ঋণৰ অৰ্থনীতি আৰু ৰাজনীতি

মনুস্মৃতিত ধন ধাৰলৈ দিয়াটো বৈশ্যবৰ্ণৰ কামৰ তালিকাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল৷ সুদৰ হাৰ বৰ্ণভেদে বেলেগ বেলেগ আছিল৷ মধ্যযুগৰ ভাৰতীয় বেপাৰীসকলৰ মাজত ঋণ লোৱা আৰু দিয়াৰ কিছুমান ব্যৱস্থা আছিল যদিও সেইবিলাক সুসংগঠিত নাছিল৷ ইউৰোপৰ নৱজাগৰণৰ সময়ৰ পৰা ঋণ সম্বন্ধিত আইন আৰু প্ৰতিষ্ঠানগত ব্যৱস্থাৰ ক্ৰমবিকাশ আৰম্ভ হ’ল আৰু ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ সময়লৈ এনে ব্যৱস্থাই প্ৰায় পূৰ্ণৰূপ পায়৷ বৃহৎ পুঁজিৰ প্ৰয়োজন পূৰাবলৈ বেংক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হ’ল৷ কোম্পানী গঠন কৰি ব্যৱসায়ীয়ে  মানুহৰ পৰা পোনপটীয়া বিনিয়োগ গ্ৰহণ কৰিব পৰা হ’ল আৰু ব্যৱসায়ৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰৰ পৰা কিছুমান একচেতীয়া অধিকাৰো লাভ কৰিলে৷ উনবিংশ শতিকাত ‘সীমিত দায়’ৰ কোম্পানীৰ আৱিৰ্ভাব হ’ল৷ পৰিবহণ ব্যৱস্থা খৰতকীয়া হ’ল আৰু উৎপাদন দ্ৰুত হাৰত বাঢ়িবলৈ ল’লে৷ বৈদেশিক বাণিজ্যৰো বিপুল সম্প্ৰসাৰণ ঘটিল৷ ইফালে বেপাৰীসকল অভূতপূৰ্বভাৱে ধনী হোৱাত ৰজা বা চৰকাৰে যুদ্ধ-বিগ্ৰহ অথবা অন্যান্য প্ৰশাসনিক ব্যয় বহন কৰাৰ অৰ্থে বেপাৰীসকলৰ পৰা কৰ-কাটলৰ উপৰিও প্ৰয়োজন অনুসৰি ঋণ ল’বলৈ ধৰিলে৷ ইউৰোপ আৰু আমেৰিকাৰ ভালেসংখ্যক দেশত ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰে মৌলিক অধিকাৰৰ মৰ্যাদা পালে৷ পুঁজিবাদৰ ভেটি আধুনিক বিশ্বত দৃঢ়ভাৱে প্ৰতিষ্ঠিত হ’ল৷ উদ্যোগ স্থাপন তথা ব্যৱসায় পৰিচালনাৰ বাবে ঋণ অপৰিহাৰ্য হৈ পৰিল৷ চৰকাৰে প্ৰতিভূতি বা ব’ণ্ডৰ যোগেদি ব্যক্তি তথা প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা প্ৰয়োজন অনুসৰি ঋণ সংগ্ৰহ কৰিবলৈ ল’লে৷ বিত্তীয় নীতি আৰু ঋণৰ ব্যৱস্থাপনা সুনিয়ন্ত্ৰিত কৰিবলৈ দেশে দেশে কেন্দ্ৰীয় বেংক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হ’ল৷ ভাৰততো বৃটিছৰ অধীনত এনে ব্যৱস্থাবোৰৰ আৰম্ভণি ঘটে৷

এই আলোচনাত ৰাজ্যসমূহৰ বিত্তীয় অৱস্থাৰ বিষয়ে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰকাশ কৰা তথ্য, অসমৰ বিত্ত বিভাগে প্ৰকাশ কৰা তথ্য তথা কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যৰ বাজেটৰ তথ্য ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে৷ কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত অসম চৰকাৰ আৰু ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তথ্যত সামান্য অমিল দেখা যায়৷ উদাহৰণ স্বৰূপে, ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মতে– ২০২৫ চনৰ ৩১ মাৰ্চত অসম চৰকাৰৰ মুঠ ঋণদায়ৰ পৰিমাণ ১,৭৭,৯৮৩.২ কোটি টকা আৰু ই ৰাজ্যখনৰ জিডিপিৰ [Gross Domestic Product] ২৭.৫ শতাংশ৷ কিন্তু ৰাজ্য চৰকাৰৰ তথ্য মতে– ঋণৰ পৰিমাণ ১,৬২,৫৫৩.৮২ কোটি আৰু ইজিডিপিৰ ২৫.২১ শতাংশ৷ বিশদভাৱে মিলাই চালে দেখা যায় যে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তথ্যত থকা ঋণৰ দুটামান শিতান অসম চৰকাৰৰ হিচাবত সোমোৱা নাই৷ এই ধৰণৰ অমিলে অৱশ্যে  আমাৰ আলোচনাত বিশেষ অসুবিধাৰ সৃষ্টি নকৰে৷

