দেউতা আৰু দেৰগাঁও [মই দেখা নীলমণি (৪)]

চকিয়াল গাঁৱৰ সেই হাবিখন জয়াল৷ তাৰ কেতুৰী, কথনা, ভূঁইচপা, নাহৰ ফুলৰ গোন্ধ, পকা লেতেকু, বহত, জহামাল, শিয়াল-কাটাহিৰ গোন্ধ, ভেদাইলতাৰ গোন্ধ, কুমলীয়া বাঁহৰ গোন্ধ দেউতাই এতিয়াও লগত লৈ ফুৰিছে৷ হাবিখনৰ বিভিন্ন চৰাইৰ মাত তেওঁৰ মনলৈ প্ৰায়েই আহি থাকে৷ দেৰগাঁৱৰ ঘৰৰ এমূৰত থকা পৰিয়ালৰ মৰিশালিখনত এখন বেলগছৰ বাৰী আছিল৷ বেলগছৰ পাত গচকিবলৈ নাপায় বুলিয়ে ভাবি ককাদেউতাই মৰিশালিখনৰ গাতে লগাই বেলপুলি ৰুই বেলকুঞ্জ গঢ়িছিল৷ ককাদেউতাৰ ফুলনিখনত বহুতো বনৰীয়া ফুলে শোভাবৰ্ধন কৰিছিল৷ ককাদেউতাৰ ফুলনিখন নানাবিধ কপৌ, ভাটোফুলে বাৰীত থকা ডাঙৰ ডাঙৰ গছবোৰত আশ্ৰয় লৈ পোহৰ কৰিছিল৷ এডাল গছতে হেনো ৮-১০জোপালৈ কপৌ মায়ে দেখিছিল আৰু প্ৰায়বোৰ তামোল গছত ভাটৌফুল আছিল৷ আমাৰ গোসাঁইঘৰৰ কাষতে এজোপা ডাঙৰ সুমথিৰা গছ থকাৰ কথা মোৰ মনত আছে৷ ডালভৰি পকি থকা সুমথিৰাবোৰ মাটিত নপৰাকৈ সংগ্ৰহ কৰি ডাঙৰ কাঠৰ পেৰা এটাত দদাইদেউ ভোলা ফুকনে ভৰাই থয় আৰু এটা-দুটাকৈ পৰিয়ালৰ সকলোকে বিলাইছিল৷ মাজে-সময়ে আমি ল’ৰা-ছোৱালীবোৰে মনে মনে পেৰা খুলি সুমথিৰা খোৱাটো বৰ আমোদজনক আছিল৷

দেউতাৰ স্কুলীয়া জীৱন আৰম্ভ হৈছিল গেলাবিল প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ৰ পৰা৷ সেই সময়ত দেউতাহঁতে মাটিত ঢৰা পাৰি বহি শিক্ষাগ্ৰহণ কৰিছিল আৰু লিখিবলৈ চিলটৰ উপৰি আঠীয়াকলৰ পাত ব্যৱহাৰ কৰিছিল৷ এই পাতত লিখিবলৈ ঘৰতে বিশেষভাৱে চিয়াঁহী তৈয়াৰ কৰি লৈছিল৷ সেই সময়ত হাতৰ কামৰ এটা বিশেষ পাঠদানৰ শ্ৰেণী আছিল৷ সপ্তাহৰ এটা দিনত হৈছিল আৰু দেউতাহঁতে মাটিৰে বিভিন্ন ফল-মূল সাজিব লাগিছিল আৰু হয়তো তেতিয়াৰ পৰাই মৃৎশিল্পৰ প্ৰতি দেউতা আকৰ্ষিত হৈছিল৷ দেউতা নিয়মীয়াকৈ কুমাৰ গাঁৱলৈ গৈছিল৷ হাতৰ পৰশত প্ৰাণ পাই উঠা দুনৰি-টেকেলি-ঘটবোৰ চাই অনাবিল আনন্দ লাভ কৰিছিল৷ পিছলৈ মালিগাঁৱৰ ৰে’লআলিৰ দাঁতিৰ কুমাৰৰ পৰা বিশেষ মাটি সংগ্ৰহ কৰি কেইবাটাও পুতলাযমুখা সাজিছিল৷ তাৰে দুই-এটা এতিয়াও আমাৰ মালিগাঁৱৰ ঘৰত আছে৷

 

