হাংগৰ নহয়, প্লাষ্টিকৰ প্ৰতি ভয় ফুবামুলাবাসীৰ
২০১১ চন৷ মালদ্বীপৰ ফুবামুলা দ্বীপ৷ দ্বীপৰ চাৰিওফালে হাংগৰৰ জলকেলি৷ সাগৰৰ তলৰ বৃহৎ এই প্ৰাণীটোৰ প্ৰতি মানুহৰ বৰ ভয়৷ হাংগৰৰ নাম শুনিলেই আতংকিত হৈ পৰে স্থানীয় অধিবাসীসকল৷ তাৰ মাজত এজন বিশেষ ব্যক্তি আছে, যাৰ নাম লনু আহমেদ৷ পেছাত তেওঁ এজন জলক্ৰীড়াৰ লগত জড়িত ব্যক্তি৷ দুঃসাহসিক কাম কৰি ভাল পায় তেওঁ৷ হাংগৰৰ পিছে পিছে পানীত উটি-ভাহি ঘূৰি ফুৰে তেওঁ৷ সাগৰৰ তলে তলে এনেদৰে ঘূৰি ফুৰি আন মানুহতকৈ হাংগৰক অলপ বেলেগধৰণে দেখাৰ সুযোগ পাইছে তেওঁ৷ ফলত কিছুক্ষেত্ৰত অবিশ্বাসৰ বদলি হাংগৰৰ প্ৰতি বিশ্বাসেই জন্মিছে তেওঁৰ৷ এদিন হঠাৎ ভীতিগ্ৰস্ত এচাম স্থানীয় ব্যক্তিৰ সমুখত সাগৰত জাঁপ দিলে তেওঁ৷ সকলোৱে ভয়ে ভয়ে চাইছে লনুৱে ডাইভ দিয়া স্থানটুকুৰালৈ৷ তেওঁ জীৱিত ৰূপত ঘূৰি আহিবনে নাই তাক লৈ আটায়ে উৎসুক৷ শংকিত সকলো৷ কিন্তু সকলোকে অবাক কৰি কিছু সময়ৰ পাছত তেওঁ উঠি আহিল পানীৰ পৰা৷ তেওঁ সমৱেত জনতাক উদ্দেশ্যি ক’লে,‘আজি মই যি দেখা পাইছোঁ সেয়া আপোনালোকে কেতিয়াও দেখা নাই৷’উৎসুক জনতাই তেওঁক ঘেৰি ধৰিলে৷ এফালে মৃত্যুক জয় কৰি তেওঁ উঠি আহিছে, আনফালে কিবা অদ্ভুত দৃশ্য তেওঁ দেখিবলৈ পাইছে! তেওঁ ক’লে,‘ব্যৱসায়ীসকলে নিতৌ মাছমৰীয়াৰ পৰা মাছ কিনি বজাৰলৈ মাছ নিয়ে৷ বেচা-কিনাৰ পাছত অৱশিষ্ট মৃত মাছবোৰ পেলাই দিয়ে সাগৰৰ বুকুত৷ আমি দেখিছোঁ এইবোৰ খাবৰ কাৰণে ইয়াত ভিৰ কৰে হাংগৰে৷ হাংগৰে কেতিয়াও জীৱিত মাছ চিকাৰ নকৰে৷ এই কথা বুজি পোৱাৰ পাছৰ পৰা মই হাংগৰক ভয় নকৰা হ’লোঁ৷ বুজি পাইছিলোঁ মৃত মাছ খাই সাগৰখন পৰিষ্কাৰ কৰি ৰাখে হাংগৰে৷ সকলো সময়তে মই হাংগৰৰ সৈতে মিলিবলৈ চেষ্টা কৰিছোঁ৷’হাংগৰৰ সৈতে সাগৰৰ পানীত সাঁতুৰি-নাদুৰি সকলো সময়তে লনু নিৰাপদে অক্ষত অৱস্থাত ঘূৰি অহা দেখি দ্বীপবাসীৰ মনোভাবো সলনি হৈছে৷ তেওঁ জনাইছে,‘ভয়ৰ কোনো কাৰণ নাই৷’হাংগৰে কেতিয়াও মানুহক আক্ৰমণ নকৰে৷ মই হাংগৰক ভাল পাওঁ৷ ইহঁতৰ সৈতে খেলি মই আনন্দ লাভ কৰোঁ৷’এই ঘটনাৰ আগলৈকে মানুহে ভাবিছিল লনু আহমেদ এজন পগলা৷ আনকি তেওঁৰ মাকেও একেটা কথাকে কৈছিল৷ মাছমৰীয়াসকলে তেওঁক কাকূতি কৰি কৈছিল যাতে তেওঁ হাংগৰৰ সৈতে খেলা নকৰে৷ লাহে লাহে লনু আহমেদৰ কাম-কাজৰ কাৰণে মানুহৰ হাংগৰভীতি কমিবলৈ ধৰে৷ মানুহে শত্ৰুজ্ঞান