স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ সময়ত ভাৰতে ইংৰাজ চৰকাৰৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰী সূত্ৰে প্ৰায় ২৯০০ কোটি টকাৰ ঋণৰ বোজা মূৰ পাতি লবলগীয়া হৈছিল বুলি জনা যায়৷ ১৯৫১ চনত প্ৰথম পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনা আৰম্ভ হোৱাৰ সময়ত চৰকাৰৰ ঋণৰ পৰিমাণ সেই সময়ৰ জিডিপিৰ ১৮.৫ শতাংশ আছিল৷ ১৯৭২ চনত ঋণৰ পৰিমাণ হৈছিলগৈ জিডিপিৰ ৩৯ শতাংশ৷ এই বৃদ্ধিৰ কাৰণ হয়তো আছিল চীন আৰু পাকিস্তানৰ সৈতে সঘনাই ঘটি থকা সামৰিক সংঘৰ্ষ৷ সত্তৰৰ দশকৰ মাজৰ ভাগৰ পৰা ঋণৰ পৰিমাণ কিছু কমি ৩০ শতাংশৰ ওচৰে পাজৰে আছিলগৈ৷ ১৯৯১ চনত অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ হোৱাৰ পিছত ঋণৰ পৰিমাণ ৫৭ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পায়৷ ইয়াৰ পিছৰ দুটা দশকত ঋণৰ পৰিমাণ জিডিপিৰ ৫০-৬৫ শতাংশৰ ভিতৰতে আছিল৷ ২০০৮-জ্ঝ চনত বিশ্বত এক অৰ্থনৈতিক মন্দাৱস্থাৰ [recession] সৃষ্টি হৈছিল যদিও ভাৰতত ইয়াৰ প্ৰভাৱ খুব বেছি পৰা নাছিল৷ বিজেপি চৰকাৰ ক্ষমতালৈ অহাৰ সময়ত  [২০১৪ চনত] ঋণৰ পৰিমাণ আছিল জিডিপিৰ ৬৬.৫৮ শতাংশ৷ কিন্তু ক’ভিদ মহামাৰীৰ সময়ত ই বাঢ়ি জিডিপিৰ ৮৯.৪৫ শতাংশ পায়গৈ৷ এতিয়া পাঁচ বছৰ পাৰ হোৱাৰ পিছতো ঋণৰ পৰিমাণ জিডিপিৰ প্ৰায় ৮৩ শতাংশ হৈয়ে আছে৷ ইয়াৰ প্ৰায় ২৮.৮ শতাংশ ৰাজ্যসমূহৰ আৰু বাকীখিনি কেন্দ্ৰৰ নিজৰ৷

এখন দেশৰ জিডিপি হ’ল বছৰটোত সেই দেশত উৎপাদিত সকলো চূড়ান্ত সামগ্ৰী [goods] আৰু সেৱাৰ [services] বজাৰ মূল্য৷ ইয়াক বৰ্তমানৰ চলিত মূল্যত [current price] প্ৰকাশ কৰিব পাৰি বা কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট বছৰৰ স্থিৰ মূল্যত [constant price] প্ৰকাশ কৰিব পাৰি৷ ২০২৩-২৪ বৰ্ষান্তত ২০১১-১২ চনৰ ভিত্তিবৰ্ষ অনুযায়ী অসমৰ ৰাজ্যিক জিডিপি স্থিৰ মূল্যত ৩,১৮,৫৫৮.৫৯ কোটি আৰু চলিত মূল্যত ৫,৭০,২৪২.৬১ কোটি টকা৷ সেইদৰে বৃদ্ধিৰ হাৰো স্থিৰ আৰু চলিত মূল্যত বেলেগ হয়৷ ঋণক সাধাৰণতে চলিত মূল্যৰ জিডিপিৰ শতাংশত প্ৰকাশ কৰা হয়৷

