ভ্ৰাম্যমাণৰ অচ্ছে দিন
... দুৰ্ভাগ্যৰ কথা যে সেই ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ, যাক অসমৰ অন্যতম একক সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য বুলি ধৰা হয়, আজি মৃত্যুৰ দুৱাৰডলিত৷ অব্যৱস্থাপনা, ঋণগ্ৰস্ততা, চৰকাৰী সাহায্যহীনতা, বৈষম্যমূলক মাননি আদি অলেখ কাৰণৰ বাবে অসমত ইতিমধ্যে অলেখ ভ্ৰাম্যমাণৰ মৃত্যু হৈছে৷ কিন্তু এইবেলি ক’ভিড-১৯ৰ প্ৰেক্ষাপটত সম্পূৰ্ণ দুটা বছৰৰ বাবে ভ্ৰাম্যমাণ যেনেদৰে স্থায়ীভাৱে বন্ধ হৈ পৰিল, সিয়ে এই উদ্যোগটোৰ বাবে চিৰকলীয়া যেন অন্ধকাৰ নমাই আনিলে ...
১৯৬৩ চনৰ ২ অক্টোবৰ। তদানীন্তন অবিভক্ত কামৰূপ জিলাৰ এখন সৰু মফচলীয় চহৰ পাঠশালাৰ এটা সন্ধিয়া৷ চহৰখনৰ মূল পথকেইটাৰ সমীপৰ দুই-এখন দোকানৰ পৰা মেন্থল লাইটৰ পোহৰ পথলৈ বিচ্ছুৰিত হৈ আহিছে৷ তেতিয়াও চহৰখনত বিজুলী সৰবৰাহ আৰম্ভ হোৱা নাই [পাঠশালাত ১৯৬৮ চনৰ ২০ ডিচেম্বৰত বিজুলী সৰবৰাহ আৰম্ভ হৈছিল]৷ গ্ৰাম্য অৱগুণ্ঠন আঁতৰাই ক্ৰমাগতভাৱে চহৰীয়া পোছাক পিন্ধিবলৈ আৰম্ভ কৰা পাঠশালা চহৰলৈ সেই সন্ধিয়াটোত নিকটৱৰ্তী গ্ৰামাঞ্চলৰ অলেখ লোকে ভিৰ কৰিছিল৷ চহৰখনৰ চৌদিশ ঘেৰি থকা অন্ধকাৰ আচ্ছাদন ঠেলি অলেখ পোহৰ যেন আগবাঢ়ি আহিছিল পাঠশালাৰ সোঁমাজত অৱস্থিত হৰিমন্দিৰ প্ৰাগংণলৈ৷
অৱশেষত প্ৰতীক্ষাৰ অন্ত পৰিছিল৷ অসমৰ নাট্য ইতিহাসৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ এটা দিন সূচিত কৰি পাঠশালাৰ মাজমজিয়াৰ পৰা নটৰাজ থিয়েটাৰে আৰম্ভ কৰিছিল ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ প্ৰথম নিশাটিৰ শুভাৰম্ভ৷ প্ৰয়াত অচ্যুত লহকৰ আৰু তেওঁৰ ভাতৃ প্ৰয়াত সদা লহকৰৰ যৌথ প্ৰযোজনাত আৰম্ভ হোৱা অসমৰ প্ৰথমখন ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ ‘নটৰাজ’ৰ মঞ্চত পৰিৱেশিত হৈছিল ফণী শৰ্মা ৰচিত আৰু চন্দ্ৰ চৌধুৰী পৰিচালিত নাট ‘ভোগজৰা’৷ হাজাৰ দৰ্শকৰ উৎকণ্ঠিত চকুৰ আগত পাঠশালাৰ হৰিমন্দিৰ প্ৰাংগণৰ অস্থায়ী মঞ্চত আধুনিক যন্ত্ৰসংগীত, পোহৰ ব্যৱস্থাপনাৰ প্ৰথমবাৰৰ বাবে উপস্থাপন হৈছিল৷ আধুনিক থিয়েটাৰৰ সমস্ত সমল আহৰণ কৰি তাক ভ্ৰাম্যমাণৰ ৰূপ দিয়া ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ নটৰাজৰ প্ৰথম বৰ্ষৰ ৰংগমঞ্চখন চলন্ত [ট্ৰলী ব্যৱস্থা] আছিল৷ ঠেলি দিয়া ষ্টেজ বা ৰিভলভিং ষ্টেজৰ বিশেষত্ব আছিল এয়ে যে এখন মঞ্চত নাট চলি থকা সময়ত আনখন ষ্টেজত ছেটটো সজোৱা থাকে৷ ড্ৰপ পৰিলেই পূৰ্বৰ ষ্টেজখনক ঠেলা মাৰি আঁতৰাই আনখন ষ্টেজক আগৰখনৰ ঠাইত ৰখা হয়৷ ড্ৰপ আৰু আঁৰ কাপোৰৰ আঁৰত ষ্টেজৰ ছেটিং চলি থাকে বাবে দৰ্শকে ইয়াৰ একো উমঘাম নাপায়৷ ইয়াৰ ফলত নাটৰ মঞ্চায়নত কোনো যতি নপৰে আৰু কোনোধৰণৰ বিৰতি নোলোৱাকৈ ধাৰাবাহিকভাৱে নাট চলি থাকে৷ এনেদৰে নটৰাজে পাঠশালাৰ পৰা ইয়াৰ যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে আৰু এই থিয়েটাৰ ৰাজ্যখনৰ সকলো প্ৰান্তলৈ বিয়পি গ’ল৷ প্ৰথমবৰ্ষৰ আটাইকেইখন নাট, বিশেষকৈ ‘হায়দৰ আলী’ আৰু ‘জেৰেঙাৰ সতী’ নাট দুখনক অসমীয়া দৰ্শকে বিপুলভাৱে আদৰি লৈছিল৷
ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰত প্ৰাৰম্ভিক অৱস্থাত গেলাৰীৰ ব্যৱস্থা নাছিল৷ বজালীৰ সন্তান হৰেন দাসৰ ‘ডায়মণ্ড চাৰ্কাছ’ৰ গেলাৰীৰ ধাৰণাৰ পৰা অচ্যুত লহকৰে গেলাৰী ব্যৱস্থাটো ভ্ৰাম্যমাণতো আৰম্ভ কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰে আৰু তৃতীয়বৰ্ষৰ পৰা নটৰাজত গেলাৰী প্ৰৱৰ্তন কৰে৷ বিৰতিবিহীনভাৱে পেণ্ডেল কৰা ধাৰণাটোও প্ৰাৰম্ভিক বৰ্ষকেইটামানত নাছিল৷ প্ৰথম বছৰটোৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পৰৱৰ্তী কেইটামান বছৰলৈ নটৰাজ থিয়েটাৰে দুটা পেণ্ডেলৰ মাজত বিৰতি ল’বলগা হৈছিল আৰু সেই সময়ছোৱাতে পৰৱৰ্তী পেণ্ডেলটো প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল৷ পাছলৈ যেতিয়া নটৰাজত থিয়েটাৰ প্ৰেক্ষাগৃহটোৰ দুটাকৈ ছেট প্ৰস্তুত কৰা হ’ল, তেতিয়াহে পেণ্ডেলবোৰ ধাৰাবাহিকভাৱে ৰাখিব পৰাৰ এক ব্যৱস্থা গঢ়ি উঠিল৷ প্ৰথমবৰ্ষত টায়াৰ লগোৱাৰ বাবে ষ্টেজখন কঁপি উঠিছিল আৰু পাছলৈ দ্বিতীয় বৰ্ষত সৰুপেটাৰ নিকটৱৰ্তী কৰ্দৈগুৰি নামৰ ঠাইত পেণ্ডেল চলি থকা সময়তে টায়াৰৰ চকা গুচাই সৰ্বপ্ৰথম লোৰ চকা লগোৱা হৈছিল৷
প্ৰথম অৱস্থাত এই নাট্য দলটিক ভ্ৰাম্যমাণ বুলি কোনোৱে কোৱা নাছিল৷ নটৰাজৰ আগত ভ্ৰাম্যমাণৰ উপাধিটো লগাই দিছিল সিংহপুৰুষ ৰাধাগোবিন্দ বৰুৱাই৷ ১৯৬৩-৬৪ বৰ্ষত গুৱাহাটীৰ জজ খেলপথাৰত গুৱাহাটী টাউন ক্লাবৰ সাহায্যাৰ্থে নটৰাজক নিমন্ত্ৰণ কৰি অনা হৈছিল৷ নাটক চলি থকা সময়তে বৰুৱাই স্বচক্ষে এই বিস্ময়কৰ নাট পৰিৱেশন উপভোগ কৰে আৰু নাটক চাই অভিভূত হৈ পৰে৷ পৰিৱেশনৰ এই ৰূপটো অভূতপূৰ্ব বুলি গণ্য কৰি বৰুৱাই ইয়াক ‘ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ’ বুলি আখ্যা দিয়ে৷ নাটক চোৱাৰ দ্বিতীয় দিনাখন তেওঁ নিজৰ বাতৰিকাকতত এনেধৰণৰ এক বাতৰি পৰিৱেশন কৰিছিল– ‘যাৰ নিজৰ শব্দযন্ত্ৰ আছে, বৈদ্যুতিক কৌশল প্ৰয়োগ কৰা যন্ত্ৰপাতি আছে, নিজা মঞ্চ আছে, নিজা প্ৰেক্ষাগৃহ আছে, আনকি গাঁত খন্দা খণ্টাৰ পৰা কেৰাহি, বাল্টি সকলো আছে, গতিকে এনে একক আৰু অনন্য থিয়েটাৰ পৃথিৱীৰ আন ঠাইত নাই বুলিয়েই বিশ্বৰ সৰ্বপ্ৰথম ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ বুলি নামকৰণ কৰা হ’ল৷’
দুৰ্ভাগ্যৰ কথা যে সেই ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ, যাক অসমৰ অন্যতম একক সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য বুলি ধৰা হয়, আজি মৃত্যুৰ দুৱাৰডলিত৷ অব্যৱস্থাপনা, ঋণগ্ৰস্ততা, চৰকাৰী সাহায্যহীনতা, বৈষম্যমূলক মাননি আদি অলেখ কাৰণৰ বাবে অসমত ইতিমধ্যে অলেখ ভ্ৰাম্যমাণৰ মৃত্যু হৈছে৷ কিন্তু এইবেলি ক’ভিড-১৯ৰ প্ৰেক্ষাপটত সম্পূৰ্ণ দুটা বছৰৰ বাবে ভ্ৰাম্যমাণ যেনেদৰে স্থায়ীভাৱে বন্ধ হৈ পৰিল, সিয়ে এই উদ্যোগটোৰ বাবে চিৰকলীয়া যেন অন্ধকাৰ নমাই আনিলে৷ দুটা বছৰ বুলি এই কাৰণেই উল্লেখ কৰিছোঁ যে বিগত এপ্ৰিলত ভ্ৰাম্যমাণ বৰ্ষ একোটাৰ সমাপ্তি ঘটিব লাগিছিল যদিও লকডাউনৰ বাবে মাৰ্চতে থিয়েটাৰ দলসমূহৰ প্ৰদৰ্শনী বন্ধ হৈ পৰিল৷ তদুপৰি সচৰাচৰ নলবাৰী ৰাসৰ সময়ছোৱাতে অসমৰ সৰহভাগ ভ্ৰাম্যমাণ দলে পৰৱৰ্তী বৰ্ষৰ বাবে অভিনেতা-অভিনেত্ৰীৰ লগত চুক্তি কৰে বা বুজাবুজি কৰে৷ ২০১৯ৰ নৱেম্বৰৰ চুক্তি এইবেলি ৰূপায়ণ কৰাৰ সুযোগ এতিয়ালৈ নহ’ল৷ প্ৰত্যেক বছৰৰ জুন মাহমানত ভ্ৰাম্যমাণ দলবোৰে নাট্যবৰ্ষ [ভ্ৰাম্যমাণৰ নাট্যবৰ্ষ সমাপ্ত হয় ব’হাগ বিহু আৰম্ভ হোৱাৰ আগতে] আৰম্ভ কৰে আৰু নাটবোৰ মঞ্চায়ন কৰে আগষ্টৰ পৰা৷ যিহেতু লকডাউনৰ বাবে এইবেলি কোনো থিয়েটাৰে নাট্যবৰ্ষ আৰম্ভ কৰিব