যুদ্ধ আৰু শান্তি

যুদ্ধ মানে বিভীষিকা, যুদ্ধ মানে সন্ত্ৰাস, যুদ্ধই আনে মৃত্যু, হাজাৰজনক কৰে পংগু– পংগুত্বপ্ৰাপ্ত জীৱনৰ মৰাসুঁতিৰ পাৰত বহি শোকাকুল হৃদয়েৰে মানুহে শান্তিৰ বাবে কৰে হাহাকাৰ৷ যুদ্ধৰ উন্মত্ততাই সকলো মানৱীয় গুণৰ পৰিসমাপ্তি ঘটায়৷ ‘War, even in its mildest form is a perpetual violation of every principle of religion and humanity’.আমেৰিকা, মিত্ৰশক্তি আৰু আফগানিস্তানৰ তালিবানসকলৰ মাজত সংঘটিত এই যুদ্ধৰ সন্ধিক্ষণত এডৱাৰ্ড গিবনৰ উক্ত উক্তি প্ৰণিধানযোগ্য৷ ৰাছিয়া আৰু ইউক্ৰেইনৰ যুদ্ধৰ ক্ষেত্ৰতো একে উক্তি প্ৰযোজ্য৷‘চকুৰ সলনি যদি চকু কাঢ়ি লোৱা হয়, তেন্তে সমগ্ৰ বিশ্বই অন্ধ হৈ যাব৷’মহাত্মা গান্ধীৰ এই বাণীৰ অৰ্থ হ’ল ‘ক্ষমা’৷ অন্যথা অৱক্ষয় ঘটিব মানৱ সভ্যতাৰ৷ বিশ্বত শান্তি প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে প্ৰত্যেক দেশৰ মানুহকে লাগিব শান্তিপ্ৰয়াসী চিন্তা৷ আলাপ-আলোচনাৰ মাজেৰে যুদ্ধ এৰাই চলিবলৈ লাগিব ভ্ৰাতৃত্বৰ ভাব৷ ‘আমি চৰাইৰ দৰে উৰিবলৈ শিকিলোঁ, মাছৰ দৰে সাঁতুৰিবলৈ জানিলোঁ; কিন্তু ভ্ৰাতৃৰ দৰে মিলা-প্ৰীতিৰে থাকিবলৈ সমৰ্থৱান নহ’লোঁ৷’মাৰ্টিন লুথাৰৰ এই বাণী বিশ্বশান্তিৰ বাবে মৰ্মস্পৰ্শী আহ্বান৷ ধৰ্মই মানুহৰ মাজৰ মিলা-প্ৰীতিৰ এনাজৰীডাল নিকপকপীয়া কৰি ঈশ্বৰপ্ৰাপ্তিৰ পথ মুকলি কৰে৷ অ’ছামা বিন লাডেনে ধৰ্মযুদ্ধৰ আহ্বান দিয়া কাৰ্য আছিল ধৰ্মবিৰুদ্ধ, কাৰণ ধৰ্মই যুদ্ধৰ কথা নকয়, কয় শান্তিৰ কথাহে৷ ইছলাম মানে শান্তি৷ আমি কোনো এটা বিশেষ অঞ্চলক অধিক ভাল পালেও অৰ্থাৎ সমানে গোটেই পৃথিৱীক ভাল পাব নোৱাৰিলেও অন্ততঃ বেয়া পোৱাৰ কোনো যুক্তি নাই৷ আমি বিশ্বগ্ৰামৰ কথা কওঁ, কিন্তু কাৰ্যক্ষেত্ৰত ধৰ্মৰ নামত, বৰ্ণ-বৈষম্যৰ নামত নিজ প্ৰভুত্বৰ বাবে বিভেদ-বিভ্ৰান্তিৰ সৃষ্টি কৰোঁ৷ শান্তিৰ বাবে গৌতম বুদ্ধই ৰাজভোগ ত্যাগ কৰি গছৰ তলে তলে ঘূৰি ফুৰিছিল, কলিংগ যুদ্ধত অসংখ্য মানুহৰ কটামূৰ আৰু তেজৰ নৈ দেখি সম্ৰাট অশোকে বৌদ্ধধৰ্ম গ্ৰহণ কৰি ৰাজৰ্ষি অশোক হৈছিল৷ শান্তি-সম্প্ৰীতিৰ পম খেদি হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত মিলা-প্ৰীতিৰ বাবে সম্ৰাট আকবৰে ‘দীন-ইলাহী’ধৰ্ম প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল৷ শান্তিৰ বাবে মহাত্মা গান্ধীয়ে নাখাই নাখাই শুকাই আছিল৷ কিন্তু আজি–

