প্ৰাতঃভ্ৰমণ

নদীখনৰ পাৰত ওখকৈ দিয়া বান্ধটোৱেই পিছলৈ মানুহ যোৱা বাট হৈ উঠিল৷ নদীৰ দক্ষিণপাৰৰ এই বাটৰ কাষৰ মাটিখিনি এঢলীয়া আৰু সন্মুখৰ বহুতখিনি ঠাই মুকলিকৈ ৰাখি কেইবাটাও ঘৰ আছিল৷ বাটচ’ৰা সেয়ে দীঘল আৰু টিনৰ চালিৰে বহল বাৰাণ্ডা থকা ঘৰকেইটাৰো মুকলি মুকলি ভাব এটা আছিল৷ এতিয়া সেইবোৰৰ ঠাইত ক্ৰংকিটৰ ঘৰ হ’ল, দালান উঠিল৷  আমাৰ ঘৰৰ পিছফালেও তেনেকুৱা ঘৰ উঠি পাছ দুৱাৰেদি ওলায়েই নদীলৈ যোৱাৰ বাট বন্ধ কৰিলে৷ সেইখিনিতে এটা এপাৰ্টমেণ্টো হ’ল৷   বহুবছৰ বাহিৰত চাকৰি কৰি অৱসৰ লৈ নিজৰ ঘৰলৈ উভতি আহি দেখিছো স্কুলীয়া দিনৰ বন্ধু-বান্ধৱ বুলিবলৈ দুজনমানহে আছেগৈ ইয়াত৷ নদীৰ কাষৰ বাটটোৰেই প্ৰাতঃভ্ৰমণেই এতিয়া একপ্ৰকাৰৰ আৱশ্যকতা আৰু বিনোদনো৷  কেইজনমান মানুহক প্ৰায়ে ৰাতিপুৱা খোজ কাঢ়ি ফুৰা দেখা পাওঁ৷ এজনে সৰু কুকুৰ এটা লগত আনে৷ আন এজনে লাব্ৰাডোৰ এটাৰ শিকলি ধৰি খোজ লয় আৰু তেওঁৰ পিছে পিছে আন এজন গহীন-গম্ভীৰ আৰু আত্মসচেতন ব্যক্তি হাতত লাঠি এডাল লগত লৈ গৈ থাকে৷ আন দুজনমানকো দেখা পাওঁ বাটত, কিন্তু তেওঁলোক মাজে-সময়েহে আহে৷ আৰু এজন মানুহ সদায়ে দেখো৷ নদীৰ ফাললৈ বাটটোৰ অলপ তলত এখন পুৰণিকলীয়া বেঞ্চ আছে৷ আগেয়ে সেইখিনিত ধোবাৰ ঘাট এটা আছিল৷ বগা ধূতি-পাঞ্জাৱী পিন্ধা বয়োজ্যেষ্ঠ  মানুহ এজনে ভৰি এখন কোচাই লৈ লেপেটা খোৱাদি তাতে বহেহি৷ কিবাকিবি ভাবি থকা যেন লাগে৷   কিবা মন গ’ল এদিন মই তেওঁ বহি থকা বেঞ্চখনলৈকে আগুৱাই গ’লো৷ মানুহজনে লগে লগে ভৰিটো নমাই মোক বহিবলৈ ঠাই দিলে৷ হাঁহি এটা মাৰি ক’লো, ‘আপোনাৰ ৰাতিপুৱাৰ আমেজটো বোধকৰো নষ্ট কৰি দিলো৷’   ‘নাই নাই বহক বহক৷ আজি প্ৰত্যালীঢ় হৈ নাথাকিলেও একে অসুবিধা নহয়,’ হাঁহি এটা মাৰি তেওঁ ক’লে৷ মই অলপ বিব্ৰত হ’লো, কিবা ক’লে? মোৰ অৱস্থাটো বুজি তেওঁ ক’লে যে বাওফালে ভৰি মেলি সোঁভৰি  কোঁচাই বহাকে তেওঁ সংস্কৃতীয়া শব্দ এটাৰে নিজৰ অৱস্থান বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰিছে৷ মানুহজনৰ হাঁহিটো নিৰ্মল৷ বিদ্যা জাহিৰ কৰাৰ কোনো ভাবভংগী নেদেখিলো৷  কুশল বিনিময় কৰাৰ পিছত আমি অলপ ইটো-সিটো কথা পাতিলো৷ তেওঁৰ নাম বেদব্ৰত শৰ্মা৷ অলপ টলকা মাৰি তেওঁ ক’লে– ‘সংস্কৃতিমূলীয়া শব্দৰ কথা বাদেই দিয়ক৷ আপুনি বাৰু মন কৰিছেনে আমাৰ কিমান থলুৱা শব্দ হেৰাই যাবলৈ ধৰিছে? যিবিলাক সামগ্ৰীৰ ব্যৱহাৰ লোপ পাইছে বা পাবলৈ ধৰিছে সিহঁতৰ নামবাচক শব্দবোৰ জানো থাকিবগৈ?’  মই ক’লো ‘জীৱনশৈলীৰ পৰিৱৰ্তন হ’লে এনে হোৱাটো নি(য় সম্ভৱ৷ গাঁৱৰ কৃষিভিত্তিক সমাজতো পৰিৱৰ্তন আহিছে৷ ধান এতিয়া মিললৈ যায়, ঢেকীৰ ব্যৱহাৰ কমি আহিবয়ে, যিটো আগতে জীৱন-যাপনৰ অপৰিহাৰ্য অংগ আছিল৷ পথাৰৰ পৰা ধান কাটি আনি চোতালত মৰণা মৰা দৃশ্য এতিয়াও সুলভ জানো?’ কথাখিনি অলপ বক্তৃতাসুলভ হোৱা যেন পাই সেইখিনিতে মই তাপ মাৰিলো৷ 

বেদব্ৰত শৰ্মাই ক’লে, ‘মৰণা মাৰিবলৈ গাঁৱৰ সাধাৰণ ঘৰত  গৰুৱেই বা কিমান আছে আৰু পথাৰো কিমান আছেগৈ? ইতিমধ্যে দালাল সোমাই গাঁৱৰ কিমান মাটি চাগে বেপাৰীৰ হাত পোৱাইছেগৈ৷ টকাৰ লোভত ডেকা পুতেকে হোজা বাপেকক মাটি বেচিবলৈ ৰাজী কৰোৱাটো এতিয়া গল্প হৈ থকা নাই, নিৰ্মম সত্য৷ কিন্তু আমাৰ কথা হৈছিল শব্দৰ বিষয়ে৷ শব্দৰ এটা প্ৰাণ আছে৷ অনুষংগ অনুৰণত ই মূৰ্ত হৈ উঠে৷ আপুনি বাৰু কি ভাবে?’  মই আচলতে একো ভবা নাই৷ উত্তৰ দিবলৈ অলপ বিমোৰত পৰোতেই পিছফালে কুকুৰৰ মাত শুনি দেখিলো যে প্ৰাতঃভ্ৰমণ শেষ কৰি লাঠী লোৱাজন উভতি আহিছে৷ আমাৰো উঠিবৰ সময় হ’ল আৰু পিছত আকৌ লগ পাম বুলি কৈ বেঞ্চৰ পৰা দুয়োজন উঠিলো৷   দুদিনমান গ’ল৷ বতৰ বেয়া হোৱা বাবে এদিন ৰাতিপুৱা ফুৰিবলৈ নগলো৷ হাতত চাহ একাপ লৈ বাতৰি কাকতখন বৰ আৰামেৰে পঢ়ি আছিলো৷ হঠাতে এটা খবৰ দেখি চক খাই উঠি শ্ৰীমতীক চিঞৰি মাতিলো৷ ‘কি হ’ল’ বুলি তেওঁ উধাতু খাই ওলাই আহিল৷ বাতৰিটো  দেখুৱাই তেওঁক মই ক’লো ‘আমাৰ পিছফালৰ এপাৰ্টমেণ্টত থকা পৰাণ বৰুৱা নামৰ মানুহজন ঢুকাল৷ মানুহজনৰ ফটো দিছে৷ তেওঁক মাজে মাজে দেখো, কিন্তু তেওঁ যে ইয়াতে আছিল সেইটো নাজানিছিলো৷ তেওঁ এজন অৱসৰপ্ৰাপ্ত কৃতি পশু চিকিৎসক বুলি বাতৰিত লিখিছে৷’  ‘তুমিনো মানুহজনৰ লগত কথা এষাৰো পতা নাছিলানে?  