শস্য বীমাই কৃষকৰ ক্ষতিপূৰণৰ নিশ্চয়তা দিবনে

কৃষিৰ লোকচান ব’ব নোৱাৰি বা কৃষি ঋণ পৰিশোধ কৰিব নোৱাৰি শেষত আত্মহত্যা কৰা বা ভৱিষ্যতে কৰিবলগীয়া শ শ কৃষকক সেই চৰম পথৰ পৰা ওভোতাই অনাৰ উপায় সন্দৰ্ভত আমি কিমান চিন্তা-চৰ্চা কৰিছোঁ?

শস্য বীমা হ’ল এনে এটা বীমা ব্যৱস্থা যাৰ দ্বাৰা এটা বীমা কোম্পানীয়ে বা চৰকাৰে কৃষিৰ ক্ষেত্ৰখনত নিৰ্দিষ্ট কিছুমান ক্ষতিৰ বিপৰীতে কৃষকক ক্ষতিপূৰণৰ নিশ্চয়তা দিয়ে৷ ইয়াৰ বিনিময়ত কৃষকে এটা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ অধিহাৰ বা প্ৰিমিয়াম দিব লাগে৷ এই শস্য বীমাৰ ভিতৰত চিন্তনীয় বিষয়বোৰ হ’ল– অসমৰ কিমানখিনি কৃষক শস্য বীমাৰ বিষয়ে জ্ঞাত, কিমানখিনি কৃষকে শস্য বীমা ইতিমধ্যে কৰোৱাইছে, শস্য বীমাৰ আৰু এই সেৱা প্ৰাপ্তিৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ ক্ষেত্ৰত অধিক সজাগতা সৃষ্টিৰ হকে বীমা কোম্পানীসমূহে আৰু চৰকাৰে কি কি আঁচনি হাতত লৈছে, এই আঁচনিসমূহে প্ৰকৃত ভুক্তভোগী কৃষকক চুইছেনে, ইত্যাদি৷

শস্য বীমা শস্য উৎপাদনকাৰীয়ে ক্ৰয় কৰে আৰু ইয়াৰ প্ৰিমিয়ামৰ দায়িত্ব সাধাৰণতে কৃষকৰ হৈ চৰকাৰে বহন কৰে৷ যিকোনো প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ যেনে বান, খৰাং, ধুমুহা, শিল-বৰষুণ আদি বা বজাৰত কৃষিজাত কোনো সামগ্ৰীৰ অভাৱনীয়ভাৱে মূল্য কমি গ’লে কৃষকৰ যি ক্ষতি হয়, তাৰ ক্ষতিপূৰণৰ বাবেই কৃষি বীমাৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়৷ শস্য বীমাৰ দুটা প্ৰধান ভাগ হ’ল– শস্য-উৎপন্ন দ্ৰব্য বীমা আৰু শস্য-আয় বীমা৷

ভাৰতৰ কৃষিখণ্ডত আটাইতকৈ বেছি অনিষ্ট কৰা পৰিঘটনা হ’ল– বান আৰু খৰাং৷ ধুমুহা আৰু শিল-বৰষুণো খেতি ধবংসৰ অন্যতম কাৰক৷ ইয়াৰ লগতে চলিত বৰ্ষত বিভিন্ন ৰাজ্যত কাকতি ফৰিঙে বৃহৎ পৰিমাণৰ কৃষি ধবংস কৰিছে৷ ৰাজস্থানৰ বিছখন জিলাৰ প্ৰায় ৯০,০০০ হেক্টৰ ভূমিৰ কৃষি কাকতি ফৰিঙৰ কবলত পৰি ধবংস হয়৷

