কৃষিৰ ৰাজনৈতিক-অৰ্থনীতি

কৃষি বিল ২০২০-য়ে কৃষকসকলক মুক্তভাৱে কৃষি ওপজ বিপণন সমিতিৰ [APMC] বাহিৰত ভাৰতৰ যিকোনো ঠাইত ব্যৱসায় কৰাৰ বিকল্প আগবঢ়াইছে৷ তদুপৰি এই বিলে ১৯৫৫ৰ ‘আৱশ্যকীয় সামগ্ৰী অধিনিয়ম’ক সমাপ্ত কৰে৷ তাৰ পাছৰে পৰা পাঞ্জাবৰ হাজাৰ হাজাৰ কৃষকে এই আইনৰ বিৰুদ্ধে আন্দোলন কৰি আহিছে৷ ভাৰতৰ প্ৰায় ৬০ কোটি লোক কৃষিকৰ্মৰ লগত জড়িত৷ কিন্তু মাত্ৰ এখন ৰাজ্যৰ ৬০,০০০ লোকে নতুন কৃষি আইনৰ বিৰোধিতা কৰি আছে, যি ভাৰতৰ মুঠ কৃষকৰ মাত্ৰ ০.০০০১ শতাংশ৷ ইয়াৰ কাৰণ একে সময়তে কেইবাটাও হ’ব পাৰে৷ পাঞ্জাবৰ কৃষকসকল নতুন কৃষি আইনক লৈ প্ৰকৃততে চিন্তিত৷ ৰাজনৈতিক দলসমূহে এই প্ৰতিবাদক তেওঁলোকৰ ৰাজনীতিৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰি আছে৷ পশ্চিমত থকা খালিস্তানীসকলে এই প্ৰতিবাদক তেওঁলোকৰ ভেটি সবল কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰি আছে৷ এতিয়া যিবোৰ ৰাজনৈতিক দল, সংগঠন বা ব্যক্তিবিশেষে এই কৃষি বিলৰ বিৰোধিতা কৰি আছে, তেওঁলোকৰ প্ৰত্যেকেই কোনো নহয় কোনো এক সময়ত কৃষিক্ষেত্ৰত একেধৰণৰ সংস্কাৰৰ দাবী কৰি আহিছিল৷ ইয়াত কংগ্ৰেছ দল, আম আদমি পাৰ্টী, চি পি আই, চি পি এম, ভাৰতীয় কিষাণ ইউনিয়ন, শাৰদ পাৱাৰ, ৰঘুৰাম ৰাজন সকলো অন্তৰ্ভুক্ত৷ তদুপৰি পাঞ্জাব কোনো প্ৰমুখ শস্য উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় স্থানতো নাই৷ বেছিভাগ ক্ষেত্ৰতে মধ্যপ্ৰদেশ, কৰ্ণাটক আৰু পশ্চিমবংগই প্ৰথম স্থান অধিকাৰ কৰি ৰাখিছে৷

এখন গণতান্ত্ৰিক দেশত মতভেদ থকাটো অনিবাৰ্য, কিন্তু তাৰ কাৰণে কোনো অঞ্চল অৱৰোধ কৰি ৰখা, চৰকাৰী সম্পত্তি ধবংস কৰা, স্থানীয় পথ আৰু দেশৰ ধমনীস্বৰূপ বিভিন্ন নগৰসংযোগী পথসমূহ দিনৰ  পাছত দিন ধৰি অৱৰোধ কৰি ৰখাটো দেশবিৰোধী কাৰ্য৷ প্ৰতিবাদৰ নামত ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তি ধবংস কৰি অৰাজকতা সৃষ্টি কৰাৰ অধিকাৰ কাৰো নাই৷ ইয়াৰ উপৰি এক ‘ৰিলায়েন্স জিঅ’ বহিষ্কাৰ’ অভিযানো চলি আছে৷ পাঞ্জাবত এতিয়ালৈকে প্ৰতিবাদকাৰীয়ে ১,৬০০তকৈও অধিক ম’বাইল টাৱাৰ ভাঙি পেলাইছে৷ কৃষি আইন আৰু ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ৰ লগত জিঅ’ৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই [উল্লেখ্য যে জিঅ’ই অতি সোনকালে ৫-জিৰ পৰিকল্পনা কৰি আছে, যিয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্তৰত চীনৰ হুৱায়েইক প্ৰতিযোগিতা আগবঢ়োৱাৰ পূৰ্ণ সম্ভাৱনা আছে]৷ বৰ্তমান চলি থকা ‘কৃষক আন্দোলন’ এটা উৎকৃষ্ট উদাহৰণ, কিয় আমি অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ কাৰণে সংঘৰ্ষ কৰিবলগীয়া হয়৷ যেতিয়াই সাধাৰণ জনতাৰ হিতৰ অৰ্থে বৃহৎ পৰিসৰত কোনো এক সংস্কাৰ হয়, ইয়াৰ প্ৰতিৰোধো অতি ব্যাপক হয়৷ আমাৰ সামাজিক মনস্তত্ত্বত সমাজবাদৰ প্ৰভাৱ এতিয়াও ব্যাপক৷ এতিয়াও মানুহৰ মনত মুকলি বজাৰৰ প্ৰতি যথেষ্ট দ্বেষ আছে৷ দশকজুৰি চলি অহা সমাজবাদে বহু ভাৰতীয়ৰ মনত কৰ্প’ৰেটৰ প্ৰতি ঋণাত্মক ভাবধাৰাৰ সৃষ্টি কৰিছে৷ প্ৰতিটো বৃত্তিৰে সমাজৰ প্ৰতি সমান অৱদান আছে৷ কৃষকসকলে কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰে সঁচা, কিন্তু তেওঁলোক কৰমুক্ত৷ সেইদৰে আন বৃত্তিৰ লগত জড়িত লোকসকলেও পৰিশ্ৰম কৰিব লাগে, কৰ দিব লাগে আৰু বহুতৰ ক্ষেত্ৰততো চাকৰিৰ নিৰাপত্তাও নাই৷ বেয়া বতৰ হ’লে যেনেকৈ এজন কৃষকে জীৱিকাক লৈ অনিশ্চয়তাত ভোগে, এইসকল লোকেও অনিশ্চয়তাত ভুগিব লগা হয়৷

