মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ অনবদ্য শিল্পকলা ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’

সৰ্বগুণাকৰ মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে নৱবৈষ্ণৱ ধৰ্ম প্ৰৱৰ্তন কৰিবলৈ মাধ্যম হিচাপে লৈছিল ভাষা, সাহিত্য, সংস্কৃতি, শিল্পকলা৷ সংস্কৰমুখী মন লৈ বৈপ্লৱিক দৃষ্টিভংগীৰে সমাজ গঠন কৰিবলৈ লোৱা মহাপুৰুষে সুকুমাৰ কলা, কাব্য, কবিতা, সংগীত, স্থাপত্য, ভাস্কৰ্যক এক অভিনৱ ৰূপ দি অসমীয়া শিল্পকলাৰ এক বৈশিষ্ট্যৰ সৃষ্টি কৰি থৈ গৈছে৷ বুৰঞ্জীবিদ ই এইচ কাৰে গুৰুজনাৰ বিষয়ে কৈছিল– ‘শংকৰদেৱ আছিল এজন বিশিষ্ট পুৰুষ, যি ঐতিহাসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ একেধাৰে সন্তান আৰু প্ৰতিনিধি, জগতৰ আকৃতি আৰু মানুহৰ চিন্তাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটোৱা সামাজিক শক্তিসমূহৰ নিদৰ্শক আৰু স্ৰষ্টা৷’ দুষ্কৃতি নাশি সংস্কৃতি প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ একশৰণ হৰিনাম ধৰ্মৰ প্ৰচাৰক শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে সত্য সনাতন ভগৱান শ্ৰীকৃষ্ণৰ আদৰ্শৰে নিজৰ জীৱন ধন্য কৰিছিল আৰু আনকো অমৃত সমান কৃষ্ণৰ মহিমাৰে আকৃষ্ট কৰিছিল৷ মাধৱ পুৰুষে সেয়েহে নামঘোষাত ব্যক্ত কৰিছে–

