প্ৰতিযোগিতা বনাম সহযোগিতা

‘ৰাজভাষা’ আৰু আঞ্চলিক ভাষা

ভাৰতত সংবিধান নিৰ্দেশিত কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম নথকাৰ দৰে বহুভাষিক ভাৰতৰ সংবিধানে কোনো বিশেষ ভাষাক ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষাৰ মৰ্যাদা দিয়া নাই৷ এনে প্ৰেক্ষাপটত হিন্দীক ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষা বুলি চলোৱা ধাৰণা মিথ্যাচাৰৰ ব্যতিৰেকে আন একো নহয়৷ সংবিধানৰ কোনো অনুসূচী বা অধ্যায়তে ‘নেচনেল লেংগুৱেজ’পদটোৰ প্ৰয়োগ লক্ষ্য কৰা নাযায়;তাৰ পৰিৱৰ্তে অনুচ্ছেদ ৩৪৩১ পৰা ৩৫১ সামৰি ভাষানীতি সংক্ৰান্তীয় নিৰ্দেশনাসম্বলিত সংবিধানৰ সপ্তদশ খণ্ডৰ শিৰোনাম হ’ল অফিচিয়েল লেংগুৱেজ অৰ্থাৎ ৰাজভাষা বা চৰকাৰী ভাষা৷ ‘ৰাষ্ট্ৰ’বা ‘চৰকাৰ’দুটা ভিন্ন প্ৰসংগ আৰু ইয়াক একাকাৰ কৰাৰ ফল সদায় বিপজ্জনক!উল্লেখিত সপ্তদশ খণ্ডত মুঠতে চাৰিটা অধ্যায় সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে– সংঘৰ ৰাজভাষা,আঞ্চলিক ভাষা,উচ্চতম ন্যায়ালয়,উচ্চ ন্যায়ালয় আদিৰ ভাষা আৰু বিশেষ নিৰ্দেশাৱলী৷ সূচীভুক্ত বিষয়বোৰৰ পৰা এটা কথা স্পষ্ট হৈ পৰে যে নাগৰিকৰ প্ৰাকৃতিক ভাষিক আচৰণক সংবিধানে ন্যায্যতা প্ৰদান কৰি ইয়াক ৰক্ষণাবেক্ষণ দিছে৷ দৈনন্দিন কাম-কাজ বা শিক্ষা আদি কোনোক্ষেত্ৰতে নিৰ্দিষ্ট ভাষাৰ বাধ্যতামূলক প্ৰয়োগৰ কোনো নিৰ্দেশনা সেয়ে সংবিধানত সন্নিৱিষ্ট কৰা নাই৷ ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে সংঘৰ প্ৰশাসনীয় কাৰ্য,সংঘ আৰু ৰাজ্যৰ পাৰস্পৰিক যোগাযোগ,ন্যায়ালয়ৰ কাম-কাজ আদি কাৰ্যকৰণমূলক ক্ষেত্ৰসমূহৰ পৰিচালনাত যাতে ভাৰতৰ বহুভাষিক চৰিত্ৰই সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে তাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি এক কাৰ্যশীল প্ৰশাসনীয় ভাষিক নীতি প্ৰস্তুত কৰাত সংবিধান প্ৰণেতাসকলে অগ্ৰাধিকাৰ দিছে৷ বহুভাষিক দেশ এখনত প্ৰশাসনীয় কাম-কাজ পৰিচালনাৰ বাবে এনে পন্থাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু প্ৰাসংগিকতা দুয়োটাই সহজবোধ্য৷ সেয়ে হিন্দীক সংঘৰ চৰকাৰী ভাষাৰূপে স্বীকৃতি প্ৰদান কৰিছে সংবিধানে৷ ‘সংঘৰ চৰকাৰী প্ৰয়োজনসমূহৰ বাবে হিন্দী ভাষাক উত্তৰোত্তৰ ব্যৱহাৰ কৰা’ৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োজনীয় ৰূপৰেখা প্ৰস্তুত কৰিবৰ বাবে তথা ১৯৬৩ চনৰ চৰকাৰী ভাষা আইনৰ পৰামৰ্শমতে ১৯৭৬ চনৰ জানুৱাৰীত সংসদীয় ৰাজভাষা সমিতি গঠন কৰা হয়৷ আয়োগে এনে ৰূপৰেখা প্ৰস্তুত কৰি ৰাষ্ট্ৰপতিলৈ প্ৰেৰণ কৰোঁতে ‘ভাৰতৰ ঔদ্যোগিক, সাংস্কৃতিক আৰু বৈজ্ঞানিক উন্নয়নৰ প্ৰতি আৰু লোকসেৱাসমূহৰ সম্বন্ধত অহিন্দী ভাষা-ভাষী অঞ্চলৰ লোকৰ ন্যায়সংগত দাবী আৰু স্বাৰ্থৰ প্ৰতি যথাযোগ্য দৃষ্টি ৰাখিব লাগিব’বুলি ৩৪৪নং অনুচ্ছেদত স্পষ্টকৈ উল্লেখ আছে৷ সংঘৰ কেৱল ‘চৰকাৰী প্ৰয়োজন’সমূহৰ বাবেহে হিন্দীভাষাক ৰাজভাষাৰূপে ব্যৱহাৰ কৰা হ’ব আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা যাতে ভাষিক আধিপত্যৰ সৃষ্টি হৈ আন আঞ্চলিক ভাষাৰ প্ৰতি ভাবুকিৰ সৃষ্টি নকৰে তাৰ স্পষ্ট নিৰ্দেশনা সংবিধানত সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে৷