কৃষি অসমৰ অৰ্থনীতিৰ মেৰুদণ্ড৷ অসমৰ কৃষিকাৰ্য মূলতঃ ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু ইয়াৰ উপনৈসমূহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷ অসমে খাদ্যশস্য আৰু নগদশস্য দুয়োবিধ উৎপাদন কৰে৷ নগদশস্য ব্যৱসায়ভিত্তিক উৎপাদন কৰা হয়৷ যদিও ধান অসমৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু মূল শস্য, তথাপি সময়ৰ লগে লগে ইয়াৰ উৎপাদন চকুত লগাকৈ বৃদ্ধি হোৱা নাই৷ অসমৰ কৃষিৰ অন্য এটা বৈশিষ্ট্য হ’ল– কৃষিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পানী যোগানৰ বাবে মূলতঃ ঋতুগত মৌচুমী বায়ু তথা বৰষুণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা৷ অসমৰ কৃষিখণ্ড আজিও প্ৰায় অংশতে পৰম্পৰাগত পদ্ধতিৰ আৰু বতৰনিৰ্ভৰ৷ ফলস্বৰূপে, অসমত শস্যৰ ক্ষেত্ৰত গভীৰ ব্যৰ্থতাৰ আশংকা আৰু অৰ্থনৈতিক তথা প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ ফলত ক্ষতিৰ আশংকা বহু বেছি৷ বৰ্তমান বৰষুণনিৰ্ভৰ আৰু পৰম্পৰাগত কৃষি পদ্ধতি অলপ সলনি হৈছে যদিও তাক অসমৰ সামগ্ৰিক কৃষিব্যৱস্থাৰ ছবি বুলিব নোৱাৰি৷ বান অসমৰ প্ৰধান প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ, যিয়ে প্ৰতিবছৰে শস্যৰ উপৰি প্ৰায়ে মানুহৰ ভেটি-মাটিপৰ্যন্ত ধবংস কৰি আহিছে৷  এই নিয়মিত দুৰ্যোগৰ মুখামুখি হোৱাৰ অৰ্থে প্ৰতিজন কৃষকে নিজৰ শস্যৰ বীমা কৰোৱাটো অত্যন্ত জৰুৰী৷ এইক্ষেত্ৰত অসমত সজাগতাৰ কিছু অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়, যাৰ মূল কাৰণ হ’ল– প্ৰায়ে কৃষকসকলৰ শিক্ষাৰ অভাৱ আৰু নিজ অধিকাৰ তথা প্ৰাপ্য সা-সুবিধাৰ প্ৰতি গা-এৰা দিয়া মনোভাব৷ অসমৰ কৃষিখণ্ডৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সমস্যা হৈছে– অসমত বেংক বা অন্য ঋণদাতা সংগঠনসমূহৰ ঋণ কৃষক শ্ৰেণীৰ বাবে সহজলভ্য নহয় আৰু সেই বাবে কৃষকসকলে অসাধু সুদখোৰ ঋণদাতা ব্যক্তিবিশেষৰ পৰা উচ্ছ হাৰৰ সুতত টকা ধাৰলৈ ল’বলগীয়া হয়৷ দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে, বহুক্ষেত্ৰত বহু ধৰুৱা কৃষকে ধাৰ মাৰিব নোৱাৰি এনে ঋণদাতা ব্যক্তিৰ হাতত নিজৰ খেতিৰ মাটিপৰ্যন্ত হেৰুৱাইছে৷ অসমৰ কৃষিখণ্ডত উপযুক্ত বিপণনৰ অভাৱো এক বৃহৎ সমস্যা৷ অসমৰ কৃষি বজাৰখন পূৰ্ণ বিকশিত নহয়৷ উপযুক্ত পণ্যাগাৰৰ অভাৱত বানত ফচল জাহ যোৱাৰ ভয়ত অধিকাংশ কৃষকে নিকটতম ক্ৰেতাৰ ওচৰত সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰে, সেয়াও প্ৰায়ে ফচল উৎপাদনৰ ঠিক পাছতে, যেতিয়া বজাৰত সেই সামগ্ৰীৰ দৰ নূ্যনতম হৈ থাকে৷ কৃষকসকলে সাধাৰণতে তেওঁলোকৰ কৃষিসামগ্ৰীৰ বাবে আটাইতকৈ উপযুক্ত বজাৰ কোনখন হ’ব তাৰ সন্ধান নকৰে৷ ইয়াৰ আঁৰতো নিশ্চয় কাৰণ আছে৷ ভৌগোলিকভাৱে ৰাজ্যখনৰ পৃথক অৱস্থিতি, অপৰ্যাপ্ত যোগাযোগ আৰু যাতায়াত ব্যৱস্থা, দুৰ্বল বজাৰ ব্যৱস্থা, উপযুক্ত পণ্যাগাৰ বা গুদামৰ অভাৱ, শূন্য বজাৰ জ্ঞান যেনে বিক্ৰীৰ দৰ আৰু উপযুক্ত স্থানৰ তথ্য সংগ্ৰহ আৰু বিশ্লেষণ, মধ্যভোগীক দিবলগীয়া কমিছনৰ পৰিমাণ– এইবোৰ হ’ল বিপণনৰ লগত জড়িত কিছু অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু মূল সমস্যা৷