ৰাজ্যৰ ঋণৰ প্ৰায় সকলোখিনিয়েই আভ্যন্তৰীণ৷ দুই এটা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা ৰাজ্যই ঋণ ল’ব পাৰে যদিও ঋণৰ প্ৰতিভূ বা গাৰাণ্টৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ হ’ব লাগিব৷ আনহাতে কেন্দ্ৰই বিভিন্ন প্ৰকল্পৰ বাবে জাপান, ফ্ৰান্স, ৰাছিয়া প্ৰভৃতি দেশ তথা বিভিন্ন আন্তৰ্জাতিক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা ঋণ সংগ্ৰহ কৰিছে, যিবিলাক পৰিশোধ কৰাৰ দায়িত্ব কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ৷ ইয়াৰে কিছুমান প্ৰকল্প কেন্দ্ৰই নিজে ৰূপায়ণ কৰে আৰু কিছুমানৰ ৰূপায়ণৰ দায়িত্ব ৰাজ্য চৰকাৰক দিয়া হয়৷ অসমত এতিয়া ১৮ টা বহিঃ সাহায্যপ্ৰাপ্ত প্ৰকল্প চলি আছে য’ত মুঠ ৪৪.২৮ হাজাৰ কোটি টকা ব্যয় কৰা হ’ব৷ এনে একোটা প্ৰকল্পৰ মুঠ খৰচৰ মাত্ৰ পাঁচ শতাংশহে অসম চৰকাৰে বহন কৰিব লাগে৷ বাকীখিনি কেন্দ্ৰীয় অনুদানৰ ৰূপত পায়৷ আনহাতে, কেন্দ্ৰই মুঠ ধনৰাশিৰ দুই তৃতীয়াংশ বিভিন্ন দেশ তথা আন্তৰ্জাতিক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা ঋণ হিচাপে লৈছে৷ এই বছৰৰ কেন্দ্ৰীয় বাজেটত অসমৰ এনে নটা প্ৰকল্পৰ বাবে ধনৰ আৱণ্টন দিয়া হৈছে৷ এই আটাইবোৰ প্ৰকল্প আন্তৰ্গাঠনি [infrastructure] সম্বন্ধিত৷

বাজেটখন চৰকাৰৰ বছৰটোত হ’বলগীয়া আয় আৰু ব্যয়ৰ আগতীয়াকৈ প্ৰস্তুত কৰা হিচাব৷ আয় আৰু ব্যয় সচৰাচৰ সমান হ’ব লাগে৷ কিন্তু আজিকালি ‘ঘাটি বাজেট’ প্ৰস্তুত কৰি সম্ভাৱ্য আয়তকৈ প্ৰস্তাৱিত ব্যয় অধিক ৰখা হয়৷ অতিৰিক্ত ব্যয়খিনিৰ বাবে চৰকাৰে ঋণ ল’বলগীয়া হয়৷ উদাহৰণ স্বৰূপে, অসমৰ ২০২৪-২৫ বৰ্ষৰ প্ৰস্তাৱিত বাজেটত ৰাজ্যৰ মুঠ আয় আছিল ১,১১,৯৪৩.৪৮ কোটি টকা য’ৰ ৪৩,০১৯.৭১ কোটি ৰাজ্যৰ নিজা ৰাজহ আৰু বাকী ৬৮,৯২৪.১৪ কোটি আছিল কেন্দ্ৰৰ পৰা পোৱা ৰাজহৰ ভাগ আৰু অন্যান্য অনুদান৷ আন আয় ২,২২১ কোটি৷ আনহাতে, ৰাজহ ব্যয় [Revenue expenditure] আছিল ১,১০,০৯২ কোটি আৰু পুঁজিগত [বা মূলধন] ব্যয় [capital outlay] ৪,৫৯৫.৫৮ কোটি৷ সেই হিচাপে বিত্তীয় ঘাটি [fiscal deficit] অৰ্থাৎ ঋণৰ পৰিমাণ ২২,৫৩৪ কোটি টকা হয়, যিটো ৰাজ্যৰ জিডিপিৰ ৩.৫ শতাংশ৷ এই ধৰণৰ পৰিসংখ্যা আৰু পৰিভাষা আলোচনাত আগলৈ ব্যৱহাৰ কৰি থকা হ’ব৷