হিন্দীক সংঘৰ ৰাজভাষাৰূপে স্বীকৃতি প্ৰদানৰ সমান্তৰালকৈ ৰাজ্যসমূহৰ ভাষিক পাৰিপাশ্বিৰ্কতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত হিন্দীৰ ব্যতিৰেকে আন ভাষাকো ৰাজ্যৰ ৰাজভাষাৰূপে ব্যৱহাৰ কৰাৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ কতৃৰ্ত্ব সংশ্লিষ্ট ৰাজ্যৰ বিধানমণ্ডলক সংবিধানে প্ৰদান কৰিছে [দ্ৰষ্টব্যঃ অনুচ্ছেদ ৩৪৫]৷ তদ্ৰুপ অনুচ্ছেদ ৩৫০-এ এখন ৰাজ্যত বহুলভাৱে প্ৰচাৰিত ভাষাৰ মাধ্যমতেই সংঘ বা ৰাজ্যৰ যিকোনো পদাধিকাৰীক অভিযোগ মোচনৰ বাবে আৱেদন দাখিলৰ সুযোগ দিছে৷ আনহাতে, অনুচ্ছেদ ৩৫০[ক]ৰ জৰিয়তে মাতৃভাষাৰ মাধ্যমতে প্ৰাথমিক স্তৰৰ শিক্ষা প্ৰদানৰ ব্যৱস্থা সুনিশ্চিত কৰাৰ প্ৰসংগ স্পষ্টকৈ দোহৰা হৈছে৷

ৰাজভাষা সম্পৰ্কীয় সাংবিধানিক নিৰ্দেশাৱলীৰ বিশ্লেষণে এটা কথা স্পষ্ট কৰি তোলে যে সংবিধানত সন্নিৱিষ্ট ‘ৰাজভাষা’ৰ ধাৰণাটো ভাষিক বা সাংস্কৃতিক অৰ্থত প্ৰয়োগৰ পৰিৱৰ্তে প্ৰশাসনীয় বা কাৰ্যকৰণমূলক দিশক অগ্ৰাধিকাৰ প্ৰদান কৰা যেনহে বোধ হয়৷ সংঘৰ চৰকাৰী প্ৰয়োজন, সৰ্বভাৰতীয় সেৱা, ন্যায়ালয় আদি ক্ষেত্ৰত একক আৰু সৰ্বগ্ৰহণযোগ্য প্ৰায়োগিক ভাষিক পৰিকাঠামো গঢ় দিয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু প্ৰাসংগিকতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত বহুলভাৱে ব্যৱহূত হিন্দী ভাষাক ৰাজভাষাৰ মৰ্যাদা দিছে৷ প্ৰয়োজনত হিন্দুস্তানী বা অষ্টম অনুসূচীভুক্ত ভাষাসমূহৰ ৰূপ,ঠাচ,শব্দ আদিৰ সমাহাৰৰ জৰিয়তে হিন্দী ভাষাক সমৃদ্ধ কৰি ইয়াক প্ৰকৃতাৰ্থত মিশ্ৰিত ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ অভিব্যক্তিৰ মাধ্যমৰূপে গঢ় দিয়াটোও সংঘৰ কৰ্তব্য বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে৷ সংবিধানপ্ৰদত্ত ৰাজভাষা সংক্ৰান্তীয় নিৰ্দেশাৱলীয়ে হিন্দীক আন আঞ্চলিক ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বী ৰূপত থিয় কৰোৱাৰ পৰিৱৰ্তে ভাষিক সহাৱস্থান আৰু সমাহাৰৰ পোষকতাহে কৰি আহিছে৷ ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ ভাষাসমূহৰ সংৰক্ষণ আৰু বহনক্ষমতাৰ উদ্দেশ্যে সংঘই পালন কৰিবলগীয়া দায়িত্বৰ স্পষ্ট নিৰ্দেশনা সংবিধানৰ সপ্তদশ খণ্ডৰ চতুৰ্থ অধ্যায়ত সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে৷ সংবিধানৰ এই গণতান্ত্ৰিক প্ৰমূল্যৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখিয়েই সংসদীয় ৰাজভাষা সমিতিয়ে হিন্দীৰ প্ৰশাসনীয় প্ৰসাৰতা তথা ভাষিক সহাৱস্থান সম্পৰ্কত বিভিন্ন সময়ত প্ৰতিবেদন দাখিল কৰি আহিছে৷ সংঘৰ পদাধিকাৰীসকলক হিন্দী ভাষা প্ৰয়োগৰ প্ৰশিক্ষণ,নিযুক্তি তথা বাছনি পৰীক্ষাত হিন্দী ভাষাৰ প্ৰয়োগ,হিন্দী ভাষা শিক্ষণৰ ব্যৱস্থা আদিৰ ক্ষেত্ৰত নীতি নিৰূপক নিৰ্দেশনা সমিতিৰ প্ৰতিবেদনত সততে সন্নিৱিষ্ট হোৱা পৰিলক্ষিত হয়৷