প্ৰশ্ন হ’ল– সেই বিপদসমূহ কি কি যাৰ বিপৰীতে শস্য বীমা কৰোৱাব পাৰি৷ ইতিমধ্যে কোৱা হৈছে যে বীমা দুই প্ৰকাৰৰ– শস্য উৎপন্ন দ্ৰব্য বীমা আৰু শস্য-আয় বীমা৷ শস্য-উৎপন্ন দ্ৰব্য বীমাই কৃষকৰ আকাংক্ষিত আয়খিনি বিভিন্ন প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ যেনে বান, খৰাং, খহনীয়া, জুই, ধুমুহা, শিলাবৃষ্টি আদিৰ ফলত হ’ব পৰা শস্যৰ অনাকাংক্ষিত ক্ষতিৰ পৰা কিছু পৰিমাণে হ’লেও ৰক্ষা কৰে৷ আনহাতে, শস্য-আয় বীমাই বজাৰত কৃষি সামগ্ৰীৰ দৰৰ অভাৱনীয় উঠা-নমাৰ ফলত হ’ব পৰা অনাকাংক্ষিত ক্ষতিৰ পৰা কৃষকৰ আকাংক্ষিত আয়খিনি ৰক্ষা কৰে৷ কৃষি সামগ্ৰীৰ দৰৰ এই বৃদ্ধি-হ্ৰাসৰ কাৰণ হ’ল– সামগ্ৰীৰ চাহিদা হ্ৰাস, ঋণাত্মক প্ৰচাৰ বা বজাৰত কোনো কৃষিসামগ্ৰীৰ অত্যধিক যোগান৷ দুয়ো প্ৰকাৰৰ বীমাই কৃষকক অনাকাংক্ষিত দুৰ্যোগৰ পৰা ৰক্ষা কৰাৰ বা ক্ষতিপূৰণ দিয়াৰ উপযুক্ত মাধ্যম৷

ভাৰতত ‘ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি বীমা যোজনা’ নামৰ একাধিক বিপদাশংকাক অন্তৰ্ভুক্ত কৰা এটা বীমা যোজনা ভাৰত চৰকাৰৰ অধীনৰ এগ্ৰিকালচাৰেল ইঞ্চুৰেঞ্চ কোম্পানী অৱ ইণ্ডিয়া নামৰ কোম্পানীটোৱে কাৰ্যকৰী কৰি আহিছে৷ এই যোজনাটো যিকোনো বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা কৃষি ঋণ লোৱা সকলো কৃষকৰ বাবে বাধ্যতামূলক আৰু অন্য কৃষকসকলৰ বাবে স্বেচ্ছামূলক৷ এই যোজনাৰ অধীনত যি প্ৰিমিয়াম বা কিস্তিৰ ধন দিবলগীয়া হয়, সেই প্ৰিমিয়াম দুই হেক্টৰতকৈ কম কৃষিভূমি থকা কৃষকৰ বাবে ৰাজসাহায্য হিচাপে চৰকাৰৰ ফালৰ পৰাই প্ৰদান কৰা হয়৷ এই বীমা যোজনা মাটিকালি হিচাপত প্ৰযোজ্য হয়৷ ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল– ইয়াত একোজন কৃষকৰ নহয়, একোটা এলেকাৰ বীমা কৰোৱা হয়৷ এই এলেকাৰ হিচাপ বিভিন্ন গাঁও-পঞ্চায়ত বা ব্লক বা জিলা বা ৰাজ্য হিচাপত হ’ব পাৰে আৰু ভিন ভিন কৃষি সামগ্ৰীৰ ক্ষেত্ৰত ভিন্ন হ’ব পাৰে৷

