মহাসংকটত মধ্যবিত্ত

২০২২ চনৰ বাজেট দাখিল কৰাৰ সময়ত বিত্তমন্ত্ৰী নিৰ্মলা সীতাৰমণে এষাৰ কথা কৈছিল৷ ভাষণ প্ৰসংগত তেওঁ মধ্যবিত্ত কৰদাতাসকলক কৈছিল ‘ক্ষমা কৰিব, মই কৰ কমাব নোৱাৰিলোঁ, কিন্তু বঢ়োৱা যে নাই, সিয়ো এক উপহাৰ বুলিয়েই ধৰক’৷ কথাষাৰৰ মাজত বহুতেই এক কাৰুণ্য বিচাৰি পাইছিল আৰু আন কিছুৱে তাচ্ছিল্ল্য৷ প্ৰসংগ বা পৰিস্থিতি যিয়েই নহওক কিয়, সেই কথাষাৰৰ মাজতেই লুকাই আছে ভাৰতীয় মধ্যবিত্তৰ বিলৈ, বিপত্তি তথা হতাশা৷ কাৰণ ভোটসৰ্বস্ব ৰাজনীতিত আজি যদি আটাইতকৈ গুৰুত্বহীন, সেয়া হৈছে মধ্যবিত্ত শ্ৰেণী৷ নিম্নবিত্তৰ আছে সংখ্যাৰ জোৰ, উচ্ছবিত্তৰ আছে টকাৰ জোৰ৷ দুয়োটা নাই মাত্ৰ মধ্যবিত্তৰ হাতত৷ তাৰ কাৰণ, ফলাফল আৰু নিৰাময়ৰ কিবা উপায় আছে নেকি তাৰ আলোচনা মই কৰিব খুজিছোঁ৷ 

আলোচনা আৰম্ভ কৰিব ওলায়েই প্ৰথম উজুটি খালোঁ যে ভাৰতীয় মধ্যবিত্ত বুলিলে কাক বুজোৱা যায়, তাৰ কোনো সৰ্বসন্মত আৰু নিৰ্দিষ্ট পৰিভাষা নাই৷ মোৰ দৰে অনা-অৰ্থনীতিবিদ এজনে পৰিভাষা বিচাৰি যাওঁতে, পাকঘূৰণি খোৱা অৱস্থা হ’ল৷ উন্নত দেশৰ লগত যদি ৰিজাওঁ, তেওঁলোকৰ নিম্নবিত্ত আমাৰ মধ্যবিত্ততকৈ বেছি আৰ্জন কৰে৷ কিছু বিদেশী পৰ্যৱেক্ষকক যদি বিশ্বাস কৰোঁ, তেনেহ’লে দেশৰ আধাতকৈ বেছি মানুহ মধ্যবিত্ত! সেইটো যে অশুদ্ধ, প্ৰায় সকলোৱেই জানে৷ PEW Research Centreৰ সমীক্ষা মতে, আচলতে দেশৰ মাত্ৰ ৩শতাংশ লোকহে সঁচা মধ্যবিত্ত৷ কিংছ কলেজ লণ্ডনৰ মৰিয়ম আচলানিৰ মতে, দেশৰ ২৮শতাংশ জনসংখ্যা মধ্যবিত্ত৷ বিত্তমন্ত্ৰী নিৰ্মলা সীতাৰমণৰ মতে, দেশৰ ২০শতাংশ লোক মধ্যবিত্তৰ আউটিত পৰে৷ হুৰুণ ইণ্ডিয়াৰ ৱেলথ ৰিপ’ৰ্ট ২০২০’ৰ অনুসাৰে, ৫ কোটি ৬৪ লাখ ভাৰতীয় মধ্যবিত্তৰ আউটিত পৰে৷ ২০২১’ৰ আয়কৰ প্ৰ-পত্ৰ দাখিলৰ হিচাপ যদি চাওঁ, তেনেহ’লে প্ৰায় সিমানসংখ্যক লোকে তেনে ৰিটাৰ্ণ দাখিল কৰিছে৷ তাৰ যদি ১১ পৰা ৩ প্ৰকাৰলৈ চাওঁ, তেনে সংখ্যা প্ৰায় ৫ কোটি হয়৷ আয়কৰ পৰিসংখ্যাৰ পৰা মধ্যবিত্ত থিৰাং কৰা