বিত্তীয় ঘাটি বা ৰাজহুৱা ঋণৰ কথা কোৱাৰ সময়ত এজন বিশিষ্ট অৰ্থনীতিবিদৰ নাম উল্লেখ কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়৷ তেওঁ হ’ল কেইন্স [ Keynes, ১৮৮৩-১৯৪৬]৷ সমসাময়িক অৰ্থনীতিৰ সূত্ৰসমূহৰ পৰা কিছু আঁতৰি কেইন্সে কৈছিল যে যদিও মুকলি বজাৰৰ নিয়ম অনুযায়ী চাহিদা, যোগান, দাম, সুদৰ হাৰ, ৰোজগাৰ আদি অৰ্থনৈতিক ৰাশিসমূহে কালক্ৰমত সাম্যাৱস্থাত উপনীত হৈ নিজৰ মান বা মূল্য নিৰ্ধাৰণ কৰে, কোনো কোনো পৰিস্থিতিত তেনে হোৱালৈ ৰৈ নাথাকি চৰকাৰে ঋণ লৈ হ’লেও নিজৰ ব্যয় বঢ়াই অনুঘটকৰ দৰে অৰ্থনৈতিক কাৰ্যকলাপ বৃদ্ধি কৰাত, আৰু  মন্দাৱস্থাৰ উপশম ঘটোৱাত সহায় কৰিব পাৰে৷ চৰকাৰী ব্যয়ে দেশৰ সামূহিক চাহিদা [aggregate demand] বঢ়ায়৷ চৰকাৰে বিত্তীয় ঘাটি বহন কৰি কৰ ৰেহাই দিব পাৰে বা আন্তৰ্গাঠনিমূলক প্ৰকল্পত ব্যয় কৰিব পাৰে৷ সামূহিক চাহিদা বঢ়োৱাৰ এই দুটা প্ৰধান উপায়৷

কেইন্সে যুক্তি দেখুৱায় যে চৰকাৰে ব্যয় কৰা ধনে যেতিয়া বহু লোকক কৰ্মসংস্থান দিয়ে আৰু তেওঁলোকৰ আয় বঢ়ায়, সেই লোকসকলে বৰ্ধিত আয়েৰে অধিক সামগ্ৰী তথা সেৱা ক্ৰয় কৰে; আকৌ তেনে ক্ৰয়েও কিছু লোকৰ আয় বঢ়ায় আৰু এইদৰে এটা শৃংখল চলি থাকে৷ দেশত উৎপাদন বাঢ়ে৷ কেইন্সে দেখুৱায় যে চৰকাৰে য’ত এগুণ অতিৰিক্ত ব্যয় কৰে, জিডিপি প্ৰকৃততে তাৰ কেইবাগুণো বাঢ়িব পাৰে৷ ইয়াক আমি বিত্তীয় গুণক [fiscal multiplier] বুলি ক’ম৷ বিশেষকৈ, আন্তৰ্গাঠনিমূলক প্ৰকল্পত এই গুণকৰ সুফল দীৰ্ঘস্থায়ী হয়৷ উদাহৰণ স্বৰূপে, চৰকাৰে এহাজাৰ কোটি টকা ব্যয়েৰে দলং বনালে জিডিপিৰ বৃদ্ধি তিনিহাজাৰ কোটি টকা বা তাতকৈ বেছিও  হ’ব পাৰে৷ এই গুণকৰ মান নিৰ্ণয় কৰাটো অৱশ্যে কঠিন৷ যিনহওক, আমাৰ বিচাৰত চৰকাৰী ঋণ আৰু বিত্তীয় ঘাটিৰ জনপ্ৰিয়তাৰ ই গুৰিকথা৷ কালক্ৰমত কেইন্সীয় তত্ত্বৰ অপপ্ৰয়োগো হ’বলৈ ধৰিলে৷ আগৰ দিনৰ কোনো কোনো নৱাব বা মহাৰজায়ো দুৰ্ভিক্ষৰ সময়ত ডাঙৰ আন্তৰ্গাঠনিমূলক প্ৰকল্প হাতত লৈ বহু লোকক কৰ্মসংস্থান দিয়াৰ কথা আমি পঢ়িবলৈ পাওঁ৷ তেওঁলোকে অৱশ্যে ঋণ ল’বলগীয়া হোৱা নাছিল৷

