কংগ্ৰেছে আৰু মূৰ দাঙিব পাৰিবনে?
একালৰ মহাপ্ৰতাপী সৰ্বভাৰতীয় দল কংগ্ৰেছ আজি তেনেই নিশকতীয়া৷ বিজেপিৰ ক্ৰমবৰ্ধমান শক্তিৰ বিপৰীতে কংগ্ৰেছৰ শক্তি যেন ক্ৰমাৎ বিলীয়মান৷ ইয়াৰ কাৰণ কি? কাৰণ অনেক, কিন্তু প্ৰধান কাৰণৰ সংখ্যা আঙুলিৰ মূৰত লেখিব পৰা৷ প্ৰথমতে, বিজেপিৰ ভেটি গঢ়িছে এক বিশেষ আদৰ্শৰ হকে ত্যাগ স্বীকাৰ কৰিব পৰা এক বিৰাট বাহিনীয়ে৷ বহু সুবিধাবাদী, দুৰ্নীতিগ্ৰস্ত নেতা-কৰ্মী কংগ্ৰেছৰ দৰে বিজেপিতো আছে৷ কিন্তু, সেইসকল বিজেপিৰ উপৰিসৌধৰ উপাদানহে, দলৰ মূল ভিত্তি গঢ়িছে ‘হিন্দুত্ববাদ’ নামৰ এক আদৰ্শত অটল এচাম মানুহে–সেই আদৰ্শ যিমানেই ভ্ৰান্ত আৰু প্ৰতিক্ৰিয়াশীল নহওক কিয়৷ কংগ্ৰেছত কিছু আদৰ্শবান লোক নিশ্চয় আছে, কিন্তু এক বিশেষ আদৰ্শৰ ভিত্তিত ব্যক্তিগত স্বাৰ্থক হেলাৰঙে নেওচা দিব পৰা এক বিপুল বাহিনী কংগ্ৰেছৰ নাই, ঘাইকৈ ব্যক্তিগত স্বাৰ্থতেই মানুহে কংগ্ৰেছত থাকে আৰু স্বাৰ্থ দীৰ্ঘদিন পূৰণ নহ’লে বিজেপি বা আন কোনো দললৈ গুছি যায়৷ পূৰ্বে ‘সেৱাদল’ নামৰ এক বাহিনী আছিল, পিছে আজিৰ তাৰিখত তাৰ অস্তিত্ব অণুবীক্ষণ যন্ত্ৰেৰেও মণিব নোৱাৰা হৈ পৰিছে৷
দ্বিতীয়তে, কংগ্ৰেছ আৰু বিজেপি উভয় দলেই বজাৰকেন্দ্ৰিক নৱ্য উদাৰবাদী অৰ্থনীতিৰ ঘোৰ সমৰ্থক আৰু উভয়েই বৃহৎ ক’ৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীৰ স্বাৰ্থৰ ধাৰক-বাহক৷ কিন্তু, জনতাৰ মূৰত টঙনিয়াবলৈ বিজেপি যিমান নিঃসংকোচ, কংগ্ৰেছ সেই মাত্ৰাত বেপৰোৱা হ’ব নোৱাৰে৷ অথচ সৰ্বদাই শোষণ-লুণ্ঠনৰ জাল বহলাই নিবলৈ উদ্গ্ৰীৱ একচেটীয়া পুঁজিৰ মালিকবৃন্দই মুনাফা আহৰণৰ মসৃণ বাটত সামান্য খলা-বমা থকাটোও নিবিচাৰে৷ কংগ্ৰেছে মাজে মাজে মৰা ব্ৰেকত সি বিৰক্ত৷ সেয়ে নৱ্য উদাৰবাদী অৰ্থনীতিৰ ঘোঁৰা তীৰবেগে চেঁকুৰাই দিবলৈ কিঞ্চিতো সংকোচ নকৰা বিজেপি তাৰ প্ৰথম পছন্দৰ দল৷ ফলত বিজেপিৰ ভঁৰাল পুঁজিপতিৰ আশীৰ্বাদেৰে উপচি পৰিছে আৰু সেই আশীৰ্বাদৰ যাদুকৰী বলেৰে বিজেপিয়ে প্ৰচাৰ-যন্ত্ৰবোৰ হাত কৰি ল’ব পাৰিছে৷ এই প্ৰচাৰৰ জোৰত নৰেন্দ্ৰ মোদীক দেৱদূত আৰু ৰাহুল গান্ধীক ‘পাপ্পু’ হিচাপে জনমানসত প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পৰা যায়৷ এনে প্ৰচাৰতো যদি কোনোবা ভোল নোযোৱাকৈ থাকে তেন্তে নিৰ্বাচনৰ আগে আগে উক্ত আশীৰ্বাদৰ কিঞ্চিৎ কিঞ্চিৎ অংশ বিতৰণ কৰি তেওঁলোকৰ ভোটকেইটাও জেপস্থ কৰিব পাৰি৷ বিজেপিৰ সমান মাত্ৰাত কংগ্ৰেছে এই কামটো এতিয়া কৰিব নোৱৰা হৈছে৷ জোলোঙাত এতিয়া আশীৰ্বাদ কম৷
তৃতীয়তে, ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়ত কংগ্ৰেছে জাতি-ধৰ্ম-শ্ৰেণী নিৰ্বিশেষে জনতাক উদ্বুব্ধ কৰিব পাৰিছিল৷ কাৰণ অগণিত জনতাৰ হৃদয় ‘ভাৰতী আইৰ সন্তান’ৰ গৌৰৱময় পৰিচয়েৰে ৰঞ্জিত হৈ পৰিছিল আৰু সেই পৰিচয়বোধ তীব্ৰ হৈ পৰিছিল এক শতৰু সত্ত্বা, এক ‘অন্য’ অৰ্থাৎ ব্ৰিটিছৰ উপস্থিতিত৷ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সেই প্ৰেৰণা যিমানে সংকুচিত হৈ আহিল, যিমানে পাহৰণিৰ গৰ্ভলৈ গ’ল, সিমানেই কংগ্ৰেছৰো ৰাজনীতি দুৰ্বল হৈ আহিব ধৰিলে৷ ব্ৰিটিছৰ বিদায়ৰ পাছত জনতাৰ কোনো শতৰু কংগ্ৰেছে আৱিষ্কাৰ বা উদ্ভাৱন কৰিব নোৱাৰিলে, যাৰ ভিত্তিত জনতাৰ বাবে আন এক আবেগিক পৰিচয় সি নিৰ্মাণ কৰিব পাৰে৷ সাম্ৰাজ্যবাদী পুঁজিক তেনে গণশত্ৰুৰূপে নিৰ্মাণ কৰাৰ কথা কংগ্ৰেছে ভাবিবও নোৱাৰিছিল আৰু সেই পুঁজিৰ আশীৰ্বাদতে উল্লিখিত ভিতৰুৱা দুৰ্বলতা সত্ত্বেও সি একৈশ শতিকা পৰ্যন্ত ৰাজপাট খাব পাৰিলে – অনেক জনৰোষৰ লক্ষ্য হৈ পৰাৰ পিছতো৷
পিছলৈ দেশী-বিদেশী পুঁজিৰ আশীৰ্বাদৰ হাত যে বিজেপিৰ মাথাত লাগিল সেই কথা কৈ অহা হৈছে৷ দেশী-বিদেশী পুঁজিৰ বাবে ইয়াৰ গ্ৰহণযোগ্যতা এইবাবেও বাঢ়িল যে স্বাধীনতা আন্দোলনত কংগ্ৰেছে কৰাৰ দৰে আজিৰ দিনত ইও গৰিষ্ঠসংখ্যক জনতাৰ বাবে এক ‘পৰিচয়’ নিৰ্মাণ কৰিছে আৰু এক শতৰু বা অন্য উদ্ভাৱন কৰিছে, যিটো আন কোনো দলেই সম্প্ৰতি কৰিব পৰা নাই৷ সেই পৰিচয় হৈছে ‘হিন্দু ৰাষ্ট্ৰীয়তাবাদী’ৰ পৰিচয় আৰু সংশ্লিষ্ট অন্যটো হৈছে দেশৰ বাহিৰত এক মুছলিম ৰাষ্ট্ৰ আৰু দেশৰ ভিতৰত মুছলিম জনতা৷ মনত ৰখা দৰকাৰ যে ‘অন্য’ৰ ধাৰণা অবিহনে ‘পৰিচয়’ নিৰ্মাণ অসম্ভৱ৷