ৰাজভাষা সংক্ৰান্তীয় সাংবিধানিক নিৰ্দেশাৱলীৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ‘এক ৰাষ্ট্ৰ,এক ভাষা’নীতি প্ৰশাসনীয় বা ‘চৰকাৰী প্ৰয়োজন’ৰ ব্যতিৰেকে সামগ্ৰিক ভাষিক,আঞ্চলিক বা সাংস্কৃতিক বহুত্বৰ পৰিপন্থী বুলিব লাগিব৷ সংঘৰ প্ৰশাসনীয় কাম-কাজ,সৰ্বভাৰতীয় সেৱা,ন্যায়ালয়ৰ ক্ষেত্ৰত সমৰূপতা প্ৰতিষ্ঠাৰ স্বাৰ্থত হিন্দী ভাষা প্ৰয়োগৰ প্ৰয়োজনীয়তাকহে সংবিধানে মান্যতা প্ৰদান কৰিছে৷ আন ভাষিক লোকৰ ভাষিক আচৰণ তথা অধিকাৰ যাতে ব্যাহত নহয় তাৰ প্ৰতিও সংঘই সচেষ্ট দৃষ্টি ৰাখিব লাগিব৷ ‘এক ৰাষ্ট্ৰ,এক ভাষা’নীতিয়ে বহুত্বৰ ধাৰণাক নস্যাৎ কৰাৰ ফলত পাশ্বৰ্ক্ৰিয়াৰূপে ভাষিক আধিপত্য গঢ় লৈ উঠিলে হিতে বিপৰীত হোৱাৰ আশংকাও নথকা নহয়৷ এটা ভাষাক বাধ্যতামূলকভাৱে শিক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰি এটা প্ৰজন্মৰ ভাষিক আচৰণক প্ৰভাৱিত কৰা কাৰ্যই ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ ভাষাসমূহলৈ বিপদ নমাই অনাটো ধুৰুপ৷ বিশেষকৈ অসম তথা উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চল ভাষিক বিপন্নতাৰ ক্ষেত্ৰত কেৱল ভাৰতৰ ভিতৰতে নহয়, সমগ্ৰ বিশ্বৰ ভিতৰতে এক স্পৰ্শকাতৰ অঞ্চল৷ সেয়ে থলুৱা ভাষাৰ বিকাশ,সংৰক্ষণ তথা বহনক্ষমতাৰ হকে যথোচিত ব্যৱস্থা নোলোৱাকৈ আন এটা ভাষাৰ শিক্ষা বাধ্যতামূলক কৰাটোৱে এই অঞ্চলৰ ভাষিক বিপন্নতাৰ ধাৰাটোক অধিক ত্বৰান্বিত কৰিব৷