অসুবিধা, কাৰণ বহু আয়কৰ দাতাই হয় সমান্য, নহয় শূন্য কৰ দিয়ে আৰু বহু যথেষ্ট আয় থকা মানুহে বিভিন্ন কাৰণত আয়কৰ নিদিয়ে৷ কিন্তু এই কথাও নিশ্চিত যে বিত্ত বা আয়ৰ ভিত্তিত যেতিয়া শ্ৰেণী বিভাজন কৰোঁ, তাত এক নিৰ্দিষ্ট আয়ৰ সংখ্যা ধৰিবই লাগিব৷ সীতাৰমণেও এটা সংখ্যা ধৰিছে৷ তেওঁৰ মতে, দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ ওপৰৰ পৰা বছৰি ১৮ লাখ টকা অৰ্জা পৰিয়ালসকলক মধ্যবিত্ত বুলি ধৰিব পৰা যায়৷ তেতিয়া অকৌ সমস্যা আহে দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাক লৈ৷ ২০১৯ৰ পৰিভাষা, যি এতিয়াও অপৰিৱৰ্তিত, তাত কোৱা হয় যে চহৰ অঞ্চলত দৈনিক ৩৩ টকা আৰু গ্ৰাম্যাঞ্চলত দৈনিক ২৭ টকা বা তাতকৈ কম খৰচ কৰিব পৰাসকলেই দাৰিদ্ৰ্য সীমাৰেখাৰ তলত বুলি ক’ব পাৰি৷ সেই পৰিভাষা অনুযায়ী, মাহে ১,১০০ টকাতকৈ বেছি আৰ্জন কৰা সকলোবোৰ দেখোন মধ্যবিত্ত হৈ পৰিব! 

আমি ব্যৱহাৰিকভাৱে যদি চাওঁ, চৰকাৰে দিয়া হিতাধিকাৰী সুবিধাৰ অন্যতম সুবিধা ‘অটল অমৃত’ কাৰ্ডৰ যোগ্যতা চালেই মধ্যবিত্ত কোন, তাৰ এক আভাস পোৱা যাব৷ চৰকাৰে বছৰি ১.৮ লাখলৈ [মাহে ১৫ হাজাৰ] বিনামূলীয়া সুবিধা আৰু বছৰি ৫লাখলৈ [মাহে প্ৰায় ৪১ হাজাৰ] সুলভ মূল্যত এই কাৰ্ডৰ সুবিধা দিছে৷ অৰ্থাৎ চৰকাৰে প্ৰকাৰান্তৰে বছৰি ৫ লাখতকৈ কম উপাৰ্জনকাৰীসকলক নিম্নবিত্ত বুলি ধৰি লৈছে৷ আজিৰ বজাৰ মূল্য, স্থাৱৰ-অস্থাৱৰ সম্পত্তিৰ মূল্য যদি চাওঁ তেনেহ’লে মাহে ৪০ হাজাৰৰ পৰা ২.৫ লাখ আৰ্জন কৰাসকলক আমি সঁচা আৰু ব্যৱহাৰিকৰূপে মধ্যবিত্ত আখ্যা দিব পাৰোঁ৷ বিত্তমন্ত্ৰীৰ হিচাপো প্ৰায় তেনেকুৱাই৷ আকৌ যদি ভাৰতৰ মুঠ কৰ দাতাৰ সংখ্যা চাওঁ আৰু তাৰ মাজৰ প্ৰকাৰ ১১ পৰা প্ৰকাৰ ৩ সকলক মধ্যবিত্ত বুলি ধৰোঁ, তেনেহ’লে ভাৰতৰ মধ্যবিত্তৰ সংখ্যা এটাৰ অনুমান কৰিব পৰা যায়৷ মোৰ মতে, সেই সংখ্যা ৫ কোটিমানহে হ’ব৷ অৰ্থাৎ, ১৩০ কোটিৰ মাজত মাত্ৰ ৫ কোটি সঁচা অৰ্থত মধ্যবিত্ত৷ অৱশ্যে মই উচ্ছ মধ্যবিত্ত বা নিম্ন মধ্যবিত্তসকলক ধৰিছোঁ নে নাই, স্পষ্টকৈ কোৱা টান৷ 

