গণৰাজ্যৰ ভৱিষ্যৎ

অলপতে অনুষ্ঠিত হৈ যোৱা পাঁচখন ৰাজ্যৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনৰ ফলাফল ঘোষিত হোৱাৰ দিনা, অৰ্থাৎ ১০ মাৰ্চ ২০২২ তাৰিখে প্ৰখ্যাত সাংবাদিক প্ৰণয় ৰয় আৰু শ্ৰীনিভাসন জৈনে আঁতধৰা এনডিটিভিৰ নিৰ্বাচনী পৰ্যালোচনাত দেশৰ আগশাৰীৰ সমাজবিজ্ঞানী তথা ৰাজনৈতিককৰ্মী যোগেন্দ্ৰ যাদৱে এটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰসংগ তুলি ধৰিছিল৷ তেওঁ আঙুলিয়াই দিছিল যে নিৰ্বাচনত কোনো এটা দল জিকিছে বা হাৰিছে সেই কথাটো লৈ চিন্তিত হোৱাৰ কোনো বিশেষ কাৰণ নাই৷ আনকি শাসকীয় দলে ই ভি এম অপব্যৱহাৰ কৰি ক্ষমতালৈ আহিছে বুলি ভবা কথাটোও  অমূলক৷ ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে জনতাৰ চিন্তা-প্ৰত্যাশা [Popular imagination] নিজৰ সু-পৰিকল্পিত কৌশেোলেৰে কৰায়ত্ত কৰিবলৈ সক্ষম হোৱাৰ বাবেই দলৰ এই জয়যাত্ৰা৷ কিন্তু এই জয়যাত্ৰাই ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ বাবে কঢ়িয়াই আনিছে প্ৰবল প্ৰত্যাহ্বান৷ কাৰণ ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে গণৰাজ্যৰ ধাৰণা তথা প্ৰমূল্যক এনেধৰণে নৱনিৰ্মাণ কৰিছে যাৰ পৰিণতিত গণৰাজ্যৰ নৈতিক [moral] ভেটিটোৰ প্ৰতি প্ৰচুৰ প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি হৈছে৷ এই প্ৰত্যাহ্বান কেৱল ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে নিৰ্মাণ কৰা ধৰ্মভিত্তিক বাগধাৰা বা বিভাজন-বৈষম্যৰ ৰাজনীতিৰ মাজতেই সীমাবদ্ধ হৈ ৰোৱা নাই৷ এই দলে পৰিকল্পিতভাৱে গঢ়ি তোলা বিশেষধৰণৰ কল্যাণকামী অৰ্থনীতিৰ মাজেৰেও এই প্ৰত্যাহ্বান নিৰ্মিত হৈছে৷ তাৰ বাবে অৱশ্যে ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীকেই এককভাৱে জগৰীয়া কৰিব নোৱাৰি৷ দীৰ্ঘকাল ধৰি কংগ্ৰেছ দলে চলাই অহা নীতিহীন-আদৰ্শভ্ৰষ্ট ৰাজনীতিয়েই ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীক  এইদৰে ভাৰতীয় গণৰাজ্যৰ নতুন সূত্ৰায়নৰ বাবে ৰঙা দলিচা পাৰি দিলে৷ এনে পৰিস্থিতিত আমাৰ সন্মুখলৈ অহা গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্নটো হ’ল আমি এই অৱক্ষয়ৰ পৰা উদ্ধাৰ পাম নে?  স্বাধীনতা লাভৰ ৭৫টা বছৰ আৰু গণৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ ৭২ টা বছৰ অতিক্ৰম কৰাৰ মুহূত্তৰ্ত এয়া নিশ্বয়কৈ অতি প্ৰাসংগিক প্ৰশ্ন৷

