ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীৰ দুৰ্দশা আৰু ভৱিষ্যৎ
... মজুতকৰণৰ সীমিত ব্যৱস্থাই ভাৰতীয় লোকক পুষ্টিহীন কৰাত অৰিহণা
যোগাইছে৷ এতিয়া অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰীৰ তালিকাখন যিহেতু সংশোধন কৰা হ’ল, সেইবাবে বণিক গোষ্ঠীয়ে যিমান ইচ্ছা সিমান সামগ্ৰী মজুত কৰি ৰাখিব পাৰিব৷ মজুত আৰু যোগানৰ ওপৰত সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ আহৰণৰ ফলত দামো নিজৰ ইচ্ছামতে নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰিব৷ ইয়াৰ ফলত ভীষণ
সমস্যাত পৰিব ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীসকল ...
অনিশ্চিত হৈ পৰিছে ক্ষুদ্ৰ খুচুৰা ব্যৱসায়ীৰ ভৱিষ্যৎ৷ এফালে দীঘলীয়া লকডাউনৰ মাধমাৰ, আনফালে বৃহৎ কৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীৰ খুচুৰা ব্যৱসায়ত দুৰ্বাৰ আগ্ৰাসন৷ ই-কমাৰ্চৰ ভীষণ প্ৰত্যাহ্বান৷ চৰকাৰেও ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীক সকাহ দিয়াৰ পৰিৱৰ্তে দেশী-বিদেশী শ্বপিংমলক অগ্ৰাধিকাৰৰ নীতি গ্ৰহণ কৰাত অনাগত দিনত স্ব-নিয়োজনত বিৰূপ প্ৰভাৱ পৰাটো নিশ্চিত হৈ পৰিছে৷ আশংকা– দোকানৰ মালিক পৰ্যবসিত হ’ব ঠিকাভিত্তিক শ্ৰমিকলৈ!
ভাৰতৰ খুচুৰা ব্যৱসায়
খুচুৰা ব্যৱসায়ে ভাৰতৰ মুঠ জাতীয় উৎপাদনলৈ ১০ শতাংশ বৰঙণি আগবঢ়ায়৷ এই খুচুৰা ব্যৱসায়ৰ মুঠ মূল্যৰ পৰিমাণ ৬৫০ বিলিয়ন ডলাৰ৷ খুচুৰা ব্যৱসায়ত বিশ্বৰ ভিতৰত ভাৰতৰ স্থান পঞ্চম৷ ই দেশৰ ৮ শতাংশ লোকক নিযুক্তিৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিছে৷ ইয়াৰ ভিতৰত ১.২ কোটি হৈছে কিনাৰা ষ্টোৰ বা ঘৰৰ ওচৰৰ তিনিআলি চ’কত থকা দোকান৷ আনহাতে, ভাৰতৰ ৯৫ শতাংশ ঔদ্যোগিক গোটেই হৈছে ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়িক গোট, যিয়ে দেশৰ মুঠ শ্ৰম শক্তিৰ ৪০ শতাংশক নিযুক্তি দিছে৷ এই গোটসমূহৰ অধিকাংশই পঞ্জীয়নকৃত নহয়, যাৰবাবে তেওঁলোক আনুষ্ঠানিক ঋণৰ লগতে আন সা-সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত হৈ আছে৷ ভাৰতীয় খুচুৰা ব্যৱসায়ৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে যে ই অসংগঠিত৷ ইয়াৰ শ্ৰমিকৰ নাই কোনো সামাজিক সুৰক্ষা৷ খুচুৰা দোকানীসমূহো এতিয়া কঠিন প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছে অনলাইন ব্যৱসায়ীৰ পৰা৷ বিভিন্ন অফাৰ, দাম ৰেহাই আদিৰে ভাৰতীয় গ্ৰাহকক প্ৰবলভাৱে আকৰ্ষণ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে বহুজাতিক অনলাইন বিক্ৰেতাই৷ ভাৰতৰ ই-কমাৰ্চ ব্যৱসায় ২০০৯ত ৩.