দেউতাহঁতৰ পাঁচোজন ল’ৰা-ছোৱালীৰ ভিতৰত দেউতা ডাঙৰ আছিল, দদাইদেউ ভোলা ফুকনৰ আদবয়সতে মৃত্যু হৈছিল আৰু পুতলা দদাইদেউ এদিন হঠাৎ ঘৰৰ পৰা ওলাই গৈ আৰু ঘূৰি নাহিল৷ অবিবাহিত দদাইদেউৰ মৃত্যু এতিয়াও ৰহস্য হৈয়েই থাকিল৷ পকা চিৰালটোৰ দৰে ৰং আছিল সুঠাম দদাইদেউৰ৷ দীঘল হাফপেণ্ট এটা পিন্ধি দিনটো বাৰীত থকা পকা বেল, কঁঠাল গোটাই আমোদ পাইছিল, আমাকো দিছিল, পৰম তৃপ্তিৰে নিজেও খাইছিল৷ ডাঙৰ খুৰীক খৰি লুৰুকি সহায় কৰি দিছিল৷ ঘৰ এৰি যোৱাৰ বহু বছৰ পাছত বৈদিক নিয়ম অনুযায়ী খেৰৰ মানুহ সাজি দাহ প্ৰক্ৰিয়া সমাপন কৰিছিল আমাৰ ভাতৃ, সৰু দদাইদেউৰ ল’ৰা মৃদুল ফুকনে৷ দেউতাৰ একমাত্ৰ ভনীয়েক মায়া ফুকনক যোৰহাটৰ ৰোহিণী দত্তলৈ [প্ৰয়াত] বিয়া দিছিল৷ সৰুজন দদাইদেউ তৰুণ ফুকনে দেৰগাঁৱৰ একমাত্ৰ চিনেমা হ’ল ‘গৌৰী চিনেমা’ত কাম কৰিছিল৷ অৱশ্যে বহু বছৰ আগেয়ে এই হল বন্ধ হোৱাত দদাইদেৱে স্ব-ইচ্ছাই অৱসৰ গ্ৰহণ কৰে৷ আমি দেৰগাঁৱলৈ অহাৰ খবৰ পোৱা মাত্ৰকে পেহাই দুভাৰ টোপোলা লৈ আহি পাইছিল৷ ডাঙৰৰ ডাঙৰ মাছটো, ডাঙৰৰ ডাঙৰ মিঠাইটোৰে তেওঁৰ ভাৰ ভৰি আহিছিল৷ পেহা এজন সৎ, নিষ্ঠাৱান কৃতী শিক্ষক আছিল, দেউতালৈ আছিল অফুৰন্ত শ্ৰদ্ধা আৰু ভালপোৱা৷ পেহা আহিলেই পৰিয়ালৰ আটাইকেইটা ল’ৰা-ছোৱালীক এখন ৰিস্কাত উঠাই দেৰগাঁও ঘূৰাইছিল৷ আৰু সন্ধিয়ালৈ ‘ফুচুৰি আখ্যান’ বহে৷ শীতকালি জুই পুওৱাটো আমাৰ পৰিয়ালৰ অভ্যাস৷ এতিয়াও আছে৷ জুইৰ কেৰাহীখন মাজত লৈ আটাইবোৰ ল’ৰা-ছোৱালী মূঢ়া, পীৰা আদি লৈ বহেঁা আৰু পেহাই মিক্সাৰ চিগাৰেট মোহাৰি মোহাৰি আৰম্ভ কৰে হাস্য-ব্যংগৰ  শিতান৷ বহু সময়ত মা-দেউতাই এই অধ্যায়ত ভাগ লৈ আমোদ পাইছিল৷ নিজে নহঁহাকৈ সন্মুখত থকা মানুহক হঁহুওৱাৰ এটা কলা পেহাই ক’ৰপৰা আয়ত্ত কৰিছিল নাজানো৷ কিন্তু তেওঁৰ এই প্ৰতিভা আছিল অসাধাৰণ আৰু অনন্য৷ পেহা অৰ্থনীতিৰ ছাত্ৰ আছিল যদিও যোৰহাট উচ্ছতৰ মাধ্যমিক বহুমুখী বিদ্যালয়ত ইংৰাজী বিষয়ৰ শিক্ষক আছিল৷