দৈনন্দিন জীৱনত নানা কষ্ট, বঞ্চনা আৰু শোষণৰ সন্মুখীন হোৱা দিন-হাজিৰা কৰা লোক, উপান্ত কৃষক, শ্ৰমিক আদিয়েও এক মনস্তাত্ত্বিক আনন্দ পায়, প্ৰাত্যহিকতাৰ ঊধবৰ্ৰ এক জীৱন-গৰিমাৰ আস্বাদ পায়, যেতিয়া তেওঁ ভাবিব পাৰে যে তেওঁ কেৱল এক দৰিদ্ৰ, খাটি খোৱা লোকেই নহয়, তেওঁ ‘হিন্দু’ও৷ তেওঁৰ আৰ্থিক অৱস্থানে তেওঁক আনতকৈ তলত ৰাখিব পাৰে হয়, কিন্তু হিন্দু পৰিচয়েৰে তেওঁ মোদী-শ্বাহ-আম্বানীৰ সমান৷ তেওঁৰ কষ্টকৰ জীৱন-সংগ্ৰামত তেওঁ নিসংগ আৰু অসহায় বোধ কৰে, কিন্তু হিন্দু পৰিচয়ৰ মাজেদি তেওঁ এক সমজুৱা স্থিতি পোৱা যেন পায়, নিসংগতা অতিক্ৰম কৰি এক সংলগ্নতাৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰে৷ [মধ্যবিত্ত মানুহৰ নিস্তৰংগ জীৱনত হিন্দুত্বৰ তৰংগৰ এনে প্ৰভাৱ আৰু বেছি৷] মোদীক সমৰ্থন কৰি, ভোট দি, তেওঁ দেশ-নিৰ্মাণত ভাগ লোৱা যেন পায়, হিন্দুক শক্তিশালী কৰাত ভূমিকা লৈছে যেন অনুভৱ কৰে৷ মুঠ কথা, তেওঁৰ সংকুচিত জীৱনৰ মাজতে বৃহত্তৰ কিবা এটাৰ স্পৰ্শ পাইছে বুলি তেওঁ পতিয়ন যায়৷
সৰ্বভাৰতীয় ভিত্তিত নতুনকৈ এই ধৰণৰ এক ‘পৰিচয়’ আৰু ‘অন্য’ নিৰ্মাণৰ কোনো বিকল্প সম্ভাৱনা কংগ্ৰেছৰ হাতত নাই৷ বিজেপিৰ দৰে মুছলিমৰ প্ৰতিমুখে এক হিন্দু পৰিচয়ো সি গঢ়িব নোৱাৰে আৰু বাওঁপন্থীৰ দৰে বৃহৎ ক’ৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীৰ প্ৰতিমুখে এক ‘নিপীড়িত’ৰ পৰিচয়ো গঢ়িব নোৱাৰে৷ তাৰ ধৰ্ম-নিৰপেক্ষ ভাৰতীয়ত্বৰ ৰাজনীতি এইবাবেই নিষ্ফল হৈ আহিছে যে সি কোনো উত্তেজক ‘অন্য’ নিৰ্মাণ কৰিব নোৱাৰে৷ বৃহৎ ক’ৰ্প’ৰেট গোষ্ঠীক সি ‘অন্য’ সাজিবলৈ যাবই নোৱাৰে, কাৰণ বিজেপিৰ দৰে সিও এক সোঁপন্থী, বুৰ্জোৱা দল আৰু বিজেপিৰ দৰেই সিও উক্ত গোষ্ঠীৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰশীল৷