মই কিয় এই মাহে ৪০ হাজাৰৰ পৰা মাহে ২.৫ লাখ উপাৰ্জন কৰাসকলৰ কথা আলোচনা কৰিব খুজিছোঁ? কাৰণ এই উপাৰ্জনৰ শ্ৰেণী আজি বিশেষ অসুবিধাত আছে যদিও এই শ্ৰেণীৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম৷ লেষ্টাৰ ঠুৰ’য়ে এষাৰ কথা কৈছিল যে ‘ এক স্বাস্থ্যৱান গণতন্ত্ৰৰ বাবে এক স্বাস্থ্যৱান মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ দৰকাৰ৷ এখন সমাজত যদি অকল ধনী আৰু দুখীয়া থাকে, তেনে সমাজত ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক সুস্থিৰতা মধ্যস্থতাকাৰীবিনে অসম্ভৱ৷’ সমাজৰ সকলো দায়িত্ব ক’ব নোৱৰাকৈ এই মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীয়েই লয়৷ সংস্কৃতি, পৰম্পৰা ৰক্ষাৰ দায়িত্ব সদায় মধ্যবিত্তৰ৷ সামাজিক দায়িত্ববোধৰ বোজাও এই মধ্যবিত্তৰ৷ বিভিন্ন চৰকাৰী-বেচৰকাৰী কামত নিজকে নিয়োজিত কৰি দেশ এখন চলাই ৰখাৰ দায়িত্ব এই মধ্যবিত্তৰ আৰু আটাইতকৈ জৰুৰী কথা যে আৰ্জন কৰা টকা খৰচ কৰি অৰ্থব্যৱস্থাক চলাই ৰখাৰ মুখ্য দায়িত্ব এই মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ৷ নিম্নবিত্তসকলৰ কৰ্মসংস্থান বহুলাংশে নিৰ্ভৰ কৰে এই মধ্যবিত্তৰ ওপৰত আৰু উচ্ছবিত্তসকলৰ ঐশ্বৰ্যও নিৰ্ভৰ কৰে এই মধ্যবিত্তসকলৰ ওপৰত৷ মধ্যবিত্তই খৰচ কৰিলে অৰ্থনীতি সবল হৈ থাকে আৰু অৰ্থনীতি সবল হ’লে নিম্নবিত্তসকলৰ বাবে জীৱিকা ওলাই থাকে৷ মধ্যবিত্তৰ খৰচ চলি থাকিলে কৰ-কাটল সংগ্ৰহো ভালেই চলি থাকে৷ অৰ্থনীতিত মধ্যবিত্তৰ গুৰুত্ব বুজিবলৈ হ’লে আমি বেছি দূৰলৈ যাব নালাগে৷ এই ক’ভিডসৃষ্ট পৰিস্থিতিৰ বাবে এক তৃতীয়াংশ মধ্যবিত্ত, নিম্নবিত্তৰ শাৰীলৈ অৱনমিত হোৱা বুলি চৰকাৰে গম পাই, বিশেষ অৰ্থনৈতিক পদক্ষেপ ল’বলৈ বাধ্য হৈছিল৷ কাৰণ মধ্যবিত্ত নহ’লে দেশৰ বিত্তীয় কাঠামোৰ যথেষ্ট অসুবিধা হোৱাৰ আশংকা থাকে৷ 