গাঁৱৰ পাঠশালা স্কুলৰ পাছত দেৰগাঁৱৰ সেই সময়ত একমাত্ৰ হাইস্কুলীয়া শিক্ষাৰ অনুষ্ঠান দেৰগাঁও হাইস্কুলত দেউতাই নাম লগাইছিল৷ দেউতা হেনো কাহানিও ভাল ছাত্ৰ নাছিল৷ কেইবাবাৰো অংকত ফেইল কৰি বেঞ্চত উঠিবলগীয়া হৈছিল৷ মেট্ৰিকৰ ডেওনা পাছ কৰিছিল কোনোমতে কাণে কাণ মাৰিহে৷ আমাৰ জ্যেষ্ঠ ভাতৃ ডাঃ জ্যোৰ্তিময় ফুকনে মেট্ৰিকৰ পৰীক্ষাত গণিতৰ বিষয়ত লেটাৰ নম্বৰ পাওঁতে দেউতাৰ বুকু উফন্দি উঠিছিল আৰু কৈছিল– ‘চোৱা, মোৰ ল’ৰাই গণিতত লেটাৰ পাইছে, মইতো সামৰিছিলোঁ ৩০তে...৷’ সন্ধিয়ালৈ বজাৰলৈ গৈ ডাঙৰ তেজাল মাছ এটা আনিছিল আৰু আমি পৰিয়ালৰ আটাইকেইটাই বৰ দবনি পিটি খাইছিলোঁ৷

হাইস্কুলত পঢ়া সময়তে দেউতাই দুই-এখন কিতাপ-আলোচনী পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল আৰু দুই-এটা গদ্য-পদ্য লিখিছিল৷ দেউতাৰ স্কুলীয়া বন্ধু জিতেন দত্তৰ লগ লাগি সেই সময়তে ‘অংকুৰ’ নামেৰে এখন হাতেলিখা আলোচনী উলিয়াইছিল৷ দেৰগাঁও নেঘেৰিটিঙৰ বিখ্যাত শিৱদৌলৰ স্থাপত্য-ভাস্কৰ্যৰ বিষয়ে দেউতাই লিখা প্ৰথম প্ৰবন্ধ ‘দেৰগাঁৱৰ শিৱদৌল’ ড॰ মহেশ্বৰ নেওগ সম্পাদিত ‘ৰামধেনু’ত স্কুলীয়া কালতে প্ৰকাশ হৈছিল৷ দেৰগাঁৱৰ ওচৰে-পাঁজৰে থকা মানুহৰ পৰা পুৰণি কিতাপ-আলোচনী বিচাৰি আনি নিয়মীয়াকৈ পঢ়িবলৈ লৈছিল৷ ৰবীন্দ্ৰনাথৰ ‘গীতাঞ্জলি’খন আনিবলৈ হেনো চাইকেল মাৰি যোৰহাট পাইছিল৷ 

১৯৪০ চনৰ শেষতফালে, সংগ্ৰহ কৰা কিছু কিতাপেৰে দেউতাহঁতে জন্ম দিছিল ‘আজাদ পুস্তকালয়’ নামেৰে এটা পুথিভঁৰাল৷ এতিয়া জৰাজীৰ্ণ এই পুথিভঁৰাল৷ কিতাপ বুলিবলৈ এখনো নাই, আছে মাথোঁ ঘৰটোৰ জঁকা৷ দেউতাৰ বাল্যবন্ধু প্ৰয়াত জিতেন ফুকনৰ বোৱাৰী কবি অংকুৰিতা ফুকন, লেখক তথা চিন্তাশীল ব্যক্তি ৰাজেন পূজাৰী আদি কৰি কেইবাজনো লোকে বিভিন্ন সামাজিক প্ৰত্যাহ৩ান নেওচি এই পুথিভঁৰাল পুনৰ উদ্ধাৰৰ কামত লাগিছে৷ লগ দিছে বহুসংখ্যক কবি-সাহিত্যিকে৷ এয়া দেউতাৰ কাৰণে এটা সুখৰ খবৰ– ‘কিছু আয়ুস’৷ এই পুথিভঁৰালৰ পৰাই হাতেলিখা ‘জ্যোতি’ নামৰ এখন আলোচনী উলিয়াইছিল৷ হাতেলিখাৰ কামটো দেউতাৰ দায়িত্বত আছিল আৰু গোলাঘাটৰ পৰা পকা বন্ধাৰ কামটো কৰাই আনিছিল৷ প্ৰয়াত ইশ্বেশ্বৰ বৰঠাকুৰে সম্পাদনাৰ দায়িত্ব লোৱাত দুটা হাতেলিখা সংস্কৰণ ওলোৱাৰ পাছত হাতত ওঠৰ টকামান লৈ ‘জ্যোতি’খন ছপা কৰাৰ কথা ভাবে৷