চতুৰ্থতে, গান্ধী-নেহৰু পৰিয়ালৰ কংগ্ৰেছী নেতৃত্বৰ ‘যাদু’ চতুৰ্থ প্ৰজন্মলৈ অব্যাহত থাকিব বুলি আশা কৰাই ভুল৷ আজিৰ বহু ৰাজনৈতিক দলতে ‘পৰিয়ালবাদ’ সুলভ যদিও সৰ্বসাধাৰণৰ মানসপটত গান্ধী-নেহৰু পৰিয়ালেই পৰিয়ালবাদী ৰাজনীতিৰ প্ৰধান বাহক৷ গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক বিষয়বোৰত আন আন কংগ্ৰেছী নেতাৰ তুলনাত ৰাহুল গান্ধী অধিক সৰৱ যদিও দেশৰ জনতাৰ অধিকাংশই তেওঁৰ নেতৃত্ব প্ৰত্যাখ্যান কৰাটো সুস্পষ্ট৷ তেওঁ বা তেওঁৰ পৰিয়াল কংগ্ৰেছৰ নেতৃত্বত থাকি তাৰ অতীত গৰিমা পুনৰুদ্ধাৰ কৰিব আৰু নোৱাৰে; নেতৃত্বৰ পৰা আঁতৰি গৈহে তেওঁলোকে দল আৰু দেশৰ কিছু উপকাৰ সাধিব পাৰে৷ কংগ্ৰেছৰ বাবে তেওঁলোকৰ আৱশ্যকীয় বিদায় দুখদায়কো হ’ব, কিন্তু তেওঁলোকৰ উপস্থিতিত কংগ্ৰেছৰ নৱজাগৰণ আৰু নৱনিৰ্মাণ সম্ভৱ নহয়৷ অৱশ্যে কংগ্ৰেছৰ সমস্যাৰ যি তিনিটা দিশ ওপৰত আঙুলিয়াই অহা হৈছে, সেইকেইটা চতুৰ্থ দিশটোতকৈ অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু সেইকেইটাই কংগ্ৰেছৰ নৱজাগৰণ আৰু নৱনিৰ্মাণ এনেয়েও বেচ কঠিন কৰি ৰাখিছে৷ নতুন নেতৃত্বৰে, অভিনৱ চিত্তাকৰ্ষক কাৰ্যসূচীৰে, ধৰ্ম-নিৰপেক্ষ, গণতান্ত্ৰিক আৰু গণস্বাৰ্থৰক্ষী আদৰ্শক ৰাজনীতিৰ কেন্দ্ৰত ৰাখি, ‘ধৰ্মনিৰপেক্ষ, গণতান্ত্ৰিক ভাৰতীয়’ৰ পৰিচয়ক অভিনৱ প্ৰেৰণাৰ উৎসত পৰিণত কৰি, এক আদৰ্শপ্ৰাণ বিপুল কৰ্মী-বাহিনী গঢ়ি, সাহস-সততা-নিষ্ঠাৰে পূৰ্বৰ সকলো কালিমা মচি, কংগ্ৰেছে আকৌ এঘড়ী যুঁজি চাব পাৰে৷ অৱশ্যে এক বুৰ্জোৱা দলৰ পৰা ইমান আশা কৰাটো কল্পস্বৰ্গীয় চিন্তাবিলাসৰে নামান্তৰ৷ পিছে সেই কল্পস্বৰ্গক বাস্তৱায়িত কৰিব নোৱাৰিলে অনাগত দুটামান দশকৰ ভিতৰতে কংগ্ৰেছ ইতিহাসৰ এক স্মৃতিত পৰিণত হ’ব৷
ইমেইলঃ shivajitdutta@gmail.com