আধ্যাত্মিক বিকাশৰ পন্থা চুফীবাদ

চুফীবাদ আধ্যাত্মিক বিকাশৰ এটি প্ৰাচীন পন্থা৷ এই পন্থা ইছলাম ধৰ্মৰ মাজৰ পৰাই উদ্ভৱ হৈছে যদিও বহুতো চুফী সাধকৰ মতে এই আধ্যাত্ম মৰমীবাদী ধাৰা কোনো নিৰ্দিষ্ট ধৰ্ম, সময়, সমাজ তথা ভাষাৰ ভিতৰত সীমাবদ্ধ নহয়৷ চুফীবাদ হ’ল সকলো ধৰ্মৰ মূল নিৰ্যাসসমূহৰ বস্তুনিষ্ঠ সমষ্টি৷ সমসাময়িক পৰিৱেশ-পৰিস্থিতি, সাংস্কৃতিক প্ৰয়োজনীয়তা অথবা বাহ্যিক ৰূপৰ পৰিৱৰ্তন হ’লেও চুফীবাদ সকলো সময়তে বিদ্যমান৷ চুফী সাধকসকলে যুগে যুগে পৃথিৱীৰ সকলো জাতি, ধৰ্মৰ ব্যক্তিক এডাল মালাত গাঁঠিবলৈ প্ৰয়াস কৰি আহিছে৷ তেওঁলোকৰ ব্যক্তিগত আচৰণ, শিক্ষা, আৰু ৰচনাৱলীৰ মাজেৰে তেওঁলোকে প্ৰকাশ কৰিব বিচাৰে সৃষ্টিকৰ্তাৰ অপাৰ সৌন্দৰ্যৰ উপলব্ধি৷ চুফীবাদ বিভিন্ন তাৰিকা অথবা ধাৰাৰ মাজেৰে বিকশিত হৈছে৷ চিয়া, চুন্নীসকলৰ তাৰিকা বিভিন্ন নামেৰে নামকৰণ হ’লেও মূল উদ্দেশ্য আৰু বিষয়বস্তু একেই হজৰত মহম্মদ[চঃ]ৰ কথা, কাম, উপদেশ আদিক জীৱন-ধাৰণৰ আদৰ্শৰূপে মানি লোৱা আৰু হজৰত আলী[ৰা]ক গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যক্তি হিচাপে শ্ৰদ্ধা কৰা৷ কিন্তু নকচবাদী তৰিকাৰ অনুসাৰি চুফীসকলৰ মাজত ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম দেখা যায়৷ তেওঁলোকে হজৰত আবু বকৰক[ৰাঃ]ক তেওঁলোকৰ প্ৰধানৰূপে বিবেচনা কৰে৷ চুফী শব্দৰ উৎপত্তি বিষয়ত বহুত মতবাদ আছে৷ কিছুমানৰ মতে, মদিনাৰ মছজিদৰ সংলগ্ন ঠাইত বাস কৰা সংসাৰ নিৰ্লিপ্ত ব্যক্তিসকলকে চুফী বুলি কোৱা হৈছিল৷ তাৰে পৰাই চুফী নামটো উদ্ভৱ হয়৷ বহুতৰ মতে ‘চাফ’ অৰ্থাৎ পৱিত্ৰ শব্দটোৰ পৰা চুফী নামটো আহিছে৷ আন কিছুমানৰ মতে ‘চুফ’ অৰ্থাৎ ঊল শব্দটোৰ পৰা চুফী শব্দটোৰ সৃষ্টি হৈছে৷ যিসকল সংসাৰৰ মায়া, মোহ এৰি বৈৰাগ্য জীৱন ধাৰণ কৰে আৰু ঊলৰ ঢিলা কাপোৰ পৰিধান কৰে, তেওঁলোককে চুফী বুলি কোৱা হয়৷ চুফীসকলৰ জীৱন-ধাৰণ অতি সাধাৰণ৷ বৈষয়িক বিষয়সমূহৰ পৰা সম্পূৰ্ণ বিচ্ছিন্ন৷