ইশ্বেশ্বৰ বৰঠাকুৰ দেউতাৰ হাইস্কুলৰ শিক্ষক আছিল আৰু সাহিত্যৰ পৃথিৱীখনত তেওঁৰ পৰা পোৱা উৎসাহ আৰু উপদেশে দেউতাক চিৰজীৱন সমৃদ্ধ কৰি ৰাখিছে৷ ‘বৰঠাকুৰ ছাৰ তেতিয়া মোৰ মেণ্টৰৰ দৰে আছিল’ ‘সাগৰ তলিৰ শংখ’ত দেউতাই এইবুলি কৈছিল৷ ‘জ্যোতি’খনৰ ছপা কামত দেউতাক লগ দিছিল আমাৰ গাঁৱৰে প্ৰয়াত চিদা শৰ্মাই৷ চিদা শৰ্মা এজন গীতিকাৰ, সুদক্ষ অভিনেতা আৰু মুক্তিযোদ্ধা আছিল৷ এবাৰ দেউতাহঁত যোৰহাটৰ পৰা গোটেই ৰাতি খোজেৰে দেৰগাঁৱলৈ আহিছিল৷ বাটতে ধাৰাসাৰ বৰষুণৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ কাকদোঙা দলঙৰ তলত আশ্ৰয় লৈছিল, কিছু সময়ৰ পাছত বৰষুণ কমাত পুনৰ খোজ লৈ ধলপুৱাতহে দেৰগাঁও সোমাইছিলহি৷ হাতত আছিল ‘জ্যোতি’ৰ প্ৰথম ছপা সংস্কৰণ৷ যোৰহাটৰ প্ৰেছে পুৱাতে দিম বুলি কোৱা ছপা কপীবোৰ ৰাতি জ্ঝমান বজাতহে দিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷ ইতিমধ্যে সন্ধিয়াতে যোৰহাট-দেৰগাঁৱৰ মাজৰ মটৰ চলা বন্ধ হৈছিল৷ পিছদিনা গৰু বিহুৰ পুৱা উন্মোচন কৰাৰ কথা, খোজৰ বাহিৰে একো উপায় বিচাৰি নাপাই দেউতাক কৈছিল– ‘খোজ লওঁ ব’লা, একো ভয় নাই, মই আছোঁ নহয়৷’ ইফালে শৰ্মাৰ এখন ভৰি বেয়া৷

বাগ্মীবৰ নীলমণি ফুকন, জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা, নলিনীবালা দেৱী, ডিম্বেশ্বৰ নেওগ, আনন্দ চন্দ্ৰ বৰুৱা, ড॰ মহেশ্বৰ নেওগ, চৈয়দ আব্দুল মালিক প্ৰমুখ্যে বহুকেইজন অসমৰ বৰেণ্য সাহিত্যিকৰ লেখাই ‘জ্যোতি’ৰ জ্যোতি বঢ়াইছিল৷ এইখনেই দেৰগাঁৱৰ প্ৰথম ছপা আলোচনী৷ ‘আজাদ পুস্তকালয়’লৈ জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা আহিছিল তেওঁ ঢুকোৱাৰ প্ৰায় ৯ মাহ আগতে৷ বিহু এখনলৈ আহোঁতে দেউতাহঁতৰ নিমন্ত্ৰণ ৰক্ষা কৰি কৈছিল– ‘মানুহৰ সহজাত সৌন্দৰ্যবোধৰ কথা, তেওঁৰ সপোনৰ সোণৰ গাঁওখনৰ কথা৷’ দেউতাই এইবোৰ উল্লেখ কৰিছে ‘পাতি সোণাৰুৰ ফুল’ত৷ সেইদিনাৰ দুপৰীয়া ভাতসাঁজ আমাৰ ঘৰতেই খাইছিল৷ তেওঁৰ লগত দেউতাহঁতে এখন ফটো উঠিছিল৷ এতিয়াও চকুৰে মণিব নোৱাৰিলেও ক’লা-বগা সেই বিশেষ ফটোখন চাব বিচাৰে  আৰু চাগৈ বিচাৰিব খোজে এৰি অহা জোনাকৰ ঝিলিবোৰক৷

গেলাবিলৰ পাৰতে দদাইদেউ তৰুণ ফুকনৰ স্কুলীয়া বন্ধু দন্ত চিকিৎসক প্ৰয়াত ফইজুল আহমেদহঁতৰ ঘৰ আছিল৷ নৈখন চাবলৈ গ’লেই তেওঁলোকৰ তালৈ দেউতাহঁত গৈছিল৷ গোন্ধ লৈছিল পেৰা কুঁহিয়াৰৰ তপত লালিৰ, ৰিণিকি ৰিণিকি শুনিছিল নৈৰ সিপাৰৰ পৰা ভাঁহি অহা ঐনিতম৷ দেউতাই নিজৰ ভাতৃৰ দৰেই আদৰ-চেনেহ কৰিছিল ফুলৰসিক আহমেদক৷ আহমেদৰ শ্ৰদ্ধা আৰু নিষ্ঠাৰ কথা দেউতাই এতিয়াও সোঁৱৰে আৰু আমি নিজেও প্ৰত্যক্ষ কৰিছিলোঁ৷

