কৰ’নাৰ সময়ত বাঢ়িছে উৎকণ্ঠা, নিদ্ৰাহীনতা আৰু মৃত্যুভয়

মানসিক স্বাস্থ্য শাৰীৰিক স্বাস্থ্যৰ এক অংশ৷ প্ৰত্যেক বছৰে ১০ অক্টোবৰ তাৰিখে বিশ্ব মানসিক স্বাস্থ্য সংগঠনে (W F M. H), বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাকে ধৰি সহযোগী সংগঠনৰ লগত ১৯৯২ চনৰ পৰা ইয়াক পালন কৰি আহিছে৷ ইয়াৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য হ’ল মানসিক স্বাস্থ্যক সকলোৰে কাৰণে উপলব্ধ কৰা, ইয়াৰ লগত জড়িত ভ্ৰান্ত ধাৰণা বা ষ্টিগমা আদি দূৰ কৰা৷

প্ৰায় ৪৫০ নিযুত বিশ্ববাসীয়ে আজিৰ দিনত মানসিক ৰোগত ভুগি আছে৷ ই মানৱ সম্পদৰ অসমৰ্থতাৰ এক ভয়াবহ কাৰণ হৈ পৰিছে, কিয়নো বেছিভাগ মানসিক ৰোগেই কৈশোৰ আৰু যৌৱনৰ প্ৰাৰম্ভণিতে আৰম্ভ হয় অৰ্থাৎ জীৱনৰ দ্বিতীয় আৰু তৃতীয় দশকত আৰম্ভ হয়৷ এইখিনি সময়ত ল’ৰা-ছোৱালীয়ে লিখা-পঢ়া কৰাৰ, জীৱন গঢ়াৰ, চাকৰি, বিবাহ আদি কৰাৰ বয়স৷ পৰিসংখ্যাৰ ফালৰ পৰা প্ৰতি চাৰিজন ব্যক্তিৰ এজনে, জীৱনৰ এটা সময়ত মানসিক ৰোগত আক্ৰান্ত হোৱা দেখা যায়৷ স্নায়ুজনিত ৰোগ, নিচাযুক্ত দ্ৰব্য সেৱন আৰু মানসিক ৰোগে অকলে সকলো ৰোগৰ ১৩ শতাংশ গোলকীয় বোজা (Global Burden) বহন কৰে৷ প্ৰতি ৪০ ছেকেণ্ডত সমগ্ৰ বিশ্বত এজন মানুহে আত্মহত্যা কৰে– হিচাপ কৰিলে সি বছৰি আঠ লাখৰ পৰিসংখ্যা অতিক্ৰম কৰে৷ এই পৰিসংখ্যা বছৰি যুদ্ধ আৰু হত্যাৰ ফলত প্ৰাণ হেৰুওৱা লোকতকৈও বেছি হয়৷ আনহাতে প্ৰতিটো আত্মহত্যা সাগৰত ওপঙি থকা বৰফৰ চকুৰে দেখা অংশটোহে, তাৰ তলত নেদেখাকৈ অলেখ আত্মহত্যা বা আত্মহত্যাৰ পৰিঘটনা জড়িত হৈ থাকে৷ ভয়ংকৰ কথাটো হ’ল বিশ্বৰ আত্মহত্যাৰ শতকৰা ৭৯ ভাগ ভাৰতকে ধৰি নিম্ন মধ্যবিত্ত দেশবোৰত সংঘটিত হয়৷ আত্মহত্যাই অকল ব্যক্তিজনকে নামাৰে, ই তেওঁৰ পৰিয়াল, শুভাকাংক্ষী, বন্ধু-বান্ধৱ, সমাজক এক গভীৰ দুখবোধ আৰু নিঃস্ব কৰি থৈ যায়৷

ভাৰতবৰ্ষত ৰাষ্ট্ৰীয় মানসিক স্বাস্থ্য সমীক্ষা [২০১৬], মতে জীৱনজুৰি শতকৰা ১৩.৬৭ ভাগ ভাৰতীয় মানুহে মানসিক ৰোগত ভোগে৷ ২২.৪৪ শতাংশ লোকে নিচাযুক্ত দ্ৰব্যত আসক্ত হয়, শতকৰা ৪.৬১ ভাগ মানুহে ডিপ্ৰেছনকে ধৰি আৱেগিক বেমাৰত ভোগে৷ মহিলাতকৈ পুৰুষ, মধ্য বয়সীয়া, নগৰীয়া, কম শিক্ষিত, অভাৱগ্ৰস্ত আৰু অনুন্নত পৰিয়ালৰ মাজত মানসিক ৰোগৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি দেখা যায়৷ দুখৰ কথা, ইয়াৰে শতকৰা ৮৪.৫ ভাগত মানুহে মানসিক স্বাস্থ্য সেৱাৰ সুবিধা নলয় বা নাপায়৷ ই গাঁও বা নগৰ-মহানগৰ সকলো সামৰি লয়৷