চুফী সাধক আল ৰুদবাৰীৰ মতে, চুফী হ’ল সেইজন ব্যক্তি যিজনে ঊলৰ কাপোৰ পৰিধান কৰে আৰু সম্পূৰ্ণ qwতাৰ সাক্ষ্য বহন কৰে৷ বিশেষকৈ নৱ-দীক্ষিত চুফীসকলক এইধৰণৰ পোছাক পৰিধান কৰোৱা হয়৷ বেছিভাগ চুফী পণ্ডিতে কয়– ঊলৰ পোছাক পৰিধানকাৰী বৈৰাগী লোকেই হ’ল চুফী৷ অৱশ্যে জ্ঞানতাপস ৰায়হান আল বেৰুণীৰ মতে, চুফী শব্দ উদ্ভৱ হৈছে গ্ৰীক শব্দ ‘চোফিয়া’ৰ পৰা, যাৰ অৰ্থ বিজ্ঞ আৰু বিচক্ষণ৷

চুফীৰ সংজ্ঞায়ন নানাজনে ভিন্ন ভিন্নৰূপে ব্যাখ্যা কৰিলেও বিদগ্ধ চুফী সাধক তুচী আল গাজ্জালিৰ মতে, চুফীবাদ হ’ল এনেকুৱা এটা পন্থ যিয়ে অন্তৰাত্মাৰ পৱিত্ৰতাৰ কথা কয় আৰু সৃষ্টিকৰ্তাৰ লগত অবিচ্ছেদ্য সম্পৰ্কৰ নিৰ্দেশ দিয়ে৷ চুফী প্ৰেমিকসকলে সৃষ্টিকৰ্তাৰ সন্ধানত নিজক ব্যস্ত ৰাখে৷ তেওঁলোকৰ অন্তৰাত্মাত ইয়াৰ বাহিৰে কোনো আন চিন্তা-ভাবনাৰ অস্তিত্ব নাথাকে৷

বিখ্যাত মনিষী আৰ এ নিকলছনে তেওঁৰ ‘The mystics of Islam’ নামৰ গ্ৰন্থখনত উল্লেখ কৰিছে যে ‘চুফীতত্ত্ব ইছলামৰ ধৰ্মীয় দৰ্শন যিয়ে ঐশ্বৰিক অনুধাৱনক নিৰ্দেশ দিয়ে৷’ লগতে তেওঁ চুফীবাদক ইছলামৰ মৰমীবাদী শাখা বুলি আখ্যা দিয়ে৷ মাৰ্টিন লিঙে তেওঁৰ গ্ৰন্থ ‘What is sufism?’ত কৈছে– ‘Sufism or Tasaw-wuf as it is known in the Muslim world, is the Islamic mysticism৷’

চুফী অনুসাৰিসকলে হজৰত মহম্মদ[দঃ]ক তেওঁলোকৰ প্ৰথম গুৰুৰূপে বিবেচনা কৰে৷ চুফীসকলৰ মতে, তেওঁ মৌখিকভাৱে জটিল আৰু দুৰ্বোধ্য শিক্ষাবোৰ তেওঁৰ সংগীসকলক বৰ্ণনা কৰিছিল যাতে তেওঁলোকে সহজে আল্লাহৰ কৃপা আৰু অনুগ্ৰহত মুক্তি লাভ কৰিব পাৰে, যাৰ ফলত ইয়াৰ মাধ্যমত বিশ্বাসীসকলৰ মাজত এটি স্বৰ্গীয় সত্তাৰ অবিচ্ছেদ্য মিলনৰ সংযোগ গঢ়ি উঠে৷ তেওঁৰ মৃত্যুৰ পাছত তেওঁৰ খুড়াকৰ পুত্ৰ ভায়েক হজৰত আলী[ৰঃ]ৰ মাধ্যমত ইয়াৰ ধাৰাবাহিকতা বংশগতভাৱে প্ৰসাৰিত হৈ আজিৰ অৱস্থাত উপনীত হৈছে৷ চিয়া চুন্নী দুয়োটা সম্প্ৰদায়ৰ মাজতে চুফীবাদৰ অস্তিত্ব অটুট থকা দেখা যায় যদিও চিয়াসকলৰ মাজত ইয়াৰ প্ৰভাৱ বেছি৷