এতিয়া পিছফালৰ ঘৰত থকা মানুহৰ মৃত্যুৰ খবৰ বাতৰি কাকতৰ পৰাহে ল’ব লগা হ’লনে?’ শ্ৰীমতীয়ে তীৰ্যক মন্তব্য কৰিলে৷ মই ক’লো যে মানুহজনক মাজে মাজেহে দেখিছিলো৷ মুখামুখি হোৱাই নাছিলো৷   পিছদিনা বেদব্ৰত শৰ্মাৰ এই এপাৰ্টমেণ্টটোত থকা মানুহৰ কথা সুধিলো৷ তেওঁ ক’লে যে ব্যক্তিগতভাৱে তেওঁ কাৰো লগত চিনাকি নাই কিন্তু কেইজনমানৰ নাম জানে৷ সৰু কুকুৰটো লৈ ফুৰাজন ৰতিকান্ত বৰুৱা৷ মাজে মাজে দেখা পোৱা শকত মানুহজন প্ৰতাপ মেধি৷ নৰহৰি দাসৰ ইলেক্টিªক সামগ্ৰী বেচা দোকান এখন আছে৷ প্ৰয়াত পৰাণ বৰুৱাৰ কথাও তেওঁ জানিছিল৷ লাঠী লৈ ফুৰা গহীন-গম্ভীৰ ভদ্ৰলোকজন এজন অৱসৰপ্ৰাপ্ত আমোলা৷ তেওঁৰ আগে আগে শিকলিত ধৰি কুকুৰ ফুৰোৱাজন তেওঁৰেই আলধৰা৷ আৰু কেইজনমান আছে কিন্তু তেওঁ বিশেষ নাজানে৷  মই ভাবিলো যে এইবাৰ ফুৰিবলৈ যাওঁতে লগ পোৱা কেইজনৰ লগত অলপ কথা-বতৰা হম৷ পিছে মই লগ পোৱা এজনে আত্মমগ্ন হৈ খোজ কাঢ়ে, কাৰো ফালে নাচায়৷ এজনে অলপ লাহে লাহে খোজ কাঢ়ে যদিও উশাহ-নিশাহ দীঘলীয়াকৈ লৈ এৰি গৈ থাকে৷ বোধকৰো কিবা যোগাভ্যাস৷ নি(য় অশুদ্ধ, কিন্তু কথা পতাৰ সুযোগ নাই৷ ভেমপুৰীয়াজনে স্থিৰ দৃষ্টিৰে আগলৈ চাই খোজ কাঢ়ে৷ মাতিলেই যে বিৰক্ত হ’ব সন্দেহ নাই৷   এদিন তেনেকৈ ওলাই যাওঁতে হঠাৎ এটা আচৰিত দৃশ্য দেখিলো৷ থূলন্তৰ প্ৰতাপ মেধিয়ে খঙেৰে কিবাকিবি কৈ মানুহ এজনলৈ চোচা লৈছে৷ মনত খেলালে– হেন শুনি জাম্বৱন্ত ধাইলা মহা বলৱন্ত৷ লগে লগে মোৰ এবাউট টাৰ্ণ৷ কিন্তু অলপ দূৰ আহি ঘূৰি চাই দেখো যে ঘটনাই বেয়ালৈ গতি কৰা নাই৷ মেধিয়ে কিবা কিবি বলকি আহিছে ক্ষীণকায় সিজনে তলমুৱা কৰি আহি আছে৷   এদিন শৰ্মা আৰু মই নদীৰ পাৰে পাৰে বহুতদূৰ খোজ কাঢ়ি আহি বেঞ্চত বহিলোহি৷ এসময়ৰ ভৰা নদী এতিয়া শীৰ্ণকায়া হ’ল৷ সিপাৰে এটা বগলীয়ে নদীৰ দাঁতিত লাহে লাহে খোজ দিছে আৰু অলপ আঁতৰত এটা কণামুচৰী ধ্যানমগ্ন অৱস্থাত আছে৷  ৰিব্‌ ৰিব্‌ বতাহ বৈছে৷ এটা আৰামদায়ক পৰিৱেশ৷ কথা আৰম্ভ কৰি শৰ্মাই ক’লে– ‘এবাৰ ভৱেন্দ্ৰ নাথ শইকীয়াদেৱক কথা এষাৰ সোধাৰ সুযোগ হৈছিল৷ তেখেতক সোধোতে ক’লে যে গল্প এটা লিখাৰ আগতে তেওঁ গোটেই ফ্ৰেমৱৰ্কটো ভাবি লয় তাৰ শীৰ্ষবিন্দু পৰ্যন্ত৷ তাৰ পিছতহে আৰম্ভ কৰে৷’ একেটা কথা বাংলা ভাষাৰ সু-সাহিত্যিক সুনীল গংগোপাধ্যায়দেৱক এটা অনুষ্ঠানত পাই সোধোতে তেওঁ কৈছিল যে তেওঁ প্লট এটা তেনেকৈ ভাবি নলয়, চৰিত্ৰ এটা লৈহে আৰম্ভ কৰে৷ চৰিত্ৰটোত মগ্ন হৈ লিখি থাকোতে সিয়েই তেওঁক কোনোবাখিনি পোৱাইগৈ আৰু গল্পৰ অৱয়বো গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে৷   ‘কথাতো হঠাতে মনত পৰিল৷ আচলতে গল্প পঢ়ি মই বৰ ভাল পাওঁ৷ আমাৰ প্ৰসিদ্ধ গল্পকাৰসকলৰ বাহিৰেও বহুতো নতুন লিখকৰ গল্প পঢ়িছো৷ কিছুমান নিঃসন্দেহ বৰ উচ্ছমানৰ৷ পিছে বৰ্তমান কিছুমান গল্পই মোক আমনি দিছে৷ এদিন এটা গল্প পঢ়িছিলো৷ গল্পকাৰে কাহিনীটো আধা বাটতে এৰি আন কথালৈ গুচি গ’ল, তাৰ পৰা আন প্ৰসংগলৈ৷ বোৱতী নৈৰ দৰে তেওঁৰ ৰচনা আগবাঢ়ি গৈছে৷ ইপিনে কাহিনী বালিচাপৰিত লাগি ধৰিছে৷ গল্পকাৰে তেওঁৰ এই পৰিভ্ৰমণৰ পৰা কাহিনীটোলৈ ঘূৰি আহিছিল৷ কিন্তু তেতিয়ালৈ মোৰ ধৈৰ্যচ্যুতি ঘটিল৷ অলপতে আন এটা গল্পতো কাহিনীক এৰি বিভিন্ন বিষয়ৰ ওপৰত আলোচনা কৰি পাক লৈ লৈ গৈ থকা পালো৷ তৃতীয় পাকটো লৈ সাহিত্য ত্বকৰ কথা উলিয়াওতেই হামখুৰি খাই পৰিলো৷’ হাঁহি হাঁহি ক’লো– ‘আপুনি দেখোন এই বিষয়েই গল্প এটা লিখিব পাৰে৷’  প্ৰাতঃভ্ৰমণ ছেদ পৰা আৰু এদিন বাতৰি কাকতত চকু ফুৰাওতেই চক খাই উঠি শ্ৰীমতীক চিঞৰি মাতিলো৷ তেওঁ ওলাই আহি মোক সেই অৱস্থাত দেখিয়েই সুধিলে, ‘আকৌ মৃত্যুৰ খবৰনে?’ মই ক’লো, ‘নহয়৷ প্ৰতাপ মেধি নামৰ এইটো এপাৰ্টমেণ্টত থকা মানুহ এজনক ড্ৰাগ ব্যৱসায়ী বুলি পুলিচে গ্ৰেপ্তাৰ কৰি নিছে৷ কি সাংঘাতিক কথা৷’  এদিন বেদব্ৰত শৰ্মাই অসমীয়া ব্যাকৰণৰ প্ৰসংগ উলিয়ালে৷ মই প্ৰমাদ গণিলো৷ অৱসৰপ্ৰাপ্ত এই অধ্যাপকক নিৰস্ত্ৰ কৰিবলৈ মই ক’লো, ‘অসমীয়া ব্যাকৰণৰ বিষয়ে মোৰ জ্ঞান সীমিত৷ স্কুলত কাকতি ছাৰে শিকোৱা ণত্ববিধি ষত্ববিধি আৰু ব্যাতীহাৰ বহুব্ৰীহি সমাসৰ উদাহৰণ চুলিয়াচুলিৰ বাহিৰে মোৰ একো মনত নাই৷’ শৰ্মাই প্ৰাণখুলি হাঁহিলে আৰু ক’লে যে তেওঁ আচলতে অসমীয়া ভাষাৰ বানান বিভ্ৰাটৰ কথাহে পাতিবলৈ বিচাৰিছিল৷ তেওঁ ক’লে, ‘আমাৰ প্ৰামাণ্য অভিধানবিলাকতো বহুত শব্দৰ বেলেগ বেলেগ বানান আছে৷ চ, ছ, জ, য, ত, ট, ন, ণ, শ, ষ, স– এইবিলাক লৈ বানানৰ সমস্যা হয়েই, হ্ৰস্ব ইকাৰ দীৰ্ঘ ইকাৰেও আহুকালত পেলায়৷ এই বিষয়ে বহু গুণী-জ্ঞানীজনে লিখি গৈছে, কিন্তু কিবা এটাতো কৰিব লাগিব৷ এটা প্ৰামাণ্য ভিত্তিত বানানৰ আসোঁৱাহখিনি দূৰ কৰিব লাগিব৷ এনে ধৰণৰ বিভ্ৰাট থকা শব্দবোৰৰ লিষ্ট এখন বনাই আছো আৰু কিছু সমস্যাৰ কথা আলোচনা কৰি লিখি আছোঁ৷ চাওচোন কি হয়গৈ৷’ বিষয়টোৰ গুৰুত্ব আছে কিন্তু বতৰটো গোমা হৈ অহা কাৰণে আমি আৰু কথা নবঢ়াই উঠি আহিলো৷   বতৰে পিছলৈ ভীষণ ৰূপ ল’লে৷ সেই ৰাতি ডাঙৰ ধুমুহা আহিল আৰু বিজুলী ঢেৰেকনিৰে ধাৰাসাৰে বৰষুণ৷ ৰাতিপুৱা বতৰ মুকলি হোৱাত ওলাই গৈ দেখিলো যে নদীৰ কাষত থকা পুৰণি ডাঙৰ গছজোপা ভাগি পৰিছে৷ কিছুদূৰ আগুৱাই গৈ দুটা পকীঘৰৰ মাজেদি যোৱা ঠেক বাটটোৱেদি গৈ শৰ্মাৰ ঘৰৰ বিধবস্ত ৰূপটো দেখিলো৷ ঘৰৰ টিন উৰুৱাই নিছে৷ তেওঁৰ ঘৰত কাম কৰা দুতিৰামে দৌৰি আহি জনালেহি যে ঘৰৰ চিলিং খহি পৰি গাতে পৰিলত শৰ্মাই মূৰত দুখ পাই কিছু সময় অচেতন হৈ পৰিছিল আৰু ততাতৈয়াকৈ ওচৰৰ মানুহ এজনৰ সহায়ত দুতিৰামে শৰ্মাক হাস্পতালত থৈ আহিছেগৈ৷ তেওঁৰ চেতনা আহিছে৷ ঘৰটো অলপ ছিজিল কৰি সি হাস্পতাললৈ যাব৷ ময়ো লগতে যাম বুলি ঠিক কৰিলো৷  চাল নোহোৱা