নোৱাৰিলে, সেয়েহে সমগ্ৰ বছৰটোৰ বাবে ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ নাট পৰিৱেশন বন্ধ হৈ পৰিল৷ যদিহে এই লকডাউনসদৃশ পৰিৱেশ অব্যাহত থাকে আৰু মঞ্চ, প্ৰেক্ষাগৃহ খোলাৰ অনুমতি দিয়া নহয়, তেন্তে সমাগত বছৰটোতো হয়তো ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰে মূৰ দাঙি উঠিব নোৱাৰিব৷ অসমৰ হাজাৰ-বিজাৰ শিল্পী, কলা-কুশলী জড়িত এই সাংস্কৃতিক উদ্যোগটো বন্ধ হৈ গ’লে তাৰ নিশ্চিত প্ৰভাৱ অসমৰ অলেখ পৰিয়ালত পৰিব৷
ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ লগত জড়িত কেইটামান বাজেট প্ৰস্তাৱঃ অসম চৰকাৰে বিগত কেইটামান বৰ্ষত ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰবিষয়ক কেইটামান প্ৰস্তাৱ বাজেটসমূহত সন্নিৱিষ্ট কৰিছিল৷ প্ৰস্তাৱসমূহ আছিল এনেধৰণৰঃ
[১] ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ জনক প্ৰয়াত অচ্যুত লহকৰৰ স্মৃতি যুগমীয়া কৰি ৰাখিবলৈ তেওঁৰ অৱদানৰাজিক প্ৰতিফলিত কৰি বৰপেটা জিলাত থকা তেওঁৰ গৃহ গাঁৱত এটা স্মাৰক প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ প্ৰস্তাৱ [২০১৬-১৭ বিত্তীয় বৰ্ষ]৷
[২] ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ কলা-কুশলী আৰু শিল্পীলৈ উদ্গনিঃ এনে থিয়েটাৰত অন্ততঃ পাঁচ বছৰ কটোৱা প্ৰতিজন শিল্পী আৰু কলা-কুশলীলৈ তেওঁলোকৰ প্ৰচেষ্টা আৰু বহুমূলীয়া অৱদানৰ কথালৈ লক্ষ্য ৰাখি ৫০,০০০ টকাকৈ আগবঢ়োৱাৰ ব্যৱস্থা৷ সাংস্কৃতিক বিভাগে এই আঁচনি কাৰ্যকৰণ কৰিব আৰু এই বাজেটত ৫ কোটি টকা আবণ্টন [২০১৯-২০ বিত্তীয় বৰ্ষ]৷
[৩] ১,০০০জন ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰৰ লোকলৈ ৫০,০০০ টকাকৈ এককালীন উদগ্নিমূলক ধনৰাশি আগবঢ়োৱা হ’ব [২০২০-২১ বিত্তীয় বৰ্ষ]৷
দুখৰ কথা যে যৎসামান্য অৰ্থৰে উদ্গনি দি এতিয়া আৰু ভ্ৰাম্যমাণ থিয়েটাৰ উদ্যোগটো বচাব পৰা নাযাব৷ এই বৃহৎ সাংস্কৃতিক উদ্যোগটো জীয়াই ৰাখিবলৈ অসম চৰকাৰে অন্ততঃ এটা বছৰৰ বাবে বাজেটত সুকীয়াকৈ ধন আবণ্টন কৰিব লাগিব৷ অসমৰ অন্যতম বৃহৎ এই সাংস্কৃতিক উদ্যোগটোৰ পুনৰুজ্জীৱনৰ স্বাৰ্থত অসম চৰকাৰে সমাগত সময়ত তেনে এক পদক্ষেপ লোৱাৰ সাহস দেখুৱাব পাৰিবনে?