চুফীবাদৰ প্ৰভাৱ অষ্টম আৰু নৱম শতিকাত তিনিটা অঞ্চলত বেছিকৈ বিকশিত হয় [ৰ] মেছোপটেমিয়া সভ্যতাৰ অন্তৰ্গত বচৰা অঞ্চলত [বৰ্তমান ইৰাক] [২] পাৰস্যৰ খোৰাচানৰ বলখ চহৰত [বৰ্তমান আফগানিস্তান] [৩] মিছৰীয়া সভ্যতাৰ মিছৰ আৰু আফ্ৰিকাৰ বিভিন্ন দেশত৷ অষ্টম আৰু নৱম শতিকাৰ চুফী সাধকসকলৰ কেইজনমান হ’ল– [ৰ] হাচান বচৰী [২] ইব্ৰাহিম আদহাম [৩] আল মুহাচিবি [চ্ছ্ৰ] জুন্নুন মিশ্ৰী [প্ত] বায়েজিদ বোস্তামী [৬] জুনাইদ বাগদাদী [জ্জ] মনচুৰ হাল্লাজ৷

ইৰাকী তাপসী ৰাবিয়া বচৰীয়ে চুফিত্বৰ এটি নতুন ধাৰণাৰ উদ্‌ঘাটন ঘটায়৷ তেওঁৰ মতে, ঐশ্বৰিক প্ৰেমৰ প্ৰতিদান স্বৰূপে কোনো পুৰস্কাৰ তথা নৰকৰ যন্ত্ৰণাৰ পৰা মুক্তি পোৱাৰ আশা কৰা উচিত নহয়৷ এই ধাৰণাৰ ভিত্তিত পাছৰ কালত চুফীতত্ত্বৰ প্ৰচুৰ উন্নতি হয়৷ ঈশ্বৰ প্ৰেমৰ দ্বাৰা ঈশ্বৰৰ সৈতে এক নিবিড় সম্পৰ্ক স্থাপন কৰাহে মূল উদ্দেশ্য অৰ্থাৎ আত্মাৰ পৰমাত্মাৰ লগত সংযোগ৷ চুফীবাদীসকলৰ মতে, মানৱিক প্ৰেমৰ সবেৰ্াচ্ছ ৰূপটোৱেই হ’ল স্বৰ্গীয় সত্তাৰ লগত সহযোগ৷ মানুহে এই প্ৰেম অৰ্জন তেতিয়াহে কৰিব পাৰে যেতিয়া তেওঁ আল্লাহৰ ইচ্ছাৰ ওচৰত নিজকে সমৰ্পণ কৰি দিয়ে৷ চুফীসকলে ভাবে এই যাত্ৰাপথত জাগতিক প্ৰেম, পাৰিবাৰিক প্ৰেম, বন্ধুত্বৰ প্ৰেম, আদি বিষয় অন্তৰায় হয়৷ তেওঁলোকে এইবোৰ মোহ, স্পৃহাৰ পৰা আঁতৰি অকল প্ৰভুৰ প্ৰেমত আত্মনিয়োগ কৰাৰ বাসনা কৰে আৰু বৈৰাগ্য জীৱন আঁকোৱালি লয়৷ এই প্ৰেৰণাৰে উদ্বুদ্ধ হৈ তপস্বিনী ৰাবিয়াই কৈছে– ‘মই আল্লাহক ইমান ভাল পাওঁ, তাত চয়তানক ঘৃণা কৰাৰ সময়ৰ অৱকাশ নাই৷ প্ৰেমৰ মাজেৰে স্ৰষ্টাৰ প্ৰকৃত ৰূপ ব্যক্ত হয়৷ যিজনে সকলো বস্তুতে বিৰাজমান৷’