স্বাধীনতাৰ মহাৰজত জয়ন্তীক  ভাৰত চৰকাৰে ‘আজাদী কা অমৃত মহোৎসৱ’ আখ্যা দিছে আৰু ১২ মাৰ্চ ২০২১ৰ পৰা ১৫ আগষ্ট ২০২২লৈ ৭৫ সপ্তাহজোৰা উদ্‌যাপন কাৰ্যসূচী ঘোষণা কৰিছে৷ বিগত এটা বছৰত ক’ভিড পৰিস্থিতিয়ে সৃষ্টি কৰা প্ৰতিকূলতাৰ মাজতো দেশে এই অমৃত মহোৎসৱৰ বহুবোৰ কাৰ্যসূচী ইতিমধ্যে অনুষ্ঠিত কৰিছে৷ এই উদ্‌যাপনৰ তাৎপৰ্য ডাঙি ধৰি প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে কৈছে  ‘Like the history of the freedom movement, the journey of 75 years after independence is a reflection of the hard work, innovation, enterprise of ordinary Indians. Whether in the country or abroad, we Indians have proved ourselves with our hard work. we are proud of our Constitution. we are proud of our democratic traditions. The mother of democracy, India is still moving forward by strengthening democracy. India, rich in knowledge and science, is leaving its mark from Mars to the moon.’ এই বাৰ্তাত প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে দেশৰ প্ৰতিজন সাধাৰণ নাগৰিকৰ কঠোৰ শ্ৰম, সৃষ্টিশীলতা, উদ্যম-উদ্যোগেই স্বাধীনতাৰ উত্তৰকালত ৭৫ বছৰৰ বৰ্ণিল ইতিহাস নিৰ্মাণ কৰি তোলা বুলি উল্লেখ কৰিছে৷ লগতে কৈছে যে আমি আমাৰ দেশৰ সংবিধান আৰু গণতান্ত্ৰিক পৰম্পৰাক লৈ অত্যন্ত গৌৰৱান্বিত৷  

প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ এই বক্তব্য অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু প্ৰাসংগিক৷ স্বাধীনতা আন্দোলন আৰু ভাৰতীয় সংবিধানৰ  প্ৰমূল্যই ভাৰতীয় গণৰাজ্যৰ সৌধ৷ কিন্তু আমি উত্থাপন কৰিবলগীয়া প্ৰশ্নটো হ’ল ভাৰত ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমসাময়িক ৰাজনীতিয়ে এই প্ৰমূল্যসমূহক ৰক্ষণাৱেক্ষণ দিছে নে? আমি সকলোৱে লক্ষ্য কৰিছোঁ যে সম্প্ৰতি ভাৰতীয় গণৰাজ্যক হিন্দুত্বৰ গণৰাজ্যৰূপে তুলি ধৰাৰ প্ৰয়াস চলিছে৷ হিন্দুত্বৰ গণৰাজ্যই ভাৰতীয় সংবিধানে স্থাপন কৰা গণৰাজ্যৰ প্ৰতি প্ৰত্যাহ্বান সৃষ্টি কৰা নাই নে? 

