মামাৰ পুথিভঁৰালটো
জুন মাহ এটাতে মামা, সাহিত্যাচাৰ্য অতুল চন্দ্ৰ হাজৰিকাৰ পৰলোকপ্ৰাপ্তি ঘটিছিল৷ সেয়েহে জুন মাহ আহিলেই মামাৰ ঘৰখনলৈ বৰকৈ মনত পৰে৷ ‘তপোবন’ নামৰ সেই ফুলে-গছে ভৰা ঘৰখনৰ আনন্দময় পৰিৱেশবোৰলৈ মনত পৰে৷ মনটো ভৰাই তোলে মামাৰ পুথিভঁৰালটোৰ স্মৃতিয়ে৷ অতুল চন্দ্ৰ হাজৰিকাৰ নামটো এসময়ত অসমৰ শিক্ষাজগতৰ লগত নিবিড়ভাৱে জড়িত আছিল৷ মামাই ৰচনা কৰা পাঠ্যপুথিবোৰে অসমৰ শিশুক এখন মনোৰম ৰসাল নীতি আৰু শিক্ষাৰ জগতলৈ লৈ গৈছিল৷ শিশুৰ হাতে হাতে আছিল মিঠা পাঠ আৰু সোণালী পাঠ৷ সোণালী পাঠৰ কেইবাটাও খণ্ড আছিল৷ এই শিশু পাঠ্যবোৰ অসমৰ প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ত প্ৰচুৰভাৱে জনপ্ৰিয় আছিল৷ মামাৰ বেছিভাগ কিতাপৰ প্ৰকাশকৰ ঠাইত চপলা বুক ষ্টল, শ্বিলং নামটো পোৱা মনত পৰে৷ সোণালী পাঠে আনি দিয়া আৰ্থিক সফলতাৰ বাবে মামা এজন চহকী লোক হোৱা উচিত আছিল৷ কাৰ্যক্ষেত্ৰত সেয়া নহ’ল৷ মামা-মামী আৰু একমাত্ৰ সন্তান জোনাকী বাইদেউৰ লগতে মামাৰ ঘৰত তিনিজনী ভনীয়েকৰ সন্তানসকলৰ এক বৃহৎ অংশ থাকি পঢ়ি-শুনি সফলভাৱে প্ৰতিষ্ঠিত হৈছিল৷ মামা-মামীয়ে সমস্ত উপাৰ্জন পিতৃহাৰা ভাগিন-ভাগিনী, নাতি-নাতিনী আৰু পঢ়াৰ অসুচল ঠাইত থকা ভাগিন-ভাগিনীৰ বাবে হেলাৰঙে আৰু ৰং মনে ব্যয় কৰিছিল৷ মামাৰ নাটকবোৰ আৰু উছৱৰ ভোগজৰাৰ দৰে কিতাপবোৰ পাঠ্যক্ৰমত থকাৰ বাবে সেইবোৰৰো বিক্ৰী যথেষ্ট আছিল৷ তথাপি ভিতৰি তেওঁ আছিল এজন নিঃস্ব ব্যক্তি, ধনৰ অভাৱ চিৰকালেই আছিল৷ মনেৰে আছিল অতিশয় চহকী৷ ঘৰুৱা সমস্যা আৰু আৰ্থিক অনাটনৰ বতাহজাক মামাৰ গাত নলগাকৈ মামীয়ে বৰ সুকৌশলেৰে ঘৰখন চলাই নিছিল৷ সাদৰী মামীৰ চেনেহৰ টানত ঘৰখন আলহী-অতিথি-মিতিৰ-কুটুমেৰে সদায়ে ভৰি আছিল৷ মামীয়ে পুৰণি বাতৰিকাকত বেচি আলহীক মাছে-ভাতে খুৱাই পঠিয়াইছিল৷ এইবোৰ কথা মামাই গম নাপায়৷ মামাৰ সংগী আছিল কাগজ, কলম আৰু অসংখ্য কিতাপ৷ সেই কিতাপৰ মাজতে মোৰ শৈশৱ মুকুলিত হৈছিল৷