তাৰাসৱে পূজ্য

তাৰাসৱে ধন্য

তাৰাসে সুহৃদ জন৷

কলিযুগে হৰি         

আনকো বোলাৱে

আপুনো কৰে কীৰ্ত্তন৷৷

কোচ ৰাজ্যৰ যুৱৰাজ বীৰ চিলাৰায়লৈ ভতিজা জীয়ৰী ভুবনেশ্বৰীক বিয়া দিয়াৰ সম্পৰ্কৰে শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ কোচবিহাৰৰ ৰজাঘৰৰ লগত মিত্ৰতা গঢ়িছিল৷ জোঁৱাই চিলাৰায়ৰ আশ্ৰয়ত থাকি মহাপুৰুষে ভকত-বান্ধৱসহ একশৰণ হৰিনাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিছিল৷ মহাপুৰুষৰ ধৰ্ম-আদৰ্শৰ একাংশ বিৰুদ্ধ লোকে মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ আগত শংকৰদেৱৰ বিৰুদ্ধে নানা কথা ক’লে৷ পাত্ৰমন্ত্ৰী তথা ৰাজগুৰু কণ্ঠভূষণেও মহাৰাজক জনালে যে শংকৰে বৈদিক কৰ্ম নামানে, বেদ নামানে, পূজা-পাতল, বলি-বিধান নামানে, শ্ৰাদ্ধ-পিণ্ড নামানে, মূৰ্তিপূজা নামানে, যাৰ বাবে ৰাজ্যৰ সকলো লোক শংকৰবিদ্বেষী হৈছে৷ প্ৰজাবিদ্বেষী শংকৰৰ প্ৰতি মহাৰাজৰ খং উঠিল৷ দূতৰ দ্বাৰা ৰাজধানীলৈ মাতি পঠিয়ালে শংকৰক৷ মহাৰাজৰ নিৰ্দেশমৰ্মে ৰাজৰোষত পৰা শংকৰদেৱে ৰাজধানীত প্ৰৱেশ কৰিলে৷ মহাৰাজে সভাকক্ষলৈ মহাপুৰুষক আহ্বান জনালে৷ গমন গম্ভীৰ, বচন গম্ভীৰ কান্তিময় পুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱক দেখি সভাগৃহ নিজম  পৰিল৷ গুৰুজনাৰ শ্ৰীমুখে প্ৰকাশ হোৱা টোটয় ‘মধু দানৱ দাৰণ দেৱ বৰং৷ বৰ বাৰিজ লোচন চক্ৰ ধৰং৷৷ ধৰণীধৰ ধাৰণ ধ্যেয় পৰং৷ পৰমাৰ্থ বিদ্যা শুভ নাশং কৰং৷৷’ শুনি ৰজা নৰনাৰায়ণ বিমোহিত হ’ল– ছন্দ মধুৰ গীতৰ সুৰ, অৰ্থৰ মাধুৰ্যত মহাৰাজ স্তম্ভিত হ’ল৷ ৰজাৰ অনুভৱ হ’ল এয়া যেন বৈকুণ্ঠত কৃষ্ণই মুৰুলী বজাইছে– কি সন্মোহিনী শক্তি আছে এই পুৰুষৰ গাত/ প্ৰথম দৃষ্টিতে মহাৰাজ শংকৰদেৱৰ প্ৰতি আকৃষ্ট হ’ল৷ প্ৰজাসকলৰ অসন্তুষ্টি, ক্ষোভ, বিদ্বেষৰ অভিযোগসমূহৰ উপযুক্ত সমিধানেৰে মহাপুৰুষে নৰনাৰায়ণ ৰজাক অভিভূত কৰিলে৷ ৰজাই মহাপুৰুষক শাস্তি দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে তেৰাৰ পৰা শাস্ত্ৰজ্ঞানহে লাভ কৰিলে৷

মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ ছত্ৰছায়াত গুৰুজনাই নিজৰ ধৰ্ম- আদৰ্শ সাধনাত ব্ৰতী হ’ল৷ ৰজাৰ অনুৰোধমৰ্মে দ্বাদশ স্কন্ধ ভাগৱতৰ মূল তত্ত্ব সামৰি ‘গুণমালা’ ৰচনা কৰি ৰজা আৰু পণ্ডিতসকলক চমকিত কৰিলে৷

অকল ধৰ্ম বা শাস্ত্ৰজ্ঞানতে নহয় শংকৰদেৱ যে বহুগুণৰ অধিকাৰী, বিপুল প্ৰতিভাৰ আকৰ মহাৰাজে চিনিব পাৰিলে৷ মহাপুৰুষৰ প্ৰতি মহাৰাজৰ শ্ৰদ্ধা দিনকদিনে বাঢ়ি গ’ল৷

মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ সুকুমাৰ কলাৰ প্ৰতি কোচ ৰজা নৰনাৰায়ণ আৰু ভাতৃ বীৰ চিলাৰায় আকৃষ্ট হৈছিল৷ তেওঁলোকে গুৰুজনাৰ ‘চিহ্নযাত্ৰা’ৰ দৃশ্যত সাত বৈকুণ্ঠৰ চিত্ৰপট অংকিত হোৱা বুলি জানিব পাৰি চিত্ৰৰ জৰিয়তে কৃষ্ণলীলা অংকন কৰিবলৈ গুৰুজনাক অনুৰোধ জনালে৷ শ্ৰীকৃষ্ণই বৃন্দাৱনত কৰা লীলাক্ষেত্ৰৰ ছবি এখন আঁকি দেখুৱাবলৈহে গুৰুজনাক অনুৰোধ কৰিছিল, কিন্তু মহাপুৰুষ শংকৰদেৱে তঁাতশালত কাপোৰ বৈ সেই কাপোৰত চিত্ৰ উঠাবলৈ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিলে৷ মহাৰাজ বৰ আনন্দিত হ’ল আৰু গুৰুজনাক বিভিন্ন ৰঙৰ সূতাৰ লগতে তাঁতশালৰ প্ৰয়োজনীয় আন সামগ্ৰী আৰু অনেক ৰত্ন-দ্ৰব্য উপহাৰ দি বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ তৈয়াৰ কৰিবলৈ সেৱা ধৰিলে৷