এই পৰিসংখ্যাখিনিয়ে মানসিক স্বাস্থ্যৰ বৰ্তমানৰ স্বৰূপ আৰু সজাগতাৰ কাৰণে সম্ভৱতঃ যথেষ্ট৷

ৱল্ডৰ্ ইক’নমিক ফ’ৰামৰ মতে সমগ্ৰ বিশ্বতে মানসিক ৰোগৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বৃদ্ধি পাইছে আৰু সময়োপযোগী ব্যৱস্থা হাতত নল’লে ২০১০-৩০ চনৰ ভিতৰত গোলকীয় অৰ্থনীতিত ই ১৬ ট্ৰিলিয়ন ডলাৰৰ ঘাটি আনিব৷ বিশ্বজনীন স্বাস্থ্য আঁচনিয়েহে (Universal Health Coverage) আমাক এই অৱস্থাৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰিব পাৰে৷ এই আঁচনিয়ে সামৰা ১৭টা বিষয়ৰ ভিতৰত মানসিক স্বাস্থ্যও এটা৷ ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল সকলো ব্যক্তিয়ে সময়মতে, য’তে থাকে তাতে, নিজে বিচৰা ধৰণে মানসিক স্বাস্থ্যৰ সুবিধা পাব লাগে৷ তাত টকা-পইচাৰ অভাৱ হ’ব নালাগে আৰু ই সময়োপযোগী হ’ব লাগে৷ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মতে ই সম্ভৱ৷ ইয়াক সহজলভ্য কৰিবলৈ হ’লে সকলো দেশৰ চৰকাৰে মানসিক স্বাস্থ্য শিতানত পুঁজিৰ বিনিয়োগ বঢ়াব লাগিব৷

বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাৰ বৰ্তমানৰ মুৰব্বী ডাঃ টেড্ৰস অৰ্বানম ঘেব্ৰিয়েসাসে ইয়াৰ সমৰ্থনত জোৰ দি কৈছে– ‘মানসিক স্বাস্থ্য বিশ্বজনীন স্বাস্থ্য আঁচনিৰ এক অভিন্ন অংগ হ’ব লাগিব৷ কোনোৱে পইচাৰ অভাৱত বা দূৰত্বৰ অজুহাতত মানসিক স্বাস্থ্যৰ সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত হ’ব নোৱাৰে৷’ এই মন্তব্যই এক বিশেষ বাৰ্তা বহন কৰিছে৷ প্ৰথম কথা– মানসিক স্বাস্থ্যক গুৰুত্ব দিয়াটো সকলো চৰকাৰৰে নৈতিক দায়িত্ব৷ দ্বিতীয়তে, কৰ’না অতিমাৰীৰ সময়ত আমাৰ সকলোৰে এই দায়িত্ব বাঢ়িছে যিহেতু দুঃসময়ৰ এই দিনবোৰত কম-বেছি পৰিমাণে সকলোৱে মানসিক সমস্যাত ভুগিছে৷

মানসিক স্বাস্থ্য মানৱ অধিকাৰৰ এক অংগ৷ কৰ’নাৰ প্ৰকোপৰ মাজত পৰা বিশ্ব মানসিক স্বাস্থ্য দিৱসৰ এই বছৰৰ শ্লোগানটোৱে বিশেষ অৰ্থ বহন কৰিছে– ‘মানসিক স্বাস্থ্য সকলোৰে বাবে, বেছিকৈ বিনিয়োগ কৰক, সকলোকে সামৰক (Mental Health for All, Greater Investment, Greater Access)৷’ মানসিক স্বাস্থ্যক সকলোৰে কাৰণে সহজলভ্য কৰাৰ দায়িত্ব এতিয়া আমাৰ প্ৰত্যেকৰে কান্ধত আহি পৰিছে৷