৯ বিলয়ন ডলাৰৰ পৰা ২০১৮ত ৩৮.৫ বিলিয়ন ডলাৰলৈ বৃদ্ধি পাইছে৷ এই পৰিমাণ ২০২০ৰ শেষত ৮৯ বিলিয়ন ডলাৰ হ’ব বুলি আশা কৰা হৈছে৷ লকডাউনৰ পাছত খুচুৰা দোকানীয়ে গ্ৰাহকৰ অপেক্ষাত দিনৰ দিনটো হা-হুমুনিয়াহ কাঢ়ি বহি থাকিবলগীয়া হোৱাৰ বিপৰীতে অনলাইন বিক্ৰেতাৰ বিক্ৰীৰ পৰিমাণ বাঢ়িছে ১১৭ শতাংশ৷ ভাৰতত এটাও সামগ্ৰী উৎপাদন নকৰা এই বিদেশী কোম্পানীসমূহে দেশৰ ব্যৱসায় সম্পূৰ্ণৰূপে নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণলৈ নিবলৈ সক্ষম হোৱাটো নিৱনুৱাৰ বাবে মাধমাৰ৷ তদুপৰি কৰফাঁকি, প্ৰৱঞ্চনা ইত্যাদি হৈছে বহু কোম্পানীৰ লাভৰ উৎস৷ গতিকে ই-কমাৰ্চৰ দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণ ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ ভৱিষ্যতৰ বাবে মুঠেও শুভবাৰ্তা নহয়৷
নতুন কেন্দ্ৰীয় আইনৰ খুচুৰা ব্যৱসায়ত প্ৰভাৱ
কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে শেহতীয়াকৈ যি তিনিখন অধ্যাদেশৰ জৰিয়তে আইন প্ৰণয়ন কৰিলে, সেয়াই দেশজুৰি বিতৰ্কৰ সৃষ্টি কৰিছে৷ সৰ্বত্ৰ প্ৰতিবাদৰ ঢৌ উঠিছে৷ এইকেইখনে কৃষিখণ্ড আৰু খুচুৰা ব্যৱসায়ৰ সংস্কাৰ কৰিব নে পুঁজিপতিৰ হাতত অৰ্পণ কৰিব তাক লৈ আতংকিত হৈ পৰিছে বহু লোক৷ আইনকেইখনৰ সমৰ্থনত যুক্তি আগবঢ়োৱা হৈছে যে মধ্যভোগীৰ বিলুপ্তি ঘটোৱাত ই সহায় কৰিব৷ কৃষকসকলে কোনো দালাল বা মধ্যভোগীৰ পাল্লাত নপৰাকৈ প্ৰত্যক্ষভাৱে কৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীক নিজৰ উৎপাদিত সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব৷ মাণ্ডিসমূহ নাইকিয়া হোৱাৰ ফলত কৃষকে নিজৰ ইচ্চানুসৰি যিকোনো ঠাইতে সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰিব পাৰিব৷ ই অধিক দাম আহৰণত কৃষকক সহায় কৰিব৷ কৃষকসকল মধ্যভোগীৰ হাতোৰাৰ পৰা স্বাধীন হ’ব৷ কিয়নো মধ্যভোগীক কমিছন দিহে বহু ঠাইত কৃষকে সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ কৃষকে ফচল উৎপাদন কৰি যি দাম লাভ কৰে, তাতকৈ মধ্যভোগী চক্ৰটোৱে কেইবাগুণে অধিক মুনাফা অৰ্জন কৰে৷ ইয়াৰ বাবেই ভাৰতত কৃষি আকৰ্ষণীয় বৃত্তি হ’বলৈ সক্ষম হোৱা নাই৷ বিভিন্ন ছাৰ্ভেই দেখুৱাইছে যে ভাৰতীয় কৃষকৰ ৪২ শতাংশই