বিশ্ব বেংকে চৰকাৰসমূহক কৃষি বীমা আৰু গুণদায়ক বীমা সেৱাৰ বিকাশৰ বাবে হাতত লোৱা তথা ল’বলগীয়া কৰ্মনীতিসমূহ সন্দৰ্ভত পৰামৰ্শ দিছে৷ এইক্ষেত্ৰত বিশ্ব বেংকে গ্ল’বেল ইণ্ডেক্স ইঞ্চুৰেঞ্চ ফেচিলিটী (GIIF) আৰু ডিজেষ্টাৰ ৰিস্ক ফাইনেঞ্চ এণ্ড ইঞ্চুৰেঞ্চ প্ৰগ্ৰেমৰ (DRFIP) লগত কিছু নিৰ্দিষ্ট আঁচনি আৰু কামৰ বাবে সহযোগিতা আগবঢ়ায়৷ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে কৃষকসকলৰ সুৰক্ষাৰ অৰ্থে সমগ্ৰ দেশজুৰি বহু কৃষি যোজনা বা আঁচনি হাতত লয়৷ সেইবোৰ হ’ল– ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি বীমা যোজনা, কৃষিভূমিৰ আয়ৰ বীমা যোজনা, প্ৰধানমন্ত্ৰী ফচল বীমা যোজনা ইত্যাদি৷

‘ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি বীমা যোজনা’ সকলো কৃষকৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য, য’ত প্ৰিমিয়ামৰ হাৰ খাদ্যশস্যৰ বাবে নিশ্চিত মুঠ অংকৰ ১.৫%ৰ পৰা ৩.৫%লৈ৷ উদ্যান শস্য আৰু বাণিজ্যিক শস্যৰ ক্ষেত্ৰত শস্য বীমাৰ নিৰ্দিষ্ট নিৰিখ আৰোপ কৰা হয়৷ ক্ষুদ্ৰ আৰু উপান্ত কৃষকসকলে প্ৰিমিয়ামৰ ৫০% ৰাজসাহায্য লাভ কৰিবলৈ সমৰ্থ হ’ব পাৰে৷ এই ৰাজসাহায্য পাঁচ বছৰৰ বাবে কিস্তিত আদায় দিব লাগে৷ এই যোজনাৰ অধীনত প্ৰতিখন ৰাজ্যতে সৰ্বোচ্ছ তিনি বছৰৰ ভিতৰত বীমাৰ একক হিচাপে গাঁও পঞ্চায়তৰ পৰ্যায় পাব লাগে৷ এগ্ৰিকালচাৰেল ইঞ্চুৰেঞ্চ কোম্পানী অৱ ইণ্ডিয়াই এই যোজনা কাৰ্যকৰী কৰি আহিছে৷

২০০৩-০৪ চনৰ ভিতৰত ভাৰত চৰকাৰে ‘কৃষিভূমিৰ আয়ৰ বীমা যোজনা’ৰ অধীনত বীমাকৃত কৃষকক নূ্যনতম আয়ৰ নিশ্চিতি দিয়া হৈছিল৷ কিন্তু ২০০৪ চনত এই যোজনা প্ৰত্যাহাৰ কৰা হয়৷