তাঁতীকুছিৰ সুদক্ষ তাঁতী গোপাল বৃদ্ধৰ সহযোগত শংকৰ-মাধৱ দুয়োগৰাকীয়ে শিপিনীৰূপে কামত আগবাঢ়িল৷ ছকুৰি হাত দীঘল, তিনি কুৰিহাত বহল কাপোৰত দৃশ্যপটে ভুমুকি মাৰিলে৷ নিশা গুৰুজনে চিত্ৰপট আঁকে, দিনত কাপোৰত তোলে৷ কংস কাৰাগাৰত কৃষ্ণৰ জন্ম, যমুনাৰ নয়নাভিৰাম দৃশ্যৰাজি, এন্ধাৰ ৰাতি নন্দৰ ঘৰত বসুদেৱৰ প্ৰৱেশ, শ্ৰীকৃষ্ণৰ শিশুলীলা, বাল্যলীলা, নন্দোৎসৱ, গোপ-গোপীসকলৰ লগত নানা লীলা-চাতুৰি ইত্যাদি বৃন্দাৱনৰ সমস্ত লীলাৰাজিৰে বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ সম্পূৰ্ণ হওঁতে ৰমানন্দ দ্বিজৰ মতে তিনি মাহ লাগিছিল৷ আকৌ চক্ৰপাণি বৈৰাগীৰ মতে, ছমাহ লাগিছিল৷ বৈৰাগীৰ তথ্য মতে, ১৫৪৪ খ্ৰীষ্টাব্দৰ শেষৰপিনে এই বৃহৎ বস্ত্ৰখনি তৈয়াৰ কৰা সম্পূৰ্ণ হৈছিল৷ কৃষ্ণলীলা সম্বলিত মহান সম্পদ এই বৃহৎ বস্ত্ৰখনিয়েই মহাৰাজৰ সপোনস্বৰূপ, গুৰুজনাৰ শিল্পকৰ্মৰ মহান নিদৰ্শন ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’৷

‘বৃন্দাৱন মথুৰাৰ যত মানে লীলা৷

কৰিলন্ত পট তাত চিত্ৰক তুলিলা৷৷

কৃষ্ণ জন্মৰ হন্তে কংস বধ মানে৷

নাৰাখিলে বাকী একো তুলিলা সঘনে৷৷

দীৰ্ঘে ছয় কুৰি হস্ত প্ৰস্থে কুৰি তিনি৷

এহি মানে বস্ত্ৰ বুইলা আপুনি৷৷’

এই বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰৰ লগত মাধৱদেৱৰ ‘বঢ়াৰপো’ উপাধিৰ সম্পৰ্ক আছে৷ এদিনাখন গুৰুজনাই তেৰাৰ প্ৰিয় শিষ্য মাধৱক বস্ত্ৰ ব’বলৈ নিৰ্দেশ দিলে৷ নিজকে দাস্য বোধ কৰা মাধৱে গুৰুজনাৰ তুলনাত অপৈণত মানি কাপোৰ ব’বলৈ ল’লে৷ কিন্তু সেইদিনা মাধৱে আনদিনাৰ তুলনাত চাৰি আঙুল বেছিকৈ ব’ব পাৰিলে–

‘এবেগেত চাৰি আঙুল আজি বুই আছোঁ৷

কোনোমতে বাপ মই বাক্যক পালিছোঁ৷৷’

গুৰুজনাই মাধৱৰ কাৰ্যত অতি আনন্দ পালে আৰু প্ৰিয় শিষ্যক প্ৰশংসা কৰিলে আৰু চাৰি আঙুল বঢ়াব পৰা মাধৱক ‘বঢ়াৰপো’ বুলিলে৷