সপ্তাহটোত কমেও দুবাৰ বা তিনিবাৰ দেউতা গেলাবিলৰ পাৰলৈ গৈছিল৷ প্ৰত্যেক শনিবাৰে স্কুল ছুটীৰ পাছত গেলাবিল ঘাটলৈ যোৱাটো নিয়মত পৰিণত হৈছিল৷ সেই সময়ত দেউতাহঁতে গেলাবিলত শিহুও দেখিছিল৷ ককাদেউতা প্ৰয়াত লক্ষ্মীনাথ ফুকনে দেউতাক এবাৰ কৈছিল– ‘ননী [দেউতাৰ ঘৰৰ নাম], এই নৈখনৰ নামটো সলাব নোৱাৰিনে? কথা পাতিবিচোন৷ কি শাপৰ ফলত এনে ৰূপহী নৈখনক কোনে এনে নাম দিলে, এই নামটোৱে এই সুন্দৰ শীতল পানীধাৰাক নুশুৱায়৷’ দেউতায়ো বিচাৰে এই নাম সলনি হোৱাটো৷ এই বিষয় সন্দৰ্ভত দেৰগাঁৱৰ কেইজনমান লোকৰ লগত আমি কথা-বাৰ্তা হৈছিলোঁ৷ নুৰুল চুলতান প্ৰমুখ্যে কেইবাজনো লোকে বিষয়টো গুৰুত্বসহকাৰে লোৱা আমি দেখিছোঁ৷ নুৰুলদাৰ চেষ্টাতে আৰু অসম প্ৰকাশন পৰিষদৰ সৌজন্যত যোৱা বছৰ গেলাবিল নৈৰ ঘাটতে এখন কবি সন্মিলনৰ আয়োজন কৰিছিল৷ অৱশ্যে বতৰে বিধি-পথালি দিয়াত দেৰগাঁৱৰ সাহিত্য সভা ভৱনলৈ এই কাৰ্যসূচী স্থানান্তৰিত হৈছিল৷ গেলাবিল নৈৰ উৎপত্তি আৰু নামকৰণৰ ক্ষেত্ৰত সঠিক তথ্য পোৱা কঠিন৷ ভোগদৈৰ নামনি অংশ বা দেলছিৰি নৈ আৰু কাকদোঙা নৈ মিলি হোৱা নৈখনকে গেলাবিল নৈ নামে জনা যায়৷ দেৰগাঁৱৰ নেঘেৰিটিং দৌলৰ ওপৰৰ অংশক ডেৰছোৱা বিল আৰু দৌলৰ পৰা ধনশিৰি নৈলৈকে গেলাবিল বুলি কয়৷ [‘নদী আৰু সংস্কৃতি’ত প্ৰকাশিত মিনতি দলেৰ প্ৰবন্ধ ‘অ মোৰ গেলাবিল আই’ৰ পৰা৷]

‘বুৰঞ্জীপ্ৰসিদ্ধ ঠাই দেৰগাঁও, তাৰেই এখন গাঁও চকিয়াল৷ কবিৰ তাতেই জন্ম৷ বহু বছৰ ধৰি কবি সেই ঠাইত নাই, কিন্তু তেওঁৰ দেৰগাঁও ঠাইখনৰ লগত আত্মিক সম্পৰ্ক ছিন্ন হৈ যোৱা নাই৷ সুদীৰ্ঘ সাধনাৰ দিনবোৰত পৰম প্ৰাপ্তিৰ মুহূৰ্তবোৰত, তেওঁৰ বুকুৰ মাজত সেই ঠাইখন ৰৈ গৈছে, ৰৈ গৈছে ইয়াৰ সমস্ত গৌৰৱ, ৰূপ-ৰস-গন্ধ৷’ [২০০৬ চনত জন্মস্থান দেৰগাঁৱত ৰাজহুৱা সম্বৰ্ধনা জনোৱা উপলক্ষে লিখা প্ৰয়াত প্ৰফুল্ল চন্দ্ৰ বৰাৰ লেখাৰ পৰা৷]

পিছৰ পৰা ভগা বীণ / এখনে মাতে / দুপৰে আবেলিয়ে /জানে-জুৰিয়ে / জুয়ে-বতাহে /  কাঁইটে-বননিয়ে / হুমুনিয়াই / সুহুৰিয়াই / কিৰীলিয়াই ... [‘কবিতা’ সংকলনৰ পৰা] [আগলৈ]