মামাৰ অসংখ্য কিতাপৰ প্ৰায় প্ৰতিখনেই মোৰ হাতত আছে৷ একোখন শিশু সাহিত্য প্ৰকাশৰ লগে লগে আমাৰ শিৱসাগৰৰ ঘৰলৈ ডাকযোগে পঠিয়াই দিয়ে৷ চালে চকুৰোৱা বেটুপাতৰ ‘গ্ৰীম্ছৰ সাধু’, ‘এণ্ডাৰছনৰ সাধু’, ‘কথা-কীৰ্তন’, ‘নীলা চৰাই’ আদি হাতত পৰিলে আমি উলাহতে ক’ব নোৱৰা হৈছিলোঁ৷ দীঘলীয়া বন্ধত শিৱসাগৰৰ ঘৰৰ পৰা আহি গুৱাহাটীৰ মামাৰ ঘৰত কিছুদিন থাকি যোৱাটো মোৰ বাবে বৰ হেঁপাহৰ কথা আছিল৷ মামাৰ কিতাপবোৰে মোক যেন টানি আনিছিল৷ আইতাৰ প্ৰায় অন্ধকাৰ কোঠাটোৰ এফালে কেইটামান আলমাৰিত মামাৰ সান-মিহলি কিতাপবোৰ আছিল৷ নানাজনে উপহাৰ দিয়া সেই কিতাপবোৰৰ মাজত সাধুকথা, ৰচনা, কবিতা, গীত, আলোচনা আদি নানা বিষয় পঢ়িবলৈ পাইছিলোঁ৷ লেখকসকলৰ বহুতেই আছিল প্ৰখ্যাত নাম৷ লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা, চন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা, বেণুধৰ ৰাজখোৱা, সূৰ্যকুমাৰ ভূঞা, নলিনীবালা দেৱী আদিৰ চহীসম্বলিত কিতাপবোৰ দেখিবলৈ পাইছিলোঁ৷ অখ্যাত লেখকৰ সৰু সৰু কিতাপ কিছুমানো মই দিনে-ৰাতিয়ে পঢ়িছিলোঁ৷ এবাৰ গুৱাহাটীৰ মামাৰ ঘৰতে মই ‘ডাঙৰ’ হ’লোঁ৷ ঘৰখনত বহুত মানুহ, বহুত ল’ৰা৷ গতিকে প্ৰচলিত নিয়ম অনুসৰি মই বন্ধ কোঠাত কেইদিনমান থাকিব লগা হোৱাত মাই মামাৰ ডাঙৰ আলমাৰিৰ পৰা এবোজা কিতাপ ওচৰতে থৈ দিছিল৷ সেই কোমল বয়সতে মই গোগ্ৰাসে গিলিছিলোঁ ৰবীন্দ্ৰনাথৰ কবিতা, নজৰুলৰ গীতি-কবিতা আৰু দ্বিজেন্দ্ৰলালৰ নাটকৰ বিশাল গ্ৰন্থবোৰ৷ সেইবোৰ মূল বাংলা ভাষাতে পঢ়িব পাৰিছিলোঁ বাবে মোৰ শৈশৱতে বাংলা সাহিত্যৰ প্ৰচুৰ জ্ঞান সংগ্ৰহ হৈছিল৷ বুজি নোপোৱা শব্দবোৰ মাৰ পৰা বুজি লৈছিলোঁ৷ বন্ধ কোঠাৰ পৰা ওলোৱাৰ পাছতো ব্ৰতত থকাৰ দিনকেইটা মই কিছু নিয়মৰ মাজতে থাকি মামাৰ বিশেষ পঢ়া কোঠাটোৰ ডাঙৰ গাদী লগোৱা চকী এখন দখল কৰি লৈছিলোঁ৷ সেইটো কোঠাত ডাঙৰ ডাঙৰ আলমাৰিত বহুত কিতাপ আছিল৷ কিতাপবোৰ ডাঠ ক’লা বা ৰঙাবকলাৰে বন্ধাই সোণালী আখৰেৰে নাম লিখি থোৱা আছিল৷ সেইবোৰৰ ভিতৰত বাংলা সাহিত্যৰ নানা বিখ্যাত উপন্যাস আৰু তত্ত্বালোচনাৰ কিতাপো আছিল৷ বুজা-নুবুজাৰ মাজতে সেইবোৰো পঢ়ি চাইছিলোঁ আৰু শৰৎ চন্দ্ৰৰ উপন্যাসত কিছু নিষিদ্ধ জগতৰ সোৱাদ পোৱাৰ কথাও মনত পৰে৷ মা আৰু মামীয়ে নিজা কথাৰ মেল মৰাত আপোন-পাহৰা হৈ থকাৰ বাবে মইনো কি পঢ়িছোঁ সেই কথালৈ মন কৰা নাছিল৷ বংকিমচন্দ্ৰৰ উপন্যাস বহুত ডাঙৰ হোৱাৰ পাছত অসমীয়া অনুবাদত হাতত পৰাৰ আগতেই ১৩-১৪ বছৰ বয়সত মূল বাংলাতে মই পঢ়ি শেষ কৰিছিলোঁ৷ মামাই ৰচনা কৰা ঈছপৰ সাধু, জাতকৰ সাধু, কথা-কীৰ্তন, কথা-দশম, ভাৰত-জেউতি, ৰামায়ণৰ ৰহঘৰা, নীলা চৰাই, গ্ৰীমৰ সাধু, এণ্ডাৰছনৰ সাধু, জলকুঁৱৰী, হাঁহিচম্পা আদিৰ যোগেদি বিশ্ব সাহিত্যৰ বিখ্যাত ৰচনাসমূহৰ লগত চিনাকি হৈছিলোঁ৷ শকুন্তলা, নৰকাসুৰ, বণিজ-কোঁৱৰ, মৰ্জিয়ানা, অশ্ৰুতীৰ্থ, তপতী, ছোৰাব-ৰুস্তম আদি নাটকৰ যোগেদি কালিদাস, শ্বেইক্সপীয়েৰ, ৰবীন্দ্ৰনাথৰ নাট্যধাৰাৰ লগতো সংযোগ ঘটিছিল৷ অসমৰ কিশোৰ পাঠকৰ বাবে অতুল চন্দ্ৰ হাজৰিকাৰ এই অৱদান বৰ বহুমূলীয়া৷ আমিও ভাগ্যৱান৷ বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তিৰ সহায় নথকাৰ দিনতে বিশ্বৰ নিৰ্বাচিত সাহিত্যৰ সোৱাদ লাভ কৰিছিলোঁ৷
মামাই ৰচনা কৰা সাধুবোৰৰ একাংশ আছিল অনুবাদ আৰু একাংশ আছিল আইতাৰ পৰা শুনা৷ আইতা নিৰুপমা হাজৰিকানী দিনে-ৰাতি নিজৰ বিছনাতে বহি থকা এগৰাকী মহিলা আছিল৷ তেওঁৰ চকুত ছানি পৰিছিল যদিও অপাৰেশ্বন কৰাবলৈ কোনোপধ্যে মান্তি নোহোৱাৰ বাবে লাহে লাহে চকুৰে নেদেখা হৈ আহি এসময়ত অন্ধ হৈ পৰিছিল৷ আইতাৰ বিছনাখন আমাৰ সাধু শুনাৰ ঠাই আছিল৷ আইতাই বৰ দীঘল দীঘল সাধুকথা ক’ব পাৰিছিল৷ তাৰে এটা আছিল ৰাজকুমাৰী লক্ষহীৰা আৰু এটা বান্দৰৰ কাহিনী৷ ৰামায়ণ-মহাভাৰতৰ কাহিনীও আইতাই বৰ শুৱলাকৈ মনৰ পৰা কৈ গৈছিল৷ আইতাৰ কাব্য-প্ৰতিভাও আছিল, কাৰণ তেওঁ আছিল প্ৰথম অসমীয়া অমিতাক্ষৰ ছন্দৰ কাব্য ‘অভিমন্যু-বধ’ৰ ৰচয়িতা ৰমাকান্ত চৌধুৰীৰ কন্যা৷ মামা অতুল চন্দ্ৰ হাজৰিকাই মাতৃৰ পৰা বহুতো কাহিনী শুনিছিল আৰু কেতিয়াবা দুই-এটা কথা সুধি লোৱাও শুনিছিলোঁ৷ আইতাই বিছনাৰ পৰা কথাবোৰৰ উত্তৰ দি গৈছিল৷ এটা বেলেগ স্মৃতিও মনলৈ আহিছে৷ ৰান্ধনী ঘৰৰ মজিয়াত