যিহেতু ৰাজ্যখনৰ তিনি কোটি একৈছ লাখ মানুহক সমানে সামৰিব পৰাকৈ মানসিক স্বাস্থ্যকৰ্মীৰ অৰ্থাৎ মানসিক ৰোগ চিকিৎসক, ক্লিনিকেল চাইক’লজিষ্ট আদিৰ অভাৱ, আমাৰ প্ৰাথমিক স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰ, স্থানীয় স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰ, বা ৰাজ্যিক স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰবোৰক এই ক্ষেত্ৰত গঢ় দিব লাগিব৷ তাৰ বাবে নাৰ্ছ-চিকিৎসককে ধৰি সকলো স্বাস্থ্যকৰ্মীক প্ৰশিক্ষণ দিব লাগিব যাতে তেওঁলোকে মানসিক ৰোগৰ সাধাৰণ লক্ষণসমূহ চিনাক্ত কৰিব পাৰে, প্ৰয়োজনত প্ৰাথমিক চিকিৎসা প্ৰদান কৰিব পাৰে আৰু সময়মতে জৰুৰী হ’লে জিলাৰ বা মেডিকেল কলেজৰ মানসিক বিভাগলৈ ‘ৰেফাৰ’ কৰিব পাৰে৷ মানসিক স্বাস্থ্য সকলোৰে বাবে, সকলোতে, সকলো সময়তে হ’ব লাগিলে আমি আমাৰ ৰাজ্যিক স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ চিকিৎসক, নাৰ্ছ, আন স্বাস্থ্যকৰ্মীক বিশ্বাসত ল’ব লাগিব৷ সি এতিয়াও দেৰি হোৱা নাই, কাইলৈ বুলি নথৈ তাক আজিৰ পৰা আৰম্ভ কৰিব লাগিব৷

কৰ’না মহামাৰীয়ে দেশৰ লগতে আমাৰ ৰাজ্যকো চুই যোৱা প্ৰায় আঠমাহ হ’ল৷ এই আঠমাহত আমি ইতিমধ্যে বহুতো অভূতপূৰ্ব ঘটনাৰ সন্মুখীন হ’লোঁ৷ নুশুনা শব্দ– লকডাউন, ছেনিটাইজেছন, মাস্ক, ছ’চিয়েল ডিষ্টেনচিং, আইচ’লেচন, আই চি ইউ আদি শব্দ ভাতৰ লগত পানী খোৱাদি উচ্ছাৰণ কৰিলোঁ৷ সকলোৱে তাৰ অভিজ্ঞতা ল’লোঁ, কিছুমানে সহবাস কৰিলোঁ৷ আৰম্ভণিৰ উৎকণ্ঠা, বিহ৩ল অৱস্থাৰ পৰা আমি সকলোৱে এতিয়া অনুভৱ কৰিছোঁ– এই মহামাৰী আমাৰ মাজৰ পৰা সোনকালে নাযায়৷ বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাই কমেও দুবছৰলৈ আমাক সাজু হ’বলৈ কৈছে৷ এই সন্ধিক্ষণত আটাইতকৈ ডাঙৰ সমস্যা হৈছে– অনন্ত অনিশ্চয়তা আৰু লকডাউনৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা অসহায় অৱস্থা৷ ই আমাৰ দৈনন্দিন, সামাজিক, আৰ্থিক, ব্যক্তিগত সকলো দিশতে আঁচোৰ পেলাইছে৷ প্ৰথমটো লকডাউন মানুহে আগ্ৰহেৰে মানি ল’লেও পাছলৈ মানুহ অসহিষ্ণু, অসহায় হৈ ‘যি হয় হওক’ বুলি মৃত্যুক নেওচি জীৱন, জীৱিকাৰ তাড়নাত ঘৰৰ পৰা বাহিৰ ওলাইছে৷ কম-বেছি পৰিমাণে আমাৰ সকলোৰে পৰিয়াল, আত্মীয়-স্বজনে আইছ’লেছন, আই চি ইউ ৱাৰ্ডৰ ভাত খাইছে৷ দুখজনকভাৱে আমি হেৰুৱাব নলগা চিনাকি-অচিনাকি ব্যক্তি কিছুমানক অসময়ত হেৰুৱাইছোঁ৷ সমুখ সমৰত অবিৰতভাৱে লগ লাগি থকা স্বাস্থ্যকৰ্মীক হেৰুৱাইছোঁ৷ ১৭ ছেপ্টেম্বৰলৈ ৩৮২জন ডাক্তৰ অকল ভাৰতবৰ্ষতেই ক’ভিডত শ্বহীদ হৈছে৷ আৰ্থিক দুৰৱস্থাই মানুহৰ কঁকাল ভাঙিছে, নিবনুৱাৰ পৰিসংখ্যা বাঢ়িছে৷ লকডাউনৰ সময়ত ঘৰত বহি মানুহ অৱসাদত ভুগিছে– নিচাযুক্ত দ্ৰব্য সেৱন আৰু মদৰ প্ৰতি আসক্তি বাঢ়িছে৷ ঘৰুৱা হিংসা বাঢ়িছে৷ স্কুল-কলেজৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ম’বাইল, ইণ্টাৰনেট, ভিডিঅ’ গেমৰ প্ৰতি আসক্তি বাঢ়িছে৷ মাক-দেউতাকক ‘অনলাইন’ ক্লাছ থকা বুলি কৈ গোটেই দিনটো ল’ৰা-ছোৱালীয়ে ভিডিঅ’ গেম, নিষিদ্ধ চিনেমা চাই কটাইছে৷ স্কুলীয়া ছাত্ৰই স্মাৰ্টফোন নোপোৱা কাৰণে আত্মহত্যা কৰিছে৷