আকৌ, ‘প্ৰধানমন্ত্ৰী ফচল বীমা যোজনা’ৰ অধীনত কৃষকে খাৰিফ শস্যৰ ক্ষেত্ৰত মাত্ৰ দুই শতাংশ আৰু ৰবি শস্যৰ ক্ষেত্ৰত মাত্ৰ ১.৫ শতাংশ প্ৰিমিয়াম আদায় দিব লাগে৷ বাৰ্ষিক বাণিজ্যিক আৰু উদ্যান শস্যৰ বাবে এই যোজনাৰ অধীনত মাত্ৰ ৫ শতাংশ প্ৰিমিয়াম আদায় দিব লাগে৷ কিন্তু ৩১ জানুৱাৰী, ২০২০ত ‘দ্য হিন্দু’ কাকতত প্ৰকাশ পোৱা মতে ‘প্ৰধানমন্ত্ৰী ফচল বীমা যোজনা’ৰ যোৱা তিনি বছৰৰ ফলাফলৰ ক্ষেত্ৰত কৃষক, ৰাজ্য চৰকাৰ বা কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ বা বীমা কোম্পানী– কোনো সন্তুষ্ট নহয়৷ সমীক্ষা অনুসৰি ২০১৮-১৯ চনত মুঠ বীমাকৃত কৃষকৰ সংখ্যা হ’ল ৫.৬৪ কোটি আৰু বীমাকৃত কৃষিভূমি হ’ল প্ৰায় ৩০ শতাংশ৷

কৃষিজাত সামগ্ৰী বুলি ক’লে শস্যৰ লগতে মৎস্যপালন, গো-পালন, ছাগলী পালন, গাহৰি পালন, মৌ-পালন এই সকলো অন্তৰ্ভুক্ত৷ অধিকাংশ কৃষকৰে শস্য বীমাৰ বিষয়ে নূ্যনতম ধাৰণাৰো অভাৱ বা বিভিন্ন কাৰণত তেওঁলোকে বীমাৰ সুবিধাসমূহ গ্ৰহণ কৰিবলৈ সমৰ্থ নহয়৷ প্ৰতিবছৰে এইখন দেশত বহু কৃষকে ঋণ পৰিশোধ কৰিব নোৱাৰি আত্মহত্যা কৰিছে, কাৰণ তেওঁলোকৰ শস্য বিভিন্ন প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগে ধবংস কৰিছে৷ ‘নেশ্বনেল ক্ৰাইম ৰেকৰ্ড ব্যুৰ’ৰ সমীক্ষা অনুসৰি ২০১৯ চনত সৰ্বমুঠ ১০,২৮১জন কৃষকে আত্মহত্যা কৰিছে৷ অসমত ২০২০ চনত ক’ভিড-১৯ৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত লকডাউনৰ বাবে উৎপাদিত ফচল বিক্ৰী কৰিব নোৱাৰি আৰু বানৰ ফলত চকুৰ সমুখতে খেতি-মাটি সকলো জাহ যোৱা দেখি অসমৰ কৃষকসকলো চৰম হতাশাত ভুগিছে, কিছুসংখ্যকে ইতিমধ্যে আত্মহত্যাৰ পথ বাছি লৈছে; য’ত শস্য বীমাৰ ক্ষেত্ৰত অলপ সজাগতা, সক্ৰিয়তা আৰু প্ৰচাৰৰ জৰিয়তে কৃষকক যথেষ্ট সকাহ দিব পৰা গ’লহেঁতেন আৰু এই দুৰ্ভাগ্যজনক ঘটনাসমূহ হ্ৰাস কৰিব পৰা গ’লহেঁতেন৷ ভাৰতত কৃষকৰ আত্মহত্যাৰ ঘটনাৰ বৰ্ধিত হাৰে প্ৰত্যক্ষভাৱে শস্য বীমা যোজনাসমূহ তথা চৰকাৰ আৰু বীমা কোম্পানীৰ বিফলতাৰ ইংগিত বহন কৰে৷ আনহাতে, ২৬ এপ্ৰিল, ২০১৫ৰ ‘দ্য ইক’নমিক টাইমছ’ত প্ৰকাশিত বাতৰি মতে কোনোবা কৃষকে শস্য বীমাৰ কোনো যোজনা বা আঁচনিৰ অধীনত যদি পঞ্জীয়নভুক্ত হয়ো, তেতিয়াও ঋণ পৰিশোধৰ বাবে তেওঁৰ চূড়ান্ত বিপদৰ সময়ত তেওঁ এই বীমাৰ ধন দাবী কৰাৰ বাবে যোগ্য বিবেচিত নহ’বও পাৰে৷ কাকতখনে বিশ্লেষণ কৰা মতে, এই আঁচনিসমূহৰ গাঁথনিৰ ক্ষেত্ৰত দুটা প্ৰধান সমস্যা হ’ল– আনকি দৰিদ্ৰতম কৃষকজনেও প্ৰিমিয়াম দিবই লাগিব আৰু দ্বিতীয়তে, যদি কৃষকজনে কৃষি ঋণৰ চক্ৰটোত সোমাই পৰে আৰু তেওঁৰ শস্য বীমা আঁচনিখনৰ লগত সংলগ্ন ঋণ পৰিশোধ কৰিব নোৱাৰে, তেন্তে তেওঁৰ বাবে সেই আঁচনিখন অকাৰ্যকৰী হৈ পৰে৷ ‘কিষাণ ক্ৰেডিট কাৰ্ড’ আঁচনিৰ জৰিয়তে শস্য বীমাৰ বাবে পঞ্জীয়নভুক্ত হোৱা হাজাৰ হাজাৰ কৃষকে পিছলৈ বুজি উঠিছিল যে তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ বেংকৰ অপৰিশোধিত ঋণৰ বোজাৰ বাবে বীমাৰ লাভ বা ধন দাবী কৰিব নোৱাৰে৷