যেতিয়া মামীয়ে আইতাৰ বাবে পীৰা-পানী যোগাৰ কৰি ভাত বাঢ়িবলৈ লয়, তেতিয়া সদায় আইতাৰ বগী মেকুৰীজনীয়ে বিছনালৈ আহি মিউ মিউকৈ আইতাক খবৰ দিয়েহি৷ আইতায়ো সেই খবৰত লাহেকৈ বিছনাৰ পৰা নামি বেৰত ধৰি ধৰি গৈ ভাতৰ পাতত বহি পৰে৷ এই দৃশ্য আমি বৰ ভাল পাইছিলোঁ৷
আমি সৰুচামৰ ভাগিনবোৰে আৰু সমবয়সীয়া মামাৰ নাতি-নাতিনীবোৰে সকলোতকৈ ভাল পাইছিলোঁ মামাই ৰচনা কৰা ‘মাণিকী-মধুৰী’ নামৰ শিশু কবিতাৰ পুথিখন৷ ৰঙা, নীলা, বেগুনীয়া চিঞাহীৰে ছপা কৰা আৰু ধুনীয়া ধুনীয়া ছবি থকা তেনেকুৱা কিতাপ পাছৰ কালতো মই ক’তো দেখা নাই৷ আমি ভাল পাইছিলোঁ সূৰ্য মামা, বুবুলৰ ৰাজহাঁহ, শূৰ্পনখা, ওলট-পালট আদি কবিতাবোৰ৷ মই হাইস্কুল আৰু কলেজত পঢ়াৰ দিনবোৰত মামা অতুল চন্দ্ৰ হাজৰিকাই ‘দীপক’ নামৰ আলোচনীখন সম্পাদনা কৰিছিল৷ মই তাত নানা কবিতা, আলেখ্য আদি ৰচনা কৰি প্ৰকাশ কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰিছিলোঁ৷ আলোচনীখনৰ সকলোতকৈ ভাল লগা শিতান আছিল জনজাতীয় সাধুকথাবোৰ৷ এই শিতানত অৰুণাচলৰ বহুতো ছাত্ৰই শুৱলা অসমীয়াতে মনোৰম সাধুকথা ৰচনা কৰিছিল৷ মামাৰ পুথিভঁৰালৰ লগত মোৰ যি সংযোগ আছিল, সি কেৱল কিতাপ পঢ়াৰ অভ্যাসেই যে গঢ় দিছিল এনে নহয়৷ মই লাহে লাহে এখন বেলেগ পৃথিৱী গঢ়ি ল’বলৈ শিকিছিলোঁ৷ বয়স অনুসৰি মোৰ লগ-সংগ বা বন্ধু-বান্ধৱী বহুতো আছিল যদিও মোৰ নিজা পৃথিৱীত মই সদায় অকলশৰীয়া৷ সেই পৃথিৱীত কল্পনা আৰু কাহিনীৰ অন্ত নাই৷ মোতকৈ বয়সত বহুত ডাঙৰ ব্যক্তিৰ লগত মই সুন্দৰকৈ খাপ খাব পাৰোঁ আৰু সহজ বন্ধুত্বৰ সম্পৰ্ক গঢ়ি তুলিব পাৰোঁ৷ কাৰণ মামাৰ পুথিভঁৰালে মোক বয়সতকৈ আগবঢ়া কৰি গঢ় দিলে৷ মোৰ ভিতৰত ইমানবোৰ কাহিনী আৰু সৃষ্টিশীলতা গোট খাই আছে যে কলম তুলিলেই যেন নদীৰ দৰে বৈ আহিব৷ কিন্তু সময় নাই, নাই পৰিৱেশ, নাই উৎসাহ৷ আমাৰ শৈশৱ আৰু যৌৱনৰ দিনবোৰৰ লগত আজিৰ দিনবোৰ ইমান বেলেগ যে মামাৰ পুথিভঁৰালৰ মুগা বৰণ লোৱা কিতাপবোৰৰ আজি আৰু বিশেষ কাম নাই৷ মই মনৰ মাজত সেই কিতাপবোৰ আজিও লিৰিকি-বিদাৰি থাকোঁ৷