১৯৩০ চনৰ বৃহৎ অৰ্থনৈতিক মন্দাৱস্থাৰ পাছতে কেইন্সৰ তত্ত্বই বিভিন্ন দেশৰ মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিছিল৷ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধই সৃষ্টি কৰা অৰ্থনৈতিক সংকটৰ নিৰাময়ৰ বাবেও কেইন্সৰ পৰামৰ্শ গ্ৰহণ কৰা হৈছিল৷ ১৯৫০ চন মানৰ ভিতৰত বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো উন্নত দেশতে কেইন্সৰ নীতি প্ৰতিষ্ঠিত হ’ল৷ অৱশ্যে কেইন্সৰ তত্ত্বৰ বিৰোধিতা কৰা অৰ্থনীতিবিদো অনেক আছিল৷ সত্তৰৰ দশকৰ শেষৰফালে কিন্তু কেইন্সৰ নীতিয়ে প্ৰতিষ্ঠা হেৰুৱাবলৈ লয়৷ স্বদেশ ইংলণ্ডকে ধৰি প্ৰায়বোৰ দেশে ইয়াক বিসৰ্জন দিয়ে৷ সত্তৰৰ দশকৰ মাজভাগত গা কৰি উঠা নব্য উদাৰবাদ [neo liberalism] কেইন্সৰ নীতিৰ বিৰোধী আছিল৷ ই মুকলি বজাৰত চৰকাৰৰ হস্তক্ষেপ নোহোৱা কৰা আৰু চৰকাৰৰ আকাৰ তথা ব্যয়ৰ সংকোচন ঘটোৱাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল৷ প্ৰায় ২০০৯ চন মানলৈকে এই অৱস্থা চলিছিল আৰু এই সময়ছোৱাত চৰকাৰী ঋণো কমি আছিল৷ ২০০৮-০৯ চনৰ অৰ্থনৈতিক মন্দাৱস্থাৰ সময়ত পুনৰ পট পৰিৱৰ্তন ঘটে৷ কেইন্সীয় তত্ত্ব পুনৰ্জীৱিত হয়৷ সেই সময়ৰ ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী মনমোহন সিঙেও জি-২০ দেশসমূহৰ সন্মিলনত কেইন্সৰ নীতিৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল৷ ইয়াৰ লগে লগে দেশবিলাকৰ ঋণৰ পৰিমাণ বাঢ়িবলৈ লয়৷ ২০১৯-২০ চনৰ ক’ভিদ মহামাৰীয়ে পুনৰ দেশসমূহক অধিক ঋণ ল’বলৈ বাধ্য কৰে৷

বিশ্বৰ বৃহত্তম অৰ্থনীতি মাৰ্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰলৈ চালে দেখা যায় যে ১৯১১ চনত জিডিপিৰ মাত্ৰ চ্ছ্ৰ শতাংশ ঋণ থকা দেশখনৰ ঋণ ১৯৩০ চনত ৪২ শতাংশ আৰু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত ১১০ শতাংশ পাইছিলগৈ৷ ১৯৮০ চনত ২৫ শতাংশলৈ নামি ২০১০ চনত ৭২ শতাংশ আৰু ২০২০ ত ১২৪ শতাংশ পাইছে৷ জাপানৰ ঋণ ২০০৭ চনত ১৩০ শতাংশ, ২০১৫ত ২০০ শতাংশ আৰু ক’ভিদৰ পিছত ২৪০ শতাংশ পাৰ হৈছে৷ ইংলণ্ড, ফ্ৰান্স, ইটালী আদি দেশৰো ৰাষ্ট্ৰীয় ঋণ জিডিপিৰ এশ শতাংশৰ কিছু অধিক৷ ভাৰতৰ কথা আগতে উল্লেখ কৰিছোঁ৷ অসমৰ ঋণ ২০১৭ চনত ৰাজ্যৰ জিডিপিৰ ১৭.৩ শতাংশ আছিল৷ এতিয়া ২৭.৫ শতাংশ৷ ভাৰতৰ ৰাজ্যসমূহৰ গড় ঋণৰ পৰিমাণ আছিল ২০১৬ চনত জিডিপিৰ ২৩.৭ শতাংশ আৰু এতিয়া ২৮.৮ শতাংশ৷ ঋণৰ মুঠ পৰিমাণ যঠেষ্ট বাঢ়িছে যদিও জিডিপিৰ শতাংশ হিচাপে ৰাজ্যসমূহৰ ঋণ অস্বাভাৱিকভাৱে বাঢ়িছে বুলি ক’ব নোৱাৰি৷ কিন্তু কেন্দ্ৰৰ ঋণৰ পৰিমাণ ভালেখিনি বঢ়াৰ ফলত দেশৰ মুঠ ঋণ বাঢ়িছে৷ আন দেশবোৰে যি কৰি আছে ভাৰতেও তাকে কৰিছে৷ আমি মাত্ৰ অলপ দেৰীকৈ আৰম্ভ কৰিলোঁ৷