ঘৰটোক বৰষুণৰ পানী৷ কিতাপেৰে ভৰা আলমাৰী দুটাৰ ভিতৰলৈ হয়তো পানী সোমোৱা নাই৷ টেবুলৰ ওপৰত থোৱা কিতাপ, কাগজ-পত্ৰ পানীৰে জেপজেপীয়া হৈ আছে৷ বিছনাৰ ওপৰত ভাঙি পৰা চিলিঙৰ এচবেচটচ এচটা পৰি আছে৷ চবতে বৰষুণৰ পানী৷ গাৰু এটাৰ তলত পকা বন্ধা বহী এখন পালো৷ সেইখন পানীয়ে নষ্ট কৰা নাই৷ সেইখনত বহুতো শব্দৰ লিষ্ট আৰু আৰু কিবা কিবি লিখা আছে৷ মচি-কাচি ৰাখিলো৷     দুতিৰামৰ লগত ময়ো হাস্পতাললৈ গ’লো৷ দুতিৰামক ক’লো যে শৰ্মাৰ পুতেকক খবৰ এটা দিব লাগে৷ দুতিৰামে জনালে যে পুতেক ওচৰৰ এপাৰ্টমেণ্টটোতেই আছিল, কিন্তু মানুহ এজনক পুলিচে তাৰ পৰাই আটক কৰি নিয়াৰ দিনাৰে পৰাই পুতেকজন নোহোৱা হৈছে৷ মই অতি আচৰিত হ’লো৷ তেওঁৰ পুতেকজন যে ইয়াতে আছিল শৰ্মাই কোনো দিন কোৱা নাছিল৷ আচলতে আমাৰ মাজত ঘৰ-সংসাৰৰ কথা নহৈছিল৷ এদিন অৱশ্যে মই সোধোতে তেওঁ কৈছিল যে এজন ল’ৰা আছে কিন্তু থাকিও নথকাৰ দৰে৷ বিষয়টো স্পৰ্শকাতৰ বুলি বুজি সেই কথা আৰু আগবঢ়োৱা নাছিলো৷ দুতিৰামৰ পৰা জানিলো যে পুতেকে ঠিকাদাৰ এজনৰ লগত কাম কৰিছিল  আৰু তাৰ পিছত তেওঁ প্ৰতাপ মেধিৰ লগ লাগিল আৰু মেধিয়েও তেওঁক নিজৰ এটা আচুতীয়া কোঠাত থাকিবলৈ দিছিল৷ দুতিৰামৰ বৰ্ণনাৰ পৰা মোৰ বুজিবলৈ বাকী নাথাকিল যে সেইদিনা মেধিয়ে খেদি আহি খঙত কিবাকিবি কোৱা আৰু নিৰ্বাক হৈ তেওঁৰ লগত তলমূৰ হৈ আহি থকা মানুহজন শৰ্মাৰ পুতেকেই আছিল৷ প্ৰতাপ মেধিৰ ড্ৰাগৰ ব্যৱসায়ৰ লগত নি(য় জড়িত আছিল আৰু এতিয়া পলাইছে৷ মূৰত বেণ্ডেজ লৈ শৰ্মা তেওঁৰ হাস্পতালৰ কোঠা পালেহি৷ ডাক্তৰে জনালে যে তেওঁৰ কোনো আভ্যন্তৰীণ বিসংগতি পোৱা নাই৷ পিছে হাস্পতালত এদিন থকা ভাল৷ শৰ্মাই মোলৈ চাই বৰ উৎকণ্ঠাৰে সুধিলে– ‘বৰষুণৰ পানীয়ে মোৰ কিতাপ-পত্ৰ চব নি(য় নষ্ট কৰিলে৷ মোৰ নোটবহীখন গাৰু এটাৰ তলতে থৈছিলো পাইছেনে?’ তেওঁক ক’লো যে বানানৰ বহীখন পাইছো আৰু সেইখন সুৰক্ষিত আছে৷ শৰ্মাৰ মুখখন ডাৱৰ ফালি ৰ’দ ওলোৱাদি হাঁহিৰে উজলি উঠিল৷