ছাত্ৰ-ছাত্ৰী আৰু শিক্ষক-শিক্ষয়িত্ৰীসকল অস্থিৰতাত দিন কটাইছে৷ এদিন-দুদিন বন্ধ মানুহে উপভোগ কৰে, কিন্তু মাৰ্চৰ পৰা প্ৰায় আঠমাহ স্কুল-কলেজ বন্ধ– একপ্ৰকাৰ শাস্তি৷ তাক সহিব লগা হৈছে৷ স্কুল-কলেজ খোলাৰ দিন সঘনাই সলনি হৈছে, কেতিয়া খুলিব তাৰ উত্তৰ অকল ভৱিষ্যতহে দিব৷ এক সীমাহীন উৎকণ্ঠা৷ চৰকাৰে স্কুল খোলাৰ অনুমতি দিলেও কোনো অভিভাৱকে নিজ সন্তানক স্কুললৈ নপঠিয়ায়– সি ইতিমধ্যে প্ৰমাণিত হৈছে৷ সকলোতে এক উত্তৰবিহীন পৰিস্থিতি– সিয়েই আমাৰ মানসিক জগতখন তেনেই থুনুকা কৰি পেলাইছে৷ আমাৰ মানসিক স্বাস্থ্যত গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে৷

ও-চি-ডি, উৎকণ্ঠা, নিদ্ৰাহীনতা, মৃত্যুভয় নতুনকৈ বাঢ়িছে৷ লকডাউনৰ ফলত দেখুৱাব আহিব নোৱাৰি পুৰণি মানসিক বেমাৰ নতুনকৈ উক দিছে৷ যিয়ে পৰিয়ালৰ ওপৰত ওপৰঞ্চি আৰ্থিক বোজাৰ সৃষ্টি কৰিছে৷

খং, ক্ষোভ, অৱসাদ, হতাশাই বিষাদগ্ৰস্ততা বা ডিপ্ৰেছনৰ ৰূপ লৈছে৷

আটাইতকৈ ডাঙৰ কথা হ’ল, উপযুক্ত অধ্যয়ন নহ’লেও বাতৰি কাকতৰ ৰিপ’ৰ্টৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়ে ক’ব পাৰি– ক’ভিডৰ এই সময়ত দেশত কমেও ১৬৫জন ব্যক্তিয়ে আত্মহত্যা কৰিছে৷ সঠিক হিচাপ নিঃসন্দেহে ইয়াতকৈ বেছি হ’ব৷

সময় এতিয়া দুঃসময় হৈ পৰিছে আৰু দুঃসময়ৰ এই সন্ধিক্ষণত আমি সকলোৱে হাতত হাত ধৰি আগবাঢ়ি গ’লেহে সুফল পাম৷ মানসিক স্বাস্থ্যকৰ্মীসকলৰ ওপৰত এতিয়া ওপৰঞ্চি দায়িত্ব আহি পৰিছে৷ তেওঁলোকে ইতিমধ্যে ভুগি থকা মানসিক ৰোগীসকলৰ উপৰি কৰ’নাৰ ফলত উৎপত্তি হোৱা নতুন মানসিক সমস্যাৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিব লগা হৈছে– একেখিনি জনসম্পদ, একেখিনি সীমাবদ্ধতাৰে৷ গুৰুত্ব বুজি বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থায়ো নতুন শ্লোগানেৰে এই বছৰৰ মানসিক স্বাস্থ্য দিৱসৰ পোষকতা কৰিছে,– আমি সকলোৱে মানসিক স্বাস্থ্যক অগ্ৰাধিকাৰ দিওঁ, মনোনিৱেশ কৰোঁ৷