কেইন্সৰ তত্ত্বই পুনৰ্জীৱন লাভ কৰাৰ পিছত ৰহস্যময় বিত্তীয় গুণকৰ মান নিৰ্ণয় কৰিবলৈ ভালেসংখ্যক গৱেষকে চেষ্টা কৰিছে৷ ভাৰতত বসু আৰু ভানুমূৰ্তি [২০১৩], জৈন আৰু কুমাৰ [২০১৩], গোয়েল আৰু শৰ্মা [২০১৮] আৰু এষা স্বৰূপৰ [২০২২] কথা উল্লেখ কৰিব পাৰি৷ যদিও গুণকৰ মান ইজনৰ লগত সিজনৰ নিমিলে আৰু মানবোৰৰ নিৰ্ভৰযোগ্যতাৰ বিষয়ত সম্পূৰ্ণৰূপে নিশ্চিত হ’ব নোৱাৰি, তথাপি দুটামান কথা মোটামুটিকৈ ক’ব পাৰি– [১] ৰাজহ ব্যয়তকৈ পুঁজিগত ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত গুণকৰ মান অধিক আৰু দীৰ্ঘস্থায়ী; ৰাজহ ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ মান কেতিয়াবা একতকৈ কমো পোৱা যায় আৰু পুঁজিগত ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত ২১ পৰা ৬লৈ পোৱা যায়; [২] কেন্দ্ৰৰ ব্যয়তকৈ ৰাজ্যৰ ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ মান কিছু অধিক আৰু [৩] পুঁজিগত ব্যয়ৰ ভিতৰত সামৰিক ব্যয়ৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ মান তুলনামূলকভাৱে কম৷

কৰ ৰেহাই দিয়াতকৈ সম পৰিমাণৰ আন্তৰ্গাঠনিমূলক ব্যয়ে জিডিপি অধিক বঢ়াব পাৰে৷ যি অতিৰিক্ত ধন দৰিদ্ৰ বা নিম্ন মধ্যবিত্তৰ হাতলৈ যায় সেই ধন সামগ্ৰী আৰু সেৱাৰ ক্ৰয়ত প্ৰায় সম্পূৰ্ণকৈ ব্যৱহৃত হয়৷ কিন্তু কৰ ৰেহাইৰ যোগে অহা অতিৰিক্ত ধন বিদেশী সামগ্ৰীৰ আমদানি, বিদেশ ভ্ৰমণ আদিতো ব্যৱহাৰ হ’ব পাৰে যিবিলাক জিডিপিত যোগ নহয়৷

জিডিপি বৃদ্ধি পোৱা আৰু নিবনুৱাৰ সংখ্যা হ্ৰাস পোৱাটো চৰকাৰৰ কৰ্মক্ষমতাৰ সূচক৷ কেইন্সে কিন্তু সৰ্বকালৰ বাবে জিডিপি বঢ়োৱাৰ মন্ত্ৰ দিবলৈ যোৱা নাছিল৷ অৰ্থনৈতিক মন্দাৱস্থা বা দুৰ্দিনৰ সময়তহে ঋণৰ ধনেৰে চৰকাৰৰ ব্যয় বঢ়োৱাৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল৷ অৰ্থনীতিৰ সাধাৰণ অৱস্থাত [ভাল দিনত] ঋণ ল’বলৈ কোৱা হোৱা নাছিল৷ বৰং ভাল দিনত সম্পদ সঞ্চয় কৰাৰহে পৰামৰ্শ দিছিল যাতে বেয়া দিন আহিলে অধিক ঋণ ল’বলগীয়া নহয়৷ কিন্তু কাৰ্যতঃ ভাল দিনতো ঋণ লৈ থকাৰ প্ৰথা আৰম্ভ কৰা হ’ল যাতে জিডিপি আৰু অধিক বঢ়াব পৰা যায় আৰু তাৰ বাবে কৃতিত্ব দাবী কৰিব পৰা যায়৷ ভাৰত আৰু অসমতো এয়ে ঘটিছে৷ ইয়াতে অৰ্থনীতিৰ সৈতে ৰাজনীতি মিহলি হৈ এক ‘মিশ্ৰনীতি’ৰ সৃষ্টি হ’ল৷