যোৱাটো খৰালিৰ শেষ সময়তে ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰা মহামাৰীৰ কাৰক কৰ’না ভাইৰাছৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত চৰকাৰে আহ্বান কৰা আৱশ্যকীয় লকডাউনে বহু কৃষকৰ ফচল পথাৰ বা গুদামতে পচি যায়৷ বৰ্তমান ইয়াত খৰালি কাল আৰম্ভ হৈছে৷ প্ৰতিবছৰৰ দৰে চলিত বৰ্ষতো নিয়মীয়া বিধবংসী বানে অসমৰ কৃষিভূমিৰ এটা বৃহৎ অংশ বুৰাই পেলাই শস্য সমূলঞ্চে ধবংস কৰে আৰু আমাৰ ৰাজ্যৰ এই বাৰ্ষিক সমস্যাৰ প্ৰতি চৰকাৰে কেতিয়াবা সঁচাকৈ গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিবনে নাই, তাৰো কোনো নি(য়তা নাই৷ সেই বাবে নিজৰ অধিকাৰ আৰু কৰ্তব্যৰ প্ৰতি অধিক সজাগ হোৱাটো প্ৰতিজন নাগৰিকৰ কৰ্তব্য৷

কৃষকসকল পৃথিৱীৰ অন্নদাতা৷ কৃষক অবিহনে মানৱ জাতিৰ কোনো অস্তিত্ব নাই৷ অন্ততঃ এই কথা বুজিয়েই চৰকাৰ তথা আন বৃত্তিত নিয়োজিত সকলো নাগৰিকে কৃষকৰ হকে কাম কৰা, শস্য বীমা সম্পৰ্কে ৰাইজক সজাগ কৰা, আগ্ৰহী কৰা আৰু তথ্যবিজ্ঞ কৰি তোলাটো সময়ৰ আহ্বান৷