ইয়াতেই মানসিক স্বাস্থ্যত বিনিয়োগৰ কথা আহি পৰিছে৷ এইটো সত্য যে মানসিক স্বাস্থ্য জনস্বাস্থ্যৰ আটাইতকৈ অনাদৃত ক্ষেত্ৰ৷ অনুন্নত দেশৰ কথা নালাগে, উন্নত দেশবোৰেও বাজেটৰ ২ শতাংশহে মানসিক স্বাস্থ্যত খৰচ কৰে৷

২০২০ চনত ভাৰতবৰ্ষত মানসিক স্বাস্থ্য খণ্ডত ধৰা বাজেটৰ পৰিমাণ ০.০৫ শতাংশ৷ সেয়েহে সম্ভৱতঃ বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাৰ মুৰব্বীয়ে সকলো দেশৰ চৰকাৰক সঁকীয়াই দিছে – যদি এই সময়খিনিত আমি মানসিক স্বাস্থ্যত বিনিয়োগ নকৰোঁ, অদূৰ ভৱিষ্যতে আমি তাৰ ফল ভোগ কৰিব লাগিব৷

ভুকুতে কল নপকে৷ সীমিত সুবিধাৰে আমি ইজনে সিজনক কেনেকৈ সহায় কৰিব পাৰোঁ– সেইটোহে বিচাৰ্য৷ ইয়াৰে কিছুমান কাম হ্ৰস্বম্যাদী, কিছুমান দীৰ্ঘম্যাদী৷ দীৰ্ঘম্যাদী উপায় এই প্ৰবন্ধৰ আওতাৰ বাহিৰত ৰাখি এই সময়ত আমি সকলোৱে কৰিব পৰা কামবোৰ হ’ল– নিজৰ মানসিক স্বাস্থ্যৰ লগতে, নিম্নোক্ত লক্ষণকেইটা আপোনাৰ প্ৰতিৱেশী, গাঁৱৰ, সমাজৰ, আপোনজনৰ কাৰোবাৰ আচৰণত প্ৰকাশ পাইছে নেকি চাওক–

•  কাৰোবাৰ টোপনিৰ ব্যাঘাত বা সময়ৰ সলনি হৈছে নেকি?
• মনটো ভাল নলগা বা আগতে কৰি ভাল পোৱা কামৰ প্ৰতি ইচ্ছা নোহোৱা হৈছে নেকি?
• ভোক, স্বাস্থ্যৰ অৱনতি ঘটিছে নেকি?
• প্ৰয়োজনতকৈ বেছি সময় ৰূমত আবদ্ধ হৈ আছে নেকি বা আনৰ লগত কথা-বতৰা কমাই দিছে নেকি?
• এনেকৈ বন্দীৰ দৰে জীয়াই থকাতকৈ মৰি যোৱাই ভাল বুলি ধেমালিতো প্ৰকাশ কৰিছে নেকি?
• অৱসাদ আঁতৰাবলৈ মদ-ভাং আদিত বেছিকৈ আসক্ত হৈছে নেকি?

এটা লক্ষণো যদি দেখে আওকাণ নকৰিব৷ আপোনাৰ অকণমান সহায়ৰ হাতে সেই ব্যক্তিজনৰ জীৱন ৰক্ষা কৰিব৷ পৰিয়ালটোক ৰক্ষা কৰিব৷ আপোনাৰ নিকটতম মানসিক চিকিৎসকজনৰ পৰামৰ্শ লওঁক৷ লাজ বা হীনমন্যতাৰ কথা নহয়৷ জানি থওক, মানসিক বেমাৰ ‘মন’ৰ বেমাৰ নহয়, ‘মগজু’ৰহে বেমাৰ– ডায়েবেটিছ, হাইপাৰটেনছনৰ দৰে দেহৰ বেমাৰ৷ ইয়াৰ চিকিৎসা আছে৷ ইয়াক লুকুৱাই নথ’ব৷ কেতিয়াও নিজকে বেমাৰৰ বাবে দোষী সাব্যস্ত নকৰিব৷ কাৰণ আপুনি অকলশৰীয়া নহয়৷ এই মুহূৰ্তত পৃথিৱীৰ পাঁচ কোটি মানুহে আপোনাৰ দৰে মানসিক ৰোগত ভুগি আছে৷

[১০ অক্টোবৰৰ বিশ্ব মানসিক স্বাস্থ্য দিৱস উপলক্ষে এই লেখা৷ লেখক ডাঃ সুৰেশ চক্ৰৱৰ্তী গুৱাহাটী চিকিৎসা মহাবিদ্যালয়ৰ মানসিক ৰোগ চিকিৎসা বিভাগৰ বিভাগীয় মুৰব্বী৷ ফোনঃ ৯৮৬৪০-১৫৭৫৭]