ভাৰতীয় গণৰাজ্যৰ ভেটি নিৰ্মিত হৈছিল ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ মাজেৰে৷ এই সংগ্ৰামৰ মূল কথাটোৱেই আছিল ঔপনিৱেশিক আধিপত্যৰ বিৰুদ্ধে সৰ্বাত্মক প্ৰত্যাহ্বান৷ এই সৰ্বাত্মক প্ৰত্যাহ্বান এক বিশেষ সন্ধিক্ষণত গঢ়ি উঠা নাছিল৷ তাৰ বাবে দীঘলীয়া সংগ্ৰামৰ পথ অতিক্ৰম কৰিছিল দেশে৷ কৃষকৰ বিদ্ৰোহৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতালৈকে হোৱা সংগ্ৰাম; অসমৰ ক্ষেত্ৰত ব্ৰিটিছ আমোলত বিতাড়িত হোৱা অসমীয়া ভাষাক পুনঃসংস্থাপনৰ বাবে হোৱা সংগ্ৰামৰ পৰা আৰম্ভ কৰি তৃণমূলত সাধাৰণ জনতাই গঢ়ি তোলা প্ৰতিৰোধ- এই সকলোবোৰেই ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামক নতুন চিন্তা আৰু প্ৰজ্ঞাৰে উদ্বেলিত কৰিছিল৷ আনুষ্ঠানিক জাতীয় ইতিহাসত এইবোৰে স্বীকৃতি নাপালে বুলিয়েই আমি তেনে প্ৰজ্ঞাক আওকান কৰিলে গণৰাজ্যৰ মৰ্মাৰ্থ বুজিব নোৱাৰোঁ৷ ভাৰতীয় স্বাধীনতা অন্দোলনত ধৰ্মীয় প্ৰতীক বা আবেদন ব্যৱহৃত হৈছিল- যেনেকৈ ব্যৱহৃত হৈছিল লোক-সংস্কৃতি আৰু সংগীত৷ জনতাক ঔপনিৱেশিকতাৰ বিৰুদ্ধে একত্ৰিত কৰাত এইবোৰ উপাদানৰ প্ৰাসংগিকতা নুই কৰিব নোৱাৰি৷ কিন্তু ভৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামে কালক্ৰমত যি সমূহীয়া প্ৰজ্ঞা নিৰ্মাণ কৰিলে তাক ধৰ্মীয় নৈতিকতাৰ মাজত আবদ্ধ কৰি ৰাখিব নোৱাৰি৷ ধৰ্মক ব্যক্তি স্বাধীনতা আৰু পাৰস্পৰিক সহনশীলতাৰ পৰিকাঠামোৰ মাজত সীমিত ৰাখি ৰাষ্টক সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমদৃষ্টিৰ নীতিৰে পৰিচালিত হোৱাৰ নিৰ্দেশনা দিলে গণৰাজ্যৰ সংবিধানে৷ হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰাধান্য থকা দেশখনত এই ধৰ্মৰ আধিপত্যৰ নীতি পৰিহাৰ কৰি সংখ্যালঘুসকলৰ নিৰাপত্তাৰ কথাটোত গুৰুত্ব দিয়াটো ভাৰতীয় গণৰাজ্যৰ এক সুদূৰপ্ৰসাৰী চিন্তা আছিল৷ এয়া সংখ্যালঘুৰ প্ৰতি তোষামোদ নহয়৷ বৰঞ্চ দেশ বিভাজনে সৃষ্টি কৰি থৈ যোৱা উন্মাদনা আৰু হিংসাৰ পৰিৱেশৰ পৰা ওলাই আহি ভৱিষ্যৎমুখী সমাজ নিৰ্মাণৰ এক অসাধাৰণ প্ৰজ্ঞা৷ সংখ্যাগৰিষ্ঠসকল নিজা দেশত প্ৰতাৰিত-প্ৰবঞ্চিত হ’লে তাক প্ৰতিৰোধ কৰাৰ সাংখ্যিক বল-সুবিধা থাকে৷ কিন্তু সংখ্যালঘুসকল প্ৰতাৰিত-প্ৰবঞ্চিত হ’লে তেওঁলোকৰ নিৰাপত্তা