মধ্যবিত্তৰ ইমান গুৰুত্ব থকা সত্ত্বেও আজি এই শ্ৰেণী কি কি সংকটত আৰু কিয় এনে সংকট? মধ্যবিত্তৰ সংকট আজি মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ – অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক৷ অৰ্থনৈতিক সংকটৰ মূল কাৰণ হৈছে অনিয়ন্ত্ৰিত মূল্যবৃদ্ধি আৰু ক’ভিডৰ কাৰণে হোৱা সংকুচিত চাকৰিৰ বজাৰ৷ যিকোনো এটা সংগঠনৰ দৰমহাৰ এটা বুজন অংশ মধ্যবিত্ত কৰ্মচাৰীৰ লগত খৰচ হয়৷ ক’ভিডৰ বাবে যেতিয়া আয় সংকোচন হৈছিল বা হৈছে, তেনে সংগঠনে ব্যয় সংকোচনৰ বাবে এইসমূহ চাকৰিৰ প্ৰথমতে বিলুপ্তি ঘটাই বা দৰমহা কৰ্তন কৰে৷ অন্যহাতে, পেট্ৰ’লজাত দাম প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে প্ৰায় সকলো বস্তুৰে দামৰ লগত জড়িত৷ পেট্ৰ’ল-ডিজেলৰ দাম বাঢ়িলে পৰিবহণ খৰচৰ নামত মূল্যবৃদ্ধি হয়, যাতায়াতৰ খৰচ বাঢ়ে ইত্যাদি৷ আজি কিছুদিনৰ পৰা ভাৰতত পেট্ৰ’লজাত সামগ্ৰীৰ মূল্যবৃদ্ধি হৈছে যি মধ্যবিত্তৰ পকেটত আটাইতকৈ ডাঙৰ সিন্ধি দিছে৷ নিত্য ব্যৱহাৰ্য সামগ্ৰী, সৰু-সুৰা অভিজাত সামগ্ৰী যেনে মদ, চিগাৰেট, দুই বা চাৰিচকীয়া বাহন ইত্যাদিৰ দাম বাঢ়িয়েই আছে৷ সাম্প্ৰতিক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰত খাৰুৱা তেলৰ যি মূল্যবৃদ্ধি হৈছে, তাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত যে আকৌ এক ভয়ংকৰ মূল্যবৃদ্ধি হ’ব, সি সহজেই অনুমেয়৷ অকল কেইখনমান ৰাজ্যত নিৰ্বাচনৰ বাবেই ছাগৈ চৰকাৰে বৰ্তমান মূল্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰাখিছে৷ সামগ্ৰীৰ মূল্যবৃদ্ধিৰ লগে লগে মধ্যবিত্তই লোৱা সেৱাসমূহৰ মূল্যও সমানেই বৃদ্ধি হৈছে৷ গৃহ সেৱকযসেৱিকা, ব্যক্তিগত চালক, মালি, ধোবা আদি সকলোৱে নিজৰ শ্ৰমৰ মূল্য বঢ়াই দিছে৷ মধ্যবিত্তক কেঁকোৰা-চেপা দিয়াত চৰকাৰো পিছ পৰি থকা নাই৷ বিভিন্ন কৰ-কাটল অস্বাভাৱিকভাৱে কৰা বৃদ্ধি, বিভিন্ন চৰকাৰী সেৱাৰ মূল্যবৃদ্ধি আদিয়ে এই মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীক ঘোৰ সংকটত পেলাইছে৷ এফালে ক’ভিডৰ বাবে আয় সংকোচন, আনফালে সকলো দিশত ব্যায়বৃদ্ধি– স্বাভাৱিকতেই পানীত হাঁহ নচৰা অৱস্থা হৈছে৷ এক বিশেষ উদাহৰণ দিবলৈ হ’লে ক’ব লাগিব অসমত বৰ্তমান চলি থকা অসংখ্য টোলগেট৷ টোল প্ৰথাৰ মূল চিন্তা অছিল যে, কিছু বিশেষভাৱে সুচল পথ নিৰ্মাণ কৰিবলৈ ব্যক্তিগত খণ্ডক দিয়া হয় আৰু সেই ব্যক্তি বা প্ৰতিষ্ঠানে তাৰ নিৰ্মাণ খৰচ তথা লাভ কিছু নিৰ্দিষ্ট বছৰৰ ভিতৰত উদ্ধাৰ কৰি ৰাষ্ট্ৰক পুনৰ সেই পথ ঘূৰাই দিয়ে৷ অসমত কিন্তু তাৰ সম্পূৰ্ণ ওলোটা৷ অসমত আগৰে পৰা থকা ৰাজহুৱা পথ ৰাজহুৱা খৰচত উন্নীতকৰণ কৰা হৈছিল বা হৈ আছে৷ সেইসমূহ এটাও এক্সপ্ৰেছ হাইৱে’ নহয় বৰঞ্চ ৰাষ্ট্ৰীয় ঘাইপথহে হয়৷ সেইবিলাকত কোনো যুক্তি নোহোৱাকৈ অত্যধিক মাত্ৰাত টোল সংগ্ৰহ কৰা হয়৷ সেই টোলৰ এক বুজন পৰিমাণ লেছীসকলে পায় যাৰ সেই পথ নিৰ্মাণ বা উন্নীতকৰণত কোনো ভূমিকা বা খৰচ নাই৷ অৰ্থাৎ মধ্যবিত্তই দিয়া পথ কৰৰ দ্বাৰা সেই পথ নিৰ্মাণ কৰি আকৌ একেজন মধ্যবিত্তক তাত যাতায়াত কৰিবলৈ বৃহৎ পৰিমাণৰ ধন ভৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱা হয়৷ উচ্ছবিত্তৰ তেনে খৰচে বৰ আমনি নকৰে আৰু চৰকাৰী বাহনে তেনে টোল দিব লগা নহয়৷ মাধমাৰটো পৰে মধ্যবিত্তৰ ওপৰত যি বহু কষ্ট কৰি ব্যক্তিগত বাহন এখন ঋণ আদি লৈ ক্ৰয় কৰে৷ 

মধ্যবিত্তৰ আন এটা সংকট হৈছে ৰাজনৈতিক সংকট৷ মধ্যবিত্ত শ্ৰেণী যিহেতু সংখ্যাৰ ফালৰ পৰা আপেক্ষিকভাৱে তাকৰ, সেয়ে ভোটৰ বজাৰত তেওঁলোকৰ মূল্য কম৷ নিম্নবিত্তৰ সংখ্যা বেছি, সেয়ে ভোটসৰ্বস্ব ৰাজনীতিত তেওঁলোকৰ মূল্য সীমাহীন৷ সেয়ে তেওঁলোকক সকলোপ্ৰকাৰৰ হিতাধিকাৰী কৰা হয় আৰু কেইবাপ্ৰকাৰৰ সুবিধা দিয়া হয়৷ সেই সুবিধাসমূহে তেওঁলোকক মূল্যবৃদ্ধিৰ যুঁজত যথেষ্ট সহায়ক হয়৷ অন্যফালেদি উচ্ছবিত্তৰ যদিও প্ৰত্যক্ষভাৱে নিৰ্বাচনত ভূমিকা নাই, তথাপিও তেওঁলোকৰ বিত্তীয় ক্ষমতাই তেনে শ্ৰেণীক ৰাজনীতিজ্ঞৰ প্ৰিয় কৰি ৰাখে৷ তেনে শ্ৰেণীয়ে নিজৰ অৰ্থবলত বিভিন্ন চৰকাৰী আঁচনি নিজৰ সুবিধা মতে কৰি ল’বলৈ সক্ষম হয় মুঠতে, মধ্যবিত্তৰ সকলো ফালৰ পৰাই মৰণ! মধ্যবিত্তৰ ডাঙৰ সমস্যা হৈছে যে প্ৰতিজনৰেই নিজস্ব ৰাজনৈতিক মতামত থাকে৷ সামাজিক মাধ্যম, ছপা মাধ্যম, দৃশ্য-শ্ৰাব্য মাধ্যম আদি সকলোতে এই শ্ৰেণীয়ে নিজৰ মতামত জাহিৰ কৰি ফুৰে, যিটো ৰাজনৈতিক মহলে মুঠেই ভাল নাপায়৷ তেওঁলোকৰ কাৰণে মধ্যবিত্ত হৈছে যি শ্ৰেণীগতভাৱে ভোট দি কাকো জিকাবও নোৱাৰে কিন্তু প্ৰশ্ন কৰি ব্যতিব্যস্ত কৰি ৰাখিব পাৰে৷ মানে মধ্যবিত্ত শ্ৰেণী ৰাজনীতিবিদসকলৰ কাৰণে এক প্ৰয়োজনীয় আমনিৰ বাহিৰে একো নহয়৷ সেয়ে, মধ্যবিত্তই যেতিয়ালৈ ৰাজনৈতিক স্থিতাৱস্থা বাহাল ৰাখে, তেতিয়ালৈ ৰাজনৈতিক মহলে তেওঁলোকৰ স্বাৰ্থ লৈ মুঠেই মূৰ নঘমায়৷ 

এতিয়া, মধ্যবিত্তৰ হাতত পৰিত্ৰাণৰ কিবা উপায় আছে নে? পৰিত্ৰাণৰ উপায় যে সকলো মধ্যবিত্তই নিজৰ শকতি অনুধাৱন কৰক৷ যিহেতু মধ্যবিত্তৰ কৰ-কাটলৰেই চৰকাৰ চলে, তেনে ক্ৰয় নিয়ন্ত্ৰণ কৰি চৰকাৰক বাধ্য কৰক যে মধ্যবিত্তৰ প্ৰতিও দৃষ্টি দিয়ে৷ সামাজিক মাধ্যম আৰু সংবাদ মাধ্যমত তাল-ফাল লগাই থকাতকৈ ভোট দিবলৈ কষ্ট কৰি হ’লেও যাওক আৰু নিজৰ পছন্দ-অপছন্দক বাদ দি শ্ৰেণী হিচাপে ভোট দিয়াৰ কথা ভাবক৷ তেনে কৰিলে কি হ’ব পাৰে যদি চাব খুজিছে গুৱাহাটীৰ নিকতৱৰ্তী চহৰ এখনলৈ চাওক য’ত স্থানীয় বিধায়কজনে জনগোষ্ঠীয় অংক পৰাভূত কৰি হ’লেও তেওঁৰ দলক সমৰ্থন নকৰা ভোটাৰৰ ভোটেৰে বিজয়ী হৈ আছে৷ তেওঁৰ সফলতাৰ আঁৰত আছে তেওঁ নগৰীয়া মধ্যবিত্তৰ কাৰণে কৰা পথ নিৰ্মাণ  আদি৷ আনকি, তেওঁ মোক নিজেই কৈছে যে, তেওঁৰ দলক বেয়া পোৱা কিন্তু তেওঁক ভাল পোৱা প্ৰায় ৮১ পৰা ১০ হাজাৰ ভোট তেওঁ হস্তগত কৰে৷ কিন্তু সকলোক্ষেত্ৰতে তেনে হোৱাটো প্ৰায় অসম্ভৱ৷ আৰু যিহেতু মধ্যবিত্তৰ ৰাজনৈতিক একতা অসম্ভৱ, সেয়ে হয়তো সদায় যিটো হৈ আছে, সেয়াই চলি থাকিব৷ মধ্যবিত্তই প্ৰতি বছৰেই, প্ৰতিজন বিত্তমন্ত্ৰীৰ পৰা শুনিবলৈ প্ৰস্তুত থাকক –‘‘for the tax payers, I am sorry’’