কৰি হাংগৰ নিধন কৰা কাৰ্যক তেওঁ নিজৰ কৰ্ম-কাণ্ডৰ জৰিয়তে বিৰোধ কৰি দেখুৱাইছে৷ সজাগতা সৃষ্টি কৰাৰ বাবে তেওঁ জন্ম দিছে ফুবামুলা মেৰিন ফাউণ্ডেশ্বন নামৰ এটা বেচৰকাৰী সংগঠনৰ৷ যাৰবাবে সম্প্ৰতি তৰুণ প্ৰজন্ম পৰিৱেশমুখী হৈছে৷ হাংগৰক ভাল পাবলৈ শিকিছে৷ দিন যোৱাৰ লগে লগে মাছমৰীয়াসকলেও বুজি পাইছে টুনাসহ সাগৰ তলৰ বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ মাছৰ স্বাস্থ্য ৰক্ষাত হাংগৰৰ অৱদান কিমান৷ লনু আহমেদৰ এনে উদ্যমৰ ফলত দ্বীপটোত পৰ্যটন উদ্যোগ বিকশিত হৈছে৷ ইয়াৰ আগতে তেওঁ বিভিন্ন ৰিজ’ৰ্টত হাইচ্কীপাৰ হিচাপে কাম কৰিছিল৷ আৰু এতিয়া পৰ্যটকক আকৰ্ষিত কৰিবলৈ হাংগৰ বিচাৰি সাগৰৰ বুকুত ডাইভ্ দিয়ে৷ স্কুবা ডাইভিঙে দ্বীপটোৰ অৰ্থনীতি সলনি কৰি দিছে৷ ২০২০ চনত ইউনেস্ক’ই ফুবামুলা দ্বীপক সংৰক্ষিত এলেকা হিচাপে ঘোষণা কৰিছে৷ অথচ দ্বীপটোত পৰিৱেশ সংৰক্ষণ সম্পৰ্কীয় কাম-কাজ চোৱা-চিতাৰ বাবে কোনো চৰকাৰী বিভাগ নাই৷ লনুৰ প্ৰচেষ্টাত স্কুবা-ডাইভিঙে দ্বীপবাসীৰ জীৱন সলনি কৰি দিছে৷ ইয়াৰ লগত জড়িত হৈ আছে তেওঁলোকৰ অৰ্থনীতিও৷ এটা দশকত চকুৰ আগত বদলি গৈছে হাংগৰ আৰু মানুহৰ সম্পৰ্কৰ সমীকৰণ৷ লনু আহমেদে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল ফুবামুলা টাইগাৰ শ্বাৰ্ক ডাইভ নামৰ এটা ডাইভিং প্ৰতিষ্ঠান৷ উদ্দেশ্য স্থানীয় মানুহক ডাইভিঙত পাৰ্গত কৰা আৰু ডাইভিঙৰ প্ৰতি পৰ্যটকক আকৰ্ষিত কৰা৷ স্থানীয় বহু ব্যক্তি আছে যিয়ে ডাইভিঙতো বাদেই সাঁতুৰিবও নাজানিছিল৷ আজি তেনে বহুতে এই ডাইভিং প্ৰতিষ্ঠানৰ সহায়ত সাগৰত নামিছে৷ তেনে এজন ব্যক্তি হ’ল চান্দ চাইড্৷ নিজৰ অভিজ্ঞতা বৰ্ণনা কৰি তেওঁ কৈছে, ‘প্ৰথমে হাংগৰৰ প্ৰতি মোৰ যথেষ্ট ভয় আছিল৷ কিন্তু লনুৱে এতিয়া মোক হাংগৰৰ একেবাৰে ওচৰলৈ লৈ যোৱাৰ পাছত সেই হাংগৰভীতি নোহোৱা হ’ল৷’তেওঁ আৰু কৈছে,‘স্থানীয় বাসিন্দাসকলৰ ওচৰত লনুৰ বেছ প্ৰভাৱ আছে৷ তেওঁৰ কাৰণে আজি হাংগৰৰ প্ৰতি মানুহৰ মনোভাব সলনি হৈছে৷ দ্বীপৰ অধিকাংশ বাসিন্দাই আগতে হাংগৰ চিকাৰ কৰিছিল৷ কিন্তু তেওঁলোকৰ ওচৰত আজি মৃত হাংগৰতকৈ জীৱিত হাংগৰৰ মূল্য অধিক৷ লনুৱে যদি ইয়াত ডাইভিং আৰম্ভ নকৰিলেহেঁতেন, ইয়াৰ মানুহে বুজিব নোৱাৰিলেহেঁতেন সাগৰ আৰু এই সাগৰৰ তলৰ জগতখন কিমান সুন্দৰ৷’