চুফী সাধকসকলে বিশ্বাস কৰে যে প্ৰেমৰ মাজেৰে পৃথিৱীৰ সকলো সৃষ্টিতে প্ৰতিফলিত হয় স্ৰষ্টাৰ প্ৰতিচ্ছবি৷ চুফী সাধক আৰু কবিসকলে তেওঁলোকৰ লেখাত সেই প্ৰেমৰ কথা সুন্দৰভাৱে প্ৰকাশ কৰিছে৷ জালালুদ্দিন ৰুমী, শ্বেইখ চাদী, ফিৰদৌচী, জামী, ফৰিৰুদ্দিন আত্তাৰ, ৰাবিয়া বাচৰী, ওমৰ খায়েমৰ কবিতাত সেই ঈশ্বৰ প্ৰেমৰ কথা বৰ্ণনা কৰিছে৷ জালালুদ্দিন ৰুমীৰ মচনবী গ্ৰন্থত তেওঁৰ স্বৰ্গীয় সত্তাৰ সৈতে একাত্মতা আৰু প্ৰেমৰ বহু ৰচনা উপলব্ধ হৈছে৷ ফৰিৰুদ্দিন আত্তাৰ ৰচিত গ্ৰন্থ ‘মানতিক  আত তাহিৰ’ত স্ৰষ্টাৰ দৰ্শন লাভ আৰু মিলন বিষয়টো ৰূপক আকাৰত দাঙি ধৰিছে৷

প্ৰথম অৱস্থাত চুফী গুৰুসকলে ঘৰুৱা আৰু অনানুষ্ঠানিকভাৱে মৌখিকভাৱে শিক্ষাদান কৰিছিল৷ এই ব্যৱস্থাত ৰক্ষণশীল লোকসকলে চুফীসকলক ঈশ্বৰৰ নিন্দুক আৰু বিপথে পৰিচালিত হোৱা বুলি ধাৰণা কৰিছিল৷ কিন্তু তেওঁলোকৰ এই দৃষ্টিভংগী প্ৰত্যাখ্যান কৰি দশম শতিকাত বহু গ্ৰন্থ ৰচনা কৰি কেইজনমান চুফী তাত্ত্বিকে প্ৰমাণ কৰি দিয়ে যে তেওঁলোক ধৰ্মীয় কৰ্মযজ্ঞৰ বিৰোধী নহয়৷ তেওঁলোকৰ ভিতৰত আছিল আল আৰাবী, আল মক্কী, চাৰৰাজ কাৰবাদী৷ তেওঁলোকে চুফীবাদৰ ইতিহাস, ইতিবৃত্ত আৰু আত্মজীৱনীমূলক গ্ৰন্থ ৰচনা কৰি মানুহৰ মাজত চুফীবাদৰ স্বচ্ছ ধাৰণা প্ৰক্ষেপ কৰে৷ 

আল্লাহৰ একাত্ম সম্বন্ধে ইবনে আল আৰাবীয়ে আঠ শতাধিক গ্ৰন্থ ৰচনা কৰে৷ তেওঁ প্ৰৱৰ্তিত তত্ত্বৰ নাম– ‘ওৱাহাদাতুল উয়ুদ’ অৰ্থাৎ স্ৰষ্টাৰ একাত্মবাদ৷ এই তত্ত্বই কয়– ইশ্বৰ সকলোতে বিৰাজমান, প্ৰত্যেকটো বস্তুয়ে ঈশ্বৰৰ নিদৰ্শন সমৃদ্ধ৷ ঈশ্বৰেই একমাত্ৰ পৰম সত্তা, তেওঁৰ সমকক্ষ কোনো নাই৷ তেওঁতে বিলীন হৈ যোৱা সকলো চুফীৰ কামনা খ্ৰীষ্টীয় দ্বাদশ আৰু ত্ৰয়োদশ শতিকাত একেজন গুৰুকে কেন্দ্ৰ কৰি বিভিন্ন তৰিকা অথবা পদ্ধতিৰ সূচনা হয়৷ সেই সময়তে মোংগলৰ আক্ৰমণত বাগদাদত আব্বাচী সম্ৰাজ্যৰ ধবংস হয় আৰু বিজয়ী শ্ৰেণীৰ মাজত চুফীবাদৰ আগ্ৰাসন হয়৷ এই সময়টোকে  চুফীবাদৰ ইতিহাসত স্বৰ্ণযুগ বুলি কোৱা হয়৷ বৰ্তমান প্ৰচলিত উল্লেখযোগ্য তৰিকাকেইটা হ’ল– [ৰ] আহমাদিয়া তৰিকা [২] কাদিৰিয়া তৰিকা [৩] নকচবদিয়া তৰিকা [চ্ছ্ৰ] চুহাৰদিয়া তৰিকা [প্ত] চাণ্ডিলিয়া তৰিকা [৬] মৌলবীয়া তৰিকা [জ্জ] চিস্তীয়া তৰিকা আদি৷