কোনে নিশ্চিত কৰিব? এই যে প্ৰজ্ঞা ভাৰতীয় জাতীয় নেতৃত্বই আয়ত্ব কৰিব পাৰিছিল তাৰ অন্যতম কথাটোৱেই আছিল ভাৰতীয় জাতীয় সংগ্ৰামৰ প্ৰসাৰিত আৰু বিকেন্দ্ৰীকৃত জাতীয় নেতৃত্ব আৰু তাৰ বৰ্ণাঢ্য চৰিত্ৰ৷ এই নেতৃত্বক ৰোমাঞ্চিত ৰূপত তুলি ধৰাটো হয়তো সমীচীন নহয়৷ কিন্তু এই ঐতিহাসিক সত্যক আওকাণ কৰাৰো ধৃষ্টতা নকৰাই ভাল৷ জাতীয় আন্দোলনৰ এই প্ৰসাৰিত আৰু বিকেন্দ্ৰীকৃত নেতৃত্বত কেৱল গান্ধী-নেহৰু-নেতাজী সুভাস- আম্বেদকাৰেই নাছিল৷ তাত গোপীনাথ বৰদলৈ-মহম্মদ তৈয়বুল্লা-চন্দ্ৰনাথ-ফখৰুদ্দিন আলি আহমেদৰ পৰা আদি কৰা দেশৰ সকলো প্ৰান্তৰ প্ৰাদেশিক-আঞ্চলিক নেতৃত্বও আছিল৷ সেয়েহে গণৰাজ্যৰ নিৰ্মাতাৰ বন্দনাত এচামক এৰি এচামক ধৰাটো ইতিহাসৰ বিকৃতিকৰণেই নহয় ই ভৱিষৎ সংকটাপন্ন কৰি তোলাৰো একো একোটা চক্ৰান্ত৷ স্বাধীনতাৰ পৰৱৰ্তীকালৰ ৰাষ্ট্ৰ নিৰ্মাণৰ খনিকৰসকলৰ ভিতৰত জৱাহৰলাল নেহৰু, ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ, বল্লভ ভাই পেটেল, বি আৰ আম্বেদকাৰ, জে বি কৃপালিনী, আব্দুল কালাম আজাদ, সৰ্বেপল্লী ৰাধাকৃষ্ণন, ৰাজা গোপালাচাৰী, গোপীনাথ বৰদলৈ, বিষ্ণুৰাম মেধি আৰু সহস্ৰজন- আমি কাকোৱেই এৰিব নোৱাৰোঁ৷ মহাত্মা গান্ধী আৰু ৰবীন্দ্ৰ নাথ ঠাকুৰৰ সভ্যতাৰ চিন্তাই ভাৰতীয় মননত এতিয়াও হেন্দোলনি তুলি আছে বাবেই ভিন্ন প্ৰত্যাহ্বানৰ পাছতো আমি এতিয়াও গণৰাজ্য হিচাবে বৰ্তি আছোঁ৷ এই বৰ্ণিল চিন্তাক বাদ দি আমি আগবাঢ়িব খুজিলে আমাৰ ভৱিষ্যৎ অন্ধকাৰাছন্ন- সেই কথা নিশ্বয়কৈ বহলাই কোৱাৰ প্ৰয়োজন নাই৷

গণৰাজ্যৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ সৌধ হ’ল গণপ্ৰত্যাশা আৰু গণচেতনা৷ কি এই গণপ্ৰত্যাশা? যোগেন্দ্ৰ যাদৱে ঠিকেই কৈছে যে  শাসনাধিষ্ঠিত ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে ভাৰতীয় গণ মন-চিন্তা আৰু প্ৰত্যাশাক কৰায়ত্ত কৰাই নহয় নিজাকৈ নিৰ্মাণো কৰি লৈছে৷ ধৰ্মৰ প্ৰশ্নটোৰ উপৰিও এই দলে বাছি লৈছে অন্য বহু পন্থা৷ উত্তৰ প্ৰদেশৰ ক্ষেত্ৰত দেখা গৈছে যে সমাজবাদী পাৰ্টী অথবা বহুজন সমাজবাদী পাৰ্টীৰ দ্বাৰা উপেক্ষিত পিছপৰা  আৰু পীড়িত সম্প্ৰদায়সমূহক ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে মিত্ৰ কৰি লৈছে৷ অৰ্থাৎ ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টী কেৱল উচ্ছবৰ্ণৰ প্ৰতিনিধি হৈ থকা নাই৷ অসমৰ ক্ষেত্ৰতো দেখা গৈছে যে সত্ৰাধিকাৰসকলক ৰঙা দলিচা পাৰি দিয়াৰ সমান্তৰালভাৱে এই দলে চাহ জনগোষ্ঠী, সৰু-বৰ নৃগোষ্ঠীয় জনজাতি আৰু সংখ্যাৰ বল নথকা অন্য বহু গোষ্ঠীকো নিজৰ মিত্ৰ কৰি লৈছে৷ কিন্তু তাতেই এই দল ক্ষান্ত থকা নাই৷ মিত্ৰ আৰু শত্ৰুৰ এক বাগধাৰা এনেধৰণে নিৰ্মাণ কৰিছে য’ত সামন্তীয় আদপ-কায়দা আৰু উত্তেজনাৰহে আধিপত্য৷ এইবোৰে নিৰ্বাচনী বৈতৰণী পাৰ কৰাত, ক্ষমতাত অধিষ্ঠিত হোৱাত আৰু ক্ষমতাৰ ওচৰে-পাজৰে থাকি ভালপোৱা এচাম মধ্যভোগী নিৰ্মাণত সহায় কৰিব৷ কিন্তু এইবোৰে  গণৰাজ্যৰ নৈতিক ভেটি সুৰক্ষিত কৰিব নোৱাৰে৷ গণৰাজ্যৰ গণপ্ৰত্যাশানো কি? এই প্ৰত্যাশাৰ মূল কথাটোৱেই হ’ল অধিকাৰবাহী নাগৰিকত্ব [Right bearing citizenship] ৷ এই অধিকাৰৰ অন্যতম চানেকি সাৰ্বজনীন সম্ভ্ৰম [dignity] ৷সম্ভ্ৰম এক প্ৰসাৰিত ধাৰণা৷ ইয়াৰ সৈতে সমতা, স্বাধীনতা, সামাজিক ন্যায়- এই আটাইবোৰ প্ৰশ্ন জড়িত হৈ আছে৷ এইবোৰক চৰকাৰৰ ওপৰত অবিৰতভাৱে নিৰ্ভৰশীল হৈ ৰোৱা হিতাধিকাৰীলৈ পৰ্যৱসিত কৰিব নোৱাৰি৷ এইবোৰৰ সৈতে সৰ্বস্তৰলৈ প্ৰসাৰিত হোৱা উৎপাদনশীল চিন্তা আৰু কৰ্মৰ প্ৰশ্নটো জড়িত হৈ আছে৷ এনে চিন্তাক এক গণমুখী অৰ্থনীতিয়েহে বাস্তবায়িত কৰিব পাৰে৷ কিন্তু তাৰ সৈতে জড়িত হৈ আছে পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ প্ৰশ্নটোও৷ এইবোৰেই হ’ল গণৰাজ্যৰ নৈতিক-ৰাজনৈতিক সৌধ৷ বিশ্বায়নৰ মাজেৰে সোমাই অহা বজাৰ মৌলবাদ আৰু এই মৌলবাদে নিৰ্মাণ কৰি দিয়া সামন্তীয় ৰাজনীতি আৰু এই দুই প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেৰে গঢ়ি উঠা প্ৰতিযোগিতামুখী হিতাধিকাৰী ৰাজনীতিয়ে গণৰাজ্যৰ এই নৈতিক-ৰাজনৈতিক সৌধৰ ওপৰত প্ৰচুৰ আঘাত সানিছে৷ 

এইবোৰ নিতান্তই বিমূৰ্ত চিন্তা নেকি? এইবোৰ যদি সঁচাকৈয়ে বিমূৰ্ত চিন্তা তেন্তে আমাৰ গণৰাজ্যৰ ধাৰণাটোও অলীক চিন্তা বুলিয়েই প্ৰমাণিত হ’ব৷ বজাৰকেই শেষ সত্য আৰু ৰাষ্ট্ৰ ক্ষমতাকেই শ্ৰেষ্ঠ প্ৰাপ্তি বুলি ভবা ৰাজনীতিত গণৰাজ্য সুৰক্ষিত হ’ব নোৱাৰে৷ ভাৰতৰ সাম্প্ৰতিক ৰাজনীতিত কিন্তু এনে চিন্তাৰেই প্ৰাবল্য৷ সেয়েহে যোগেন্দ্ৰ যাদৱে ইয়াক গণৰাজ্যৰ নৈতিক সংকট আখ্যা দিছে৷