ফুবামুলাৰ আৰু এজন ডাইভ্ প্ৰশিক্ষক হামনা হোছেইনৰ মতে, ‘সৰু থাকোঁতে দেখিছিলোঁ পানীত জাঁকে জাঁকে হাংগৰ ঘূৰি ফুৰে৷ বন্ধুবোৰৰ হাংগৰৰ প্ৰতি বহুত ভয়৷ কিন্তু হাংগৰৰ সৈতে ডাইভ দিয়াৰ পাছত সেই ভয় এতিয়া কাৰো নোহোৱা হৈছে৷ ডাইভিঙে সকলোৰে জীৱন সলাই দিছে৷ ইয়াত শ্বাৰ্ক ডাইভিঙৰ সূচনা নোহোৱা হ’লে হয়তো জীৱন অন্যৰকমৰ হ’লহেঁতেন৷ ডাইভিঙে এই দ্বীপটোলৈ এক নতুন প্ৰাণ লৈ আনিছে৷ মোৰ এটি ২ বছৰীয়া কন্যা সন্তান আছে৷ তাইৰো এতিয়া ডাইভিঙৰ প্ৰতি বৰ আগ্ৰহ৷ আমাৰ শৈশৱ আৰু আজিৰ শৈশৱৰ মাজত কিমান পাৰ্থক্য!’
লনুৱে ডাইভিং জগতখনৰ পৰিৱৰ্তন আনিছে এইটো সত্য৷ কিন্তু সমান্তৰালভাৱে তাৰ প্ৰভাৱ পৰিছে স্থানীয় সমাজতো৷ নিজে নজনাকৈয়ে এক সামাজিক আন্দোলনৰ নেতৃত্ব দিছিল তেওঁ৷ হামনা হোছেইন এগৰাকী মহিলা প্ৰশিক্ষক৷ স্থানীয় লোকৰ দৃষ্টিত তেওঁ বিশেষভাৱে সন্মানিত এগৰাকী মহিলা৷ সামাজিকভাৱে ডাইভিঙক বৃত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰাটো মালদ্বীপৰ দৰে দেশ এখনত ইমান সহজ কথা নহয়৷ কিন্তু আজি নাৰীৰ সামাজিক উন্নয়নৰ পথ সহজ কৰি দিছে স্কুবা ডাইভিঙে৷ হামনা হোছেইনক দেখি আজি বহু ছোৱালী ওলাই আহিছে স্কুবা ডাইভিঙৰ প্ৰশিক্ষণ ল’বলৈ৷ ইয়ে দ্বীপটোৰ মহিলা সবলীকৰণৰ ক্ষেত্ৰতো যথেষ্ট অৰিহণা যোগাইছে৷ হাংগৰ আৰু মানুহৰ এই নতুন সম্পৰ্কই কিন্তু দ্বীপটোক অন্য এক বিপৰ্যয়ৰ মুখলৈ ঠেলি দিছে৷ পৰ্যটকৰ বাবে এই দ্বীপটোৰ প্ৰতি আগ্ৰহ বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে অতিৰিক্ত মানুহৰ চাপ বহন কৰিব নোৱৰা হৈছে দ্বীপটোৱে৷ যাৰ বাবে স্থানীয় প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ বিপৰ্যয়ৰ মুখত পৰিছে৷ মানুহৰ ভিৰৰ ফলত প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ প্লাষ্টিকে প্ৰতিনিয়ত ভাৰাক্ৰান্ত কৰিছে দ্বীপটোক৷ সঠিক ব্যৱস্থাপনাৰ অভাৱত সেই প্লাষ্টিক এতিয়া জমা হৈছে সাগৰতলিত৷
ভাৰত মহাসাগৰৰ মাজত অৱস্থিত বিচ্ছিন্ন দ্বীপৰাষ্ট্ৰ মালদ্বীপ৷ বিশ্বৰ অন্যতম ঘন বসতিপূৰ্ণ দ্বীপ দেশ এইখন৷ প্লাষ্টিক আৱৰ্জনা ব্যৱস্থাপনাৰ ক্ষেত্ৰতো দেশখন অক্ষম৷ দেশখনৰ সাগৰীয় উপকূল, বাট-পথ সৰ্বত্ৰ এতিয়া প্লাষ্টিক৷ লনু আহমেদে এই প্ৰসংগত কৈছে, ‘মালদ্বীপত আৱৰ্জনা ব্যৱস্থাপনাৰ সংকট এতিয়া এক ডাঙৰ বিষয় হৈ পৰিছে৷ দ্বীপটোত প্লাষ্টিকৰ পাহাৰ সৃষ্টি হৈছে৷ কিন্তু তাক পুনৰ ব্যৱহাৰৰ কোনো ব্যৱস্থা আমাৰ নাই৷ প্লাষ্টিক বেগ, বটল, মাছ ধৰা ৰছী আদিৰ পাহাৰ দিনক দিনে বাঢ়ি গৈছে৷ এইবোৰ গৈ সাগৰত পৰিছে৷ যাৰ ফলত ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছে সাগৰ তলিৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীজগত৷ বহু সময়ত ভোকৰ তাড়নাত সাগৰীয় মাছবোৰে এইবোৰ প্লাষ্টিক খায়৷ আকৌ সেই মাছ মানুহে খাই নানা বেমাৰত আক্ৰান্ত হয়৷’ফুবামুলা মেৰিন ফাউণ্ডেশ্বনৰ উদ্যোগত প্লাষ্টিকৰ ব্যৱহাৰ সম্পৰ্কে বিভিন্ন সজাগতামূলক কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰিছে লনু আহমেদে৷ প্লাষ্টিক আৱৰ্জনা, ধাতৱ আৱৰ্জনা বা পাকঘৰৰ আৱৰ্জনা পৃথকীকৰণ আঁচনি, ৰিচাইক্লিং প্লাণ্ট আদিও আৰম্ভ কৰিছে সংস্থাটোৱে৷ ইয়াত সহযোগ আগবঢ়াইছে ‘পাৰ্লে মালদ্বীপ’নামৰ এক পৰিৱেশ আন্দোলনৰ লগত জড়িত সংগঠনে৷ দৈনন্দিন কাম-কাজত প্লাষ্টিকৰ বিকল্প ব্যৱহাৰৰ বাবে জনসাধাৰণক উদগনি দিয়া হৈছে৷ ইতিমধ্যে বেগ, পানীৰ বটল, ষ্ট্ৰ আদিৰ ক্ষেত্ৰত এই বিকল্প ব্যৱস্থাই যথেষ্ট সঁহাৰিও লাভ কৰিছে৷ মুঠৰ ওপৰত আমদানিকৃত প্লাষ্টিকৰ ব্যৱহাৰ কমোৱাৰ বাবে নানা উদ্যোগ লোৱা হৈছে বিগত কেইটামান দিনত৷ দ্বীপটোৰ ভিতৰত মানুহে প্লাষ্টিকৰ বটলত পানী কিনি খায়৷ ব্যৱহাৰৰ শেষত য’তে-ত’তে সেই বটলসমূহ পেলাই দিয়ে৷ এই কাৰ্য ৰোধৰ বাবে ফুবামুলা মেৰিন ফাউণ্ডেশ্বনে আগতীয়াকৈ পৰ্যটকক অনুৰোধ কৰিছে দ্বীপটোলৈ আহোঁতে যাতে তেওঁলোকে নিজৰ নিজৰ পানীৰ বটল লৈ আহে৷ দ্বীপটোৰ চৌপাশে এতিয়া বহু পানীৰ ফিল্টাৰ৷ পৰ্যটকে নিঃসন্দেহে এই পানী খাব পাৰে৷ লনু আহমেদৰ বাবে প্লাষ্টিকৰ ব্যৱহাৰ কমোৱা আৰু হাংগৰৰ সুৰক্ষা দুয়োটাই অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ৷ নিজৰ অনুভৱ ব্যক্ত কৰিবলৈ গৈ লনু আহমেদে কৈছে,‘যেতিয়া মই হাংগৰৰ সৈতে থাকোঁ তেতিয়া ভাব হয় মই যেন এখন অন্য জগতত আছোঁ৷ নিজকে মহাকাশত থকা যেন লাগে৷ কিন্তু মোৰ এই সকলো আনন্দ নিমিষতে নষ্ট কৰি দিয়ে য’তে-ত’তে পৰি থকা প্লাষ্টিকবোৰে৷ মই বিচাৰোঁ ইয়াত প্লাষ্টিকৰ আমদানি একেবাৰে বন্ধ হওক৷ এখন প্লাষ্টিকমুক্ত জগত এতিয়া মোৰ প্ৰধান স্বপ্ন৷ সাগৰৰ উদ্ভিদ, সাগৰৰ প্ৰাণী সকলোৱে যাতে প্লাষ্টিকমুক্ত হৈ থাকিব পাৰে সেয়াই এতিয়া মোৰ একমাত্ৰ কাম্য৷’