চুফী সাধকসকলে নিজেই নিৰূপণ কৰা অনুশীলন অনুযায়ী তৰিকাবোৰৰ নামকৰণ হয়৷ অনুশীলন প্ৰকৃতি আৰু নিয়ম পদ্ধতি যিয়েই নহওক কিয় সকলো চুফীৰে লক্ষ্য, ধ্যান-ধাৰণা একে, যাতে তেওঁৰ আত্মা  পৰমাত্মাৰ লগত সংযোগ কৰিব পাৰে৷ তৰিকাভেদে কোনো চুফীয়ে ধ্যানত নিমগ্ন হয়৷ জপমালা কৰি কোনোবাই বাৰে বাৰে প্ৰভুৰ নাম স্মৰণ কৰে৷ আন কোনোবাই নৃত্য আৰু গীতৰ মাজেৰে সেই সংযোগৰ প্ৰচেষ্টা কৰে৷ চুফী সংগীত, কাৱালী ঘূৰ্ণিয়মান নৃত্য সাধাৰণ মানুহৰ মাজত জনপ্ৰিয়৷ কিয়নো সেইবোৰৰ মাজত ঈশ্বৰপ্ৰেমৰ সুবাস ৰহিত থাকে৷ আন কিছুমান চুফীয়ে বৈৰাগী হৈ বিভিন্ন মঠ, মন্দিৰ, তীৰ্থস্থান, মাজাৰ আদি দৰ্শন কৰে৷ 

চুফীবাদৰ মূল ভিত্তি হ’ল প্ৰেম৷ চুফী সাধক জালালুদ্দিন ৰুমীয়ে কৈছে সৌন্দৰ্য আৰু সম্প্ৰীতিৰ প্ৰবল আৱেগৰ পৰা প্ৰেমৰ সৃষ্টি হয় আৰু সেই প্ৰেমৰ সকলোৰে প্ৰতি সাম্য বা বৈষম্যহীনতাৰ মাজেৰে ফুটি উঠে৷ চুফীতত্ত্বত প্ৰেমক প্ৰধান শক্তি হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়৷ যি শক্তিৰ মাধ্যমত মানুহে আন বস্তুৰ প্ৰতি নিৰাসক্ত হৈ প্ৰভুৰ ওচৰলৈ দৌৰ মাৰে৷ শিক্ষাগতভাৱে চুফীবাদত চৰীয়ত, তৰিকত, হাকিকত আৰু মাৰিফাতৰ জ্ঞান অৰ্জনৰ দৰকাৰ৷ মাৰিফতে হ’ল চুফীবাদৰ শেষ স্তৰ৷ যাৰ দ্বাৰা চুফীয়ে আল্লাহ আৰু প্ৰকৃত সত্য সম্পৰ্কে জ্ঞানলব্ধ হয়৷ ইয়ে হ’ল মিষ্টিচিজ্‌ম অৰ্থাৎ অতীন্দ্ৰিয়বাদ৷

বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সাতটা সৌৰজগত অথবা স্তৰৰ ভিতৰত চুফীবাদীসকলৰ মতে প্ৰধান  স্তৰটোৰ নাম ‘জাট’, সেইটোকে স্ৰষ্টাৰ বাসস্থান বুলি কোৱা হয়৷ তাৰপৰাই তেওঁ বিশ্বজগত পৰিচালনা কৰে৷ সকলোৱে স্বীকাৰ কৰে প্ৰভুয়ে একমাত্ৰ সত্তা যাৰ সমকক্ষ আন কোনো সত্তা নাই৷ কিন্তু চুফীসকলে তাক বিশ্বাসৰ পৰ্যায়ত নাৰাখি চূড়ান্ত পৰিণতিৰ দিশলৈ ধাৱমান হয়৷