‘ক্ষমতাৰ লোভে হায়

মানুহক তললৈ নমায়

মনুষ্যত্ব দিয়ে পাহৰাই৷’

অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰৰ বলত, ধনৰ বলত আজি মানুহে একছত্ৰী হ’ব বিচাৰে৷ স্বৰূপাৰ্থত অস্ত্ৰৰ দ্বাৰা কোনো সমস্যাৰ সমাধান নহয়৷ সন্ত্ৰাসবাদো এটা ডাঙৰ সমস্যা, তেন্তে এই সমস্যা অস্ত্ৰৰ দ্বাৰা সমাধান হ’ব কেনেকৈ? সন্ত্ৰাসবাদক সন্ত্ৰাসবাদৰ দ্বাৰা জানো সমাধান কৰিব পাৰি? ৰাছিয়াই জানো তাকে কৰা নাই? মানুহে মানৱাত্মাৰ প্ৰতি অন্তৰত সৃষ্টি কৰিব লাগিব অনুকম্পা, দৰদ৷ সৰ্বশক্তিমান ৰাছিয়াৰ প্ৰেছিডেণ্ট ভলাদিমিৰ পুটিনৰ  অন্তৰত আজিমানৱীয় দৰদ নাই, মানৱপ্ৰেমৰ শুকান বালিত গা ধুবলৈ তেওঁৰ সময় নাই৷ তেওঁ হিংসাৰ দাবানলত প্ৰজ্বলিত– বিভীষিকাত বিতত৷ ‘ভয় বা বিভীষিকাই মানুহৰ মনত নিষ্ঠুৰতাৰ প্ৰেৰণা জগায় আৰু মনত এনেকুৱা কুসংস্কৰাচ্চন্ন যুক্তি বৃদ্ধি কৰে যে সেই যুক্তিয়ে নিষ্ঠুৰ হ’বলৈ উদগায়৷’বাৰ্ট্ৰাণ্ড ৰাছেলৰ এই উক্তি পুটিনৰ ক্ষেত্ৰত সুন্দৰভাৱে প্ৰতীয়মান হৈছে৷ শত্ৰুক অস্ত্ৰৰে পৰাজয় কৰিলেই নতুনৰ সৃষ্টি নহয়, ইতিহাসৰ ক’তো হোৱা নাই৷ পৰিৱৰ্তন আছে জ্ঞানৰ ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগত৷ আলেকজেণ্ডাৰ পোপৰ ভাষাৰে এজন সৎ মানুহেই ঈশ্বৰৰ মহত্ত্বম সৃষ্টি৷ বিশ্লেষণাত্মক দৃষ্টিভংগীৰে পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে প্ৰতীয়মান হয় যে শান্তিৰ বাবে মহামানৱ মহাত্মা গান্ধীয়ে যিদৰে নিজৰ জীৱন পাত কৰিছিল, সেই পৰ্যায়ৰ লোক আজিও জন্মা নাই৷ সেই কাৰণেই আইষ্টাইনে কৈছিল–‘Generations to come will Scarce believe that such an one as this even in flesh and blood walked upon the earthক্কক্ক’ গান্ধীজীৰ মতে, পশুত্বৰ পৰা মনুষ্যত্ব, মনুষ্যত্বৰ পৰা দেৱত্ব আৰু দেৱত্বৰ পৰা সৰ্বব্যাপী এক শিৱসত্য সচেতনতাৰ উদ্ভৱ হোৱাটোৱেই হৈছে ধৰ্ম৷ সৰল অৰ্থত প্ৰকৃত আৰু সৎ কৰ্মই হ’ল ধৰ্ম৷ সৎ কৰ্ম, শান্তিৰ অগ্ৰদূত৷ যুদ্ধ-বিগ্ৰহ মানুহৰ মাজত শুই থকা পাশৱিক প্ৰবৃত্তি মাথোন৷ সৰ্ববিধ্বংসী পাৰমাণৱিক শক্তি বৃদ্ধি কৰা কাৰ্যক সমৰ বিশেষজ্ঞই ‘ধ্বংস ক্ষমতাৰ নিশ্চিতকৰণ’অৰ্থাৎ mad (Mutually Assured Destruction) বুলি কৈছে৷ মনীষী টলষ্টয়ৰ মতে,‘ৰক্তাক্ত বিপ্লৱৰ দ্বাৰা পৃথিৱীৰ মুক্তি সম্ভৱ নহয়, পৃথিৱীৰ মানুহৰ মুক্তি কেৱল সম্ভৱ সাংস্কৃতিক বিপ্লৱৰ জৰিয়তেহে৷’প্লেটোৱে দাৰ্শনিক শাসকৰ সপোন দেখিছিল৷ প্ৰত্যেক জাতিৰ, দেশৰ থাকিব লাগিব নিজা বৈশিষ্ট্য, আনহাতে বিশ্বমুখী মনৰ প্ৰতিবিম্ব৷ দুষ্কৃতি নাশি সংস্কৃতিৰে পৃথিৱী মুক্ত কৰিব লাগিব৷ মানৱীয় অনুভূতিসম্ভূত কাব্য, নাটক, উপন্যাস অৰ্থাৎ সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ জৰিয়তে যদি শান্তি-সম্প্ৰীতিৰ শংখধ্বনি নহয় নিনাদিত, তেনেহ’লে মাৰণাস্ত্ৰৰ গৰ্জনত কঁপি উঠিব, খহি পৰিব, চূৰমাৰ হ’ব মানৱজাতিৰ হাজাৰ বছৰীয়া কষ্টোপাৰ্জিত কৃষ্টি আৰু সভ্যতা৷ বিশ্ব ভাতৃত্বৰ বান্ধোন ঠন ধৰি নুঠা বাবেই যুগে যুগে চলি আহিছে যুদ্ধ-বিগ্ৰহ, শীতল ধৰণীৰ বুকু উত্তাল কৰিছে তপ্ত শোণিত ধাৰাৰে৷ দপ্‌দপকৈ জ্বলি উঠিছে হিংসা-প্ৰতিহিংসাৰ বিধ্বংসী দাবানল৷ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰৰ বাবে আমি হওঁ ৰণোন্মাদ৷ এই সুন্দৰ পৃথিৱীখন আমিয়ে ভাগ ভাগ কৰিছোঁ– ভাগ ভাগ কৰিছোঁ সমুদ্ৰ-মহাসমুদ্ৰক, আনকি ভাগ ভাগ কৰিছোঁ আকাশখনকো৷ বিশ্ববিখ্যাত বুৰঞ্জীবিদ ড॰ আৰ্ণল্ড টয়নবিয়ে কৈছিল–‘পৃথিৱীত যদি মানৱজাতিয়ে শান্তি বিচাৰে, মানৱজাতি যদি জীয়াই থাকিব বিচাৰে, তেন্তে গোটেই পৃথিৱীয়ে নিশ্চয় এদিন ভাৰতলৈ চাব লাগিব৷ যিহেতু ভাৰতত দৰ্শন আছে৷ যাক বেদান্ত দৰ্শন বুলি কোৱা হয়৷’মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে এই সত্য পাঁচশ বছৰ আগতেই সণ্ঢালনিকৈ প্ৰচাৰ কৰিছিল৷ সমাজৰ তথাকথিত ধৰ্মীয় নেতা আৰু ৰাজনীতিৰ হোতাসকলৰ ধৰ্মান্ধতা, নীচাত্মিকা, প্ৰভুত্ব বিস্তাৰৰ দুৰাকাংক্ষাই সমাজ, দেশ তথা বিশ্ববাসীক নিমজ্জিত কৰে অশান্তিত, সৃষ্টি কৰে যুদ্ধ-বিগ্ৰহ৷ আমি জানো, ‘Patriotism is a divine spark in the human breast’,দেশপ্ৰেম লাগিব, কিন্তু আনৰ অপকাৰ হ’ব নালাগিব৷ মহামানৱ মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিল– ‘Patriotism is good but it must not supersede the teaching of universal love for all humanity.It must not make us indifferent to the growing concept of one world’ সংকীৰ্ণ মনোভাবাপন্ন উগ্ৰ দেশপ্ৰেম বিপজ্জনক৷ হিটলাৰৰ দাম্ভিকতাপূৰ্ণ, উদণ্ড আৰু আক্ৰোশমূলক দেশপ্ৰেমে জানো দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সূচনা কৰা নাছিল? সেই কাৰণেই বাৰ্ণাৰ্ড শ্বই কৈছিল– You will not have a quiet world till you knock patriotism out of the human race.সৎ আৰু শান্তিকামী চিন্তাৰ ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগেৰে, জ্ঞান-জ্যোতিৰ বিচ্চুৰণেৰে পৰিৱৰ্তন আনিব লাগিব উন্নত দেশবোৰে৷ হিংসা-প্ৰতিহিংসাৰে নহয়৷ গান্ধীজীৰ মতে,‘হিংসাৰ ক্ষেত্ৰত এজন ব্যক্তিৰ জয় মানে আন এজনৰ পৰাজয়৷ কিন্তু অহিংসাৰ ক্ষেত্ৰত জয় দুয়োজনৰে৷ অহিংসাৰ ক্ষেত্ৰত যুদ্ধক্ষেত্ৰ হৈছে অন্তৰ৷’সমাজ, দেশ তথা পৃথিৱীত শান্তি স্থাপনাৰ্থে সমস্ত মানৱজাতিৰ দৃষ্টি আৰু চিন্তাশক্তি ভূমিৰ পৰা ভূমাৰপিনে উত্তৰণ ঘটাবলৈ প্ৰতি দেশৰ নাগৰিককে লাগিব কালজয়ী প্ৰচেষ্টা, দুৰ্বাৰ দুৰন্ত হাবিয়াস, সীমাহীন উদাৰতা আৰু মনৰ দৃঢ়তা৷ আমি উদাত্তকণ্ঠে আহ্বান জনাব লাগিব– কাঢ়ি নিনিবা তুমি আহি ফিৰাই দিব নোৱৰা যি হাঁহি৷ একেখন আকাশৰ তলত থকা আমি সকলোৱে যেতিয়ালৈকে এক ভগৱানৰ সন্তান বুলি হৃদয়ংগম কৰিব নোৱাৰোঁ, আমাৰ জাতি এটা–মানৱ জাতি, আমাৰ ধৰ্ম এটা–মানৱ ধৰ্ম বুলি উপলব্ধি কৰিব নোৱাৰোঁ, তেতিয়ালৈকে হয়তো মানুহে শান্তিৰ বাবে হাবাথুৰি খাব৷ যুদ্ধ-বিগ্ৰহে আমাক পশ্চাদ্‌গামী কৰিব, মানৱ সভ্যতাৰ প্ৰগতি বাবে বাৰে উজুটি খাব৷সেয়ে আমি ভাতৃত্বৰ বান্ধোনেৰে সংকীৰ্ণ জিঘাংসু মনোবৃত্তি ত্যাগ কৰি সুসংহত জীৱনবীক্ষাৰে উন্নত চেতনাৰ উন্মেষ ঘটাই দিগন্তপ্ৰসাৰী সমন্বয়ৰ এনাজৰী নিকপকপীয়া কৰি পৃথিৱীত ঐক্য, শান্তি, মৈত্ৰী আৰু প্ৰগতিৰ স্ৰোতাস্বিনী প্ৰৱাহিত কৰিবলৈ বদ্ধপৰিকৰ হ’ব লাগিব৷ অন্যথা বৰ্তমান চলি থকা ৰাছিয়া আৰু ইউক্ৰেইনৰ যুদ্ধই বিশ্বযুদ্ধৰ ৰূপ ল’ব পাৰে৷