কৃষিকাৰ্য ত্যাগ কৰিব বিচাৰে৷ লগতে চাউল, দাইল, আটা, তেল আদিক অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰীৰ তালিকাৰ পৰা মুক্ত কৰি দিয়াত এইবোৰৰ মজুতকৰণত ব্যৱসায়ীৰ লাভ হ’ব৷ মজুত আৰু যোগান শৃংখলত অধিক বিনিয়োগৰ বাবে উৎসাহিত হ’ব৷ অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰী আইন অনুসৰি এই সামগ্ৰীসমূহ এক নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ অধিক মজুত ৰখা ব্যৱসায়ীৰ বিৰুদ্ধে চৰকাৰে আইনগত ব্যৱস্থা হাতত ল’ব পাৰে৷ আনকি তেনে ব্যৱসায়িক জে’ললৈও পঠিয়াব পাৰে৷ ইয়াৰ ভয়তেই ব্যৱসায়ীয়ে মজুতকৰণৰ আন্তঃগাঁথনিত বিনিয়োগ কৰাৰ পৰা বিৰত আছে৷ উল্লেখ্য, ভাৰতত বছৰি বিস্তৰ পৰিমাণৰ খাদ্যসামগ্ৰী বিজ্ঞানসন্মত মজুতকৰণৰ অভাৱত নষ্ট হয়৷ উদাহৰণস্বৰূপে এবছৰত ইংলেণ্ডৰ মানুহে যিমান ফল-মূল খায়, তাতকৈ অধিক ফল-মূল ভাৰতত পচি যায়৷ মজুতকৰণৰ সীমিত ব্যৱস্থাই ভাৰতীয় লোকক পুষ্টিহীন কৰাত অৰিহণা যোগাইছে৷ এতিয়া অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰীৰ তালিকাখন যিহেতু সংশোধন কৰা হ’ল, সেইবাবে বণিক গোষ্ঠীয়ে যিমান ইচ্ছা সিমান সামগ্ৰী মজুত কৰি ৰাখিব পাৰিব৷ মজুত আৰু যোগানৰ ওপৰত সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ আহৰণৰ ফলত দামো নিজৰ ইচ্ছামতে নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰিব৷ ইয়াৰ ফলত ভীষণ সমস্যাত পৰিব ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীসকল৷ ছুপাৰ মাৰ্কেট-হাইপাৰ মাৰ্কেটে কৃষকৰ পৰা পাঁচ বছৰীয়া চুক্তি অনুসৰি প্ৰত্যক্ষভাৱে সামগ্ৰী কম দামতে ক্ৰয় কৰি গ্ৰাহকক যোগান ধৰিব কম দামত৷ এই নিম্ন দামত একেটা সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰাটো কোনোপধ্যে সম্ভৱ নহ’ব ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীৰ পক্ষে৷ ফলত গ্ৰাহকসকলে ঢাপলি মেলিব শ্বপিং মললৈ৷ শ্বপিং মলে আগবঢ়োৱা তীব্ৰ প্ৰতিযোগিতাৰ সন্মুখত তিষ্ঠিব নোৱাৰি চিৰকালৰ বাবে বন্ধ হৈ যাব খুচুৰা গেলামাল দোকান, শাক-পাচলি, ফল-মূলৰ দোকানসমূহ৷ মাত্ৰ দুই-তিনিজন ধনকুবেৰ পুঁজিপতিয়ে গোটেই দেশৰ কৃষিজাত সামগ্ৰীৰ বজাৰখনত একচেতিয়া অধিকাৰ সাব্যস্ত কৰাৰ পথ প্ৰশস্ত হৈ উঠিছে৷ চহকী ব্যৱসায়ীয়ে হয়তো এইসকল পুঁজিপতিৰ লগত অংশীদাৰী ব্যৱসায়ৰ সুবিধা পাব, কিন্তু কি হ’ব নিম্নপৰ্যায়ৰ দোকানীৰ? পৰ্যবসিত হ’ব নেকি ঘৰে ঘৰে গৈ সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰা ফেৰীৱালা বা শ্বপিং মলৰ ছেলছমেনলৈ? বহুতো শ্বপিংমলে ইতিমধ্যে মাহিলী বেতন দিয়া কৰ্মচাৰীক চাটাই কৰি দৈনিক ২৫০ টকাত ঠিকাভিত্তিক শ্ৰমিক নিযুক্তি দিয়াৰ প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ কৰিছে৷ বহু লোকে এতিয়াও ভাবি আছে যে শ্বপিংমলে কেৱল মহানগৰ বা ডাঙৰ চহৰতহে সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে, সৰু নগৰত নোৱাৰে৷ কিন্তু তেনেকুৱা ধাৰণাক নস্যাৎ কৰি জিঅ’মাৰ্টে ইতিমধ্যে ঘোষণা কৰিছে যে দেশৰ ২০০খন সৰু চহৰত শীঘ্ৰে খুচুৰা বিপণি খোলাৰ বাবে এঘাৰ হাজাৰ কোটি টকা বিনিয়োগ কৰিব৷ নগদ ধনৰ মাধ্যমত লেনদেন চলি থকা দেশৰ অসংগঠিত ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ক প্ৰথমটো খুন্দা মাৰিছিল বিমুদ্ৰাকৰণে৷ ডিজিটেল লেনদেনত অভ্যস্ত হ’বলৈ নৌ-পাওঁতেই আনটো প্ৰচণ্ড খুন্দা মাৰে জিএছটিয়ে৷ আয়ৰ এক বুজন অংশ ব্যয় কৰিবলৈ বাধ্য হয় টেক্স ফাইলিং, টেক্স-ৰিটাৰ্নত৷ ক্ৰমাগতভাৱে ব্যৱসায় সংকোচন হ’বলৈ ধৰে৷ এনেকুৱা সময়তেই আৰম্ভ হোৱা দীঘলীয়া লকডাউনে মাধমাৰ দিয়া ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ক হয়তো অনাগত দিনত পুঁজিপতিয়ে গিলি পেলাব৷ বিশ্বৰ ভিতৰত সৰ্বাধিক দৰিদ্ৰ লোকৰ বাসভূমি ভাৰতত ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীৰ বিলুপ্তি হ’ব সৰ্ববৃহৎ ট্ৰেজেডী?
কৃষিখণ্ডৰ সংস্কাৰ আৰু ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়
কৃষিখণ্ডৰ ব্যৱসায়ৰ সংস্কাৰৰ দাবী বহুদিনৰ পৰা উত্থাপন হৈ আহিছে৷ বিশেষকৈ নূ্যনতম সমৰ্থন মূল্যক লৈ বহু অৰ্থনীতিবিদৰ মাজত মতানৈক্য চলি আছিল৷ কিছুমানৰ মতে এই নূ্যনতম সমৰ্থন মূল্যই কৃষিখণ্ডৰ বাণিজ্যিকীকৰণত বাধাৰ সৃষ্টি কৰিছে৷ এফালে কৃষিজাত সামগ্ৰীৰ দাম নিম্নগামী হোৱাৰ পৰা বাধা দিবলৈ চৰকাৰে ৰাজসাহায্য প্ৰদান কৰি নূ্যনতম মূল্যত সামগ্ৰী ক্ৰয় কৰে, আনফালে দাম বৃদ্ধিৰ পৰা সকাহ দিবলৈ দুখীয়া জনসাধাৰণক খাদ্যবস্তু সুলভ মূল্যত যোগান ধৰিব লাগে৷ ইয়াৰ বাবেও চৰকাৰে জনগণৰ কৰৰ টকাৰে ৰাজসাহায্য প্ৰদান কৰে৷ ফলত চৰকাৰৰ ঘাটি ৰাজহৰ বোজা বাঢ়ি গৈ থাকে৷ যদি বজাৰলৈ এৰি দিয়া হয়, তেনেহ’লে দাম হ্ৰাস পাব আৰু সি দুখীয়া শ্ৰেণীটোৰো ক্ৰয় ক্ষমতাৰ সামৰ্থ্যলৈ আহিব৷ চৰকাৰে সুলভ মূল্যত সামগ্ৰী যোগান ধৰাৰ প্ৰয়োজন নাথাকিব৷ অৱশ্যে এই অভিধাৰণাৰ কাৰ্যকাৰিতা সম্পৰ্কে বহু লোক সন্দিহান৷ কিয়নো ভাৰতৰ বজাৰ প্ৰতিযোগিতামূলকতো নহয়েই বৰং ৰাজনৈতিক হস্তক্ষেপৰ ফলত মুষ্ঠিমেয় লোকৰ হাতত কেন্দ্ৰীভূত৷ ধনৰ প্ৰভাৱ খটুৱাই এইচাম লোকে কৃষকক শোষণৰ পথ প্ৰশস্ত কৰি লৈছে৷ নতুন আইনত চুক্তিবদ্ধ কৃষিকাৰ্যক উদ্গনি দিয়া হৈছে যদিও কৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীয়ে চুক্তি অমান্য কৰিলে দৰিদ্ৰ খেতিয়কে তাৰ প্ৰতিকাৰ পোৱাৰ নি(য়তা দিয়া নাই৷ ভোটবেংক সুনিশ্চিত কৰিবলৈ বিনামূলীয়া খাদ্যসামগ্ৰী বিতৰণৰ যি ধুম উঠিছে, তাৰ ফলত তীব্ৰ নাটনি হৈছে কৃষি শ্ৰমিকৰ৷ প্ৰান্তীয় খেতিয়কে কেতিয়াবাই খেতি-খোলা বাদ দিছে৷ চৰকাৰী অনেক আঁচনিৰ অধীনত লাভ কৰা চাউল খাই শেষ কৰিব নোৱাৰি হাঁহ-মূৰ্গীক খুৱাবলগীয়া অৱস্থাত কোনে পথাৰলৈ গৈ কষ্ট কৰি মৰিব? মধ্যমীয়া কৃষকে যিকোনো প্ৰকাৰে কৃষিকাৰ্য চলাই আছে যদিও শ্ৰমিকৰ হাজিৰা, সাৰৰ দাম, বিজুলীৰ বিল আদিৰ ঊধবৰ্মুখী গতিৰ বাবে উৎপাদন ব্যয়টোকে আহৰণ কৰা কঠিন হৈ পৰিছে৷ লগতে চৰকাৰে আগবঢ়োৱা বিভিন্ন আঁচনিৰ ধনৰ পৰা বঞ্চিত বহু প্ৰকৃত কৃষক৷ কিয়নো ৰাজনৈতিক দালাল আৰু দলীয় কৰ্মী নহ’লে এতিয়া কৃষক হিচাপে স্বীকৃতি পোৱাটো কঠিন৷ এইবিলাক ক্ষেত্ৰত সংস্কাৰ তথা স্বচ্ছতা অধিক প্ৰয়োজনীয় আছিল যদিও জোৰ দিয়া হ’ল কেৱল ন্যূনতম সমৰ্থিত মূল্য প্ৰত্যাহাৰ আৰু কৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীক একচেতিয়া অধিকাৰ প্ৰদানত৷ ইয়াৰ ফলত পৰম্পৰাগত দেশীয় যোগান শৃংখলত জড়িত লোক আৰু খুচুৰা বিক্ৰেতাসকল ক্ৰমান্বয়ে কৰ্মহীন হৈ পৰিব৷ যিবিলাক ক্ষুদ্ৰ উদ্যোগ খাদ্য প্ৰস্তুতকৰণ আৰু বিপণনৰ স্বাধীন ব্যৱসায় কৰি আছে, সেইবোৰ নিৰ্ভৰশীল হ’বলৈ বাধ্য হ’ব কৰ্প’ৰেটৰ মালিকৰ মৰ্জিৰ ওপৰত৷ তেওঁলোকে প্ৰস্তুত কৰা খাদ্যসামগ্ৰী এইবোৰ কৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীয়ে নূ্যনতম দামত ক্ৰয় কৰি কেৱল ব্ৰেণ্ডিং কৰিয়েই মুনাফা লুটাৰ সুযোগ পাব৷ ভাৰতৰ কৃষিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল ৪৭ শতাংশ লোক লগতে ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ত জড়িত ৮ শতাংশ লোকৰ জীৱিকাত যদি প্ৰত্যক্ষ প্ৰভাৱ পৰে, তেনেহ’লে দেশৰ দৰিদ্ৰতাৰ ছবিখন আৰু অধিক জটিল হৈ পৰিব৷
চন্দন শৰ্মা, ফোনঃ ৯৮৬৪০-৪২১৩৫
[লেখক মৰিগাঁও মহাবিদ্যালয়ৰ অৰ্থনীতি বিভাগৰ সহকাৰী অধ্যাপক]