শংকৰদেৱ, মাধৱদেৱ আৰু গোপালকে আদি কৰি তঁাতীসকলৰ প্ৰচেষ্টাত কৃষ্ণলীলা সম্বলিত বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ তৈয়াৰ হ’ল৷

বীৰ চিলাৰায়ে সভক্তিৰে এই বস্ত্ৰ দৰ্শন কৰি গুৰুজনাক নানা মূল্যৱান উপহাৰেৰে সন্মান জনালে৷ ৰজা নৰনাৰায়ণে সাইলাখ প্ৰকৃত বৃন্দাৱনৰ দৰে চিত্ৰৰ বৃন্দাৱন দেখি অভিভূত হ’ল৷ গুৰুজনাই বৃহৎ বস্ত্ৰখন চাং সজাই তাৰ ওপৰত পাটী পাৰি মেলি দি তাত থকা প্ৰত্যেকটো চিত্ৰ দেখুৱাই বুজাই দিলে৷ ৰজাৰ মনত ধাৰণা হ’ল এই কাৰ্য সাধাৰণ মানুহে কৰিব নোৱাৰে– ঈশ্বৰৰ শক্তি থকা মানৱেহে ভগৱানৰ লীলা থকা এই চিত্ৰখন সুন্দৰকৈ অংকন কৰিব পাৰিছে৷ গুৰুজনাৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা ভক্তিৰ পৰিমাণ অধিক বাঢ়িল৷ তেৰাৰ আদৰ্শৰ প্ৰতি আসক্তি বাঢ়িল আৰু গুৰুজনাক ঈশ্বৰ জ্ঞান কৰিবলৈ ধৰিলে৷ মহাৰাজে গুৰুজনাক নানা মূল্যৱান দ্ৰব্য-সামগ্ৰী, মাটি-বাৰী দান কৰিলে৷ গুৰুজনাৰ শিল্পকৰ্মৰ প্ৰতি আকৃষ্ট হৈ এজন ৰজা বৈষ্ণৱমুখী হৈছে এয়াই গুৰুজনাৰ বাবে প্ৰকৃত বঁটা বা দান৷

গুৰুজনাৰ শিল্পকৰ্মৰ চিন এই ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’ৰ অংশ আজি ব্ৰিটিছ মিউজিয়ামৰ উপৰি লণ্ডনৰ ভিক্টোৰিয়া এৰড এলবাৰ্ট মিউজিয়াম, পেৰিছৰ মিউজিয়াম, ৱেলছৰ ছেপট মিউজিয়ামৰে সৈতে চাৰিটা মিউজিয়ামত ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’ সংৰক্ষিত হৈ আছে বুলি বিভিন্ন তথ্যৰ পৰা জনা যায়৷ আজি অসম চৰকাৰেও ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’ লণ্ডনৰ পৰা অসমলৈ অনাৰ বাবে প্ৰশংসনীয় প্ৰচেষ্টা গ্ৰহণ কৰিছে৷ অসমীয়াৰ আদৰৰ-সেৱাৰ বস্তু শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ অমৰ সৃষ্টি ‘বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ’ সন্মানসহকাৰে বৈজ্ঞানিক প্ৰক্ৰিয়াৰে সংৰক্ষণ হৈ আছে এই মিউজিয়ামত৷ শংকৰদেৱ গুৰুজনাৰ শিল্পকৰ্মই বিদেশত স্থান লভিছে৷

সৰ্বগুণাকৰ শংকৰদেৱে পাঁচশ বছৰ অধিক কাল আগতে চিত্ৰশিল্পী হিচাপে যি অৰিহণা আগবঢ়াই থৈ গ’ল, সেয়া অসমীয়া জাতিৰ বাবে মহান অৱদান৷ শংকৰদেৱ সেয়েহে এক দীপ্তিমান পুৰুষ, যাৰ দীপ্তিৰে আলোকিত হয় সৰ্বযুগৰ, সৰ্বকালৰ মানৱ সমাজ৷