গভীৰভাৱে চাবলৈ গ’লে এই আন্দোলনৰ আচল কাৰণটো ৰাজনৈতিক-অৰ্থনীতি য’ত সেউজীয়া কৃষি বিপ্লৱৰ সময়ত সৃষ্টি হোৱা ধনী পুঁজিপতি কৃষক আৰু জমিদাৰসকলে নিজৰ ভূমি কৰ্প’ৰেটৰ প্ৰৱেশ আৰু বৃহৎ নিৱেশৰপৰা বচাবলৈ চেষ্টা কৰি আছে৷ এওঁলোকে নিজৰ সকলো কৃষিকৰ্ম আন দুখীয়া ৰাজ্যৰ বনুৱাৰ হতুৱাই কৰোৱায় আৰু কেৱল ব্যক্তিগত লাভৰ কাৰণে কাম কৰে৷ কিছু ধনী কৃষক-জমিদাৰে টকা ধাৰলৈ দিয়াৰ উপৰি মধ্যভোগী হিচাপেও কাম কৰে৷ পাঞ্জাব আৰু হাৰিয়ানাত এই শ্ৰেণীৰ পুঁজিপতি কৃষক সৃষ্টি কৰাত ৰাষ্ট্ৰীয় সাহায্যৰ ৰূপত ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ [MSP] আৰু ‘কৃষি বিপণন সমিতি’ৰ [APMC] যথেষ্ট ভূমিকা আছে৷ তদুপৰি APMC, কৃষিবিষয়ক ব্যৱসায়-বাণিজ্য, সমবায় আদিত থকা নিয়ন্ত্ৰণ স্থানীয় অভিজাতবৰ্গৰ শক্তিৰ উৎস৷ এই অৰ্ধ-সামন্তীয় অভিজাতবৰ্গই বিভিন্ন ৰাজনৈতিক দলৰ শক্তিৰ মূল ভেটি৷

পাঞ্জাবত ভূমি সুধাৰৰ প্ৰয়োজন৷ গড় হিচাপত পাঞ্জাবত মাটিৰ দখলীস্বত্ব বহুত বেছি, কাৰণ ইয়াৰ জনসংখ্যাৰ এক বৃহৎ অংশক হিংসাৰ দ্বাৰা ভূমিহীন কৰি ৰখা হৈছে৷ সেউজ বিপ্লৱ আৰু পিছলৈ খালিস্তানী বিদ্ৰোহৰ সময়ছোৱাতো বহু ভূমি বেদখল কৰা হয়৷ ২০১৫-১৬ৰ কৃষিগণনা অনুসৰি পাঞ্জাবত মাত্ৰ ৩.৫ শতাংশ ব্যক্তিগত কৃষিভূমি দলিতসকলৰ, যি পাঞ্জাবৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৩২ শতাংশ৷ আমোদজনক কথা যে ‘দলিত সমৰ্থনকাৰী’ কোনো ৰাজনৈতিক দলেই তেওঁলোকৰ ভূমিৰ অধিকাৰৰ হকে মাত মতা নাই, যিক্ষেত্ৰত পাঞ্জাবৰ ৭৩ শতাংশ অনুসূচিত জাতিৰ মানুহেই গাঁৱত বাস কৰে৷

ভাৰতৰ প্ৰায় ৫০ শতাংশ লোকে খেতি কৰে, কিন্তু তেওঁলোকৰ উৎপাদন জিডিপিৰ মাত্ৰ ১৫ শতাংশ৷ এইকাৰণেই  প্ৰতি ব্যক্তিৰ জিডিপি হিচাপত ভাৰত বিশ্বৰ অন্যতম দুখীয়া দেশ৷ মধ্যভোগী আৰু আৱশ্যকীয় সামগ্ৰী অধিনিয়মৰ  কাৰণে ভাৰতত কৃষিকৰ্মৰ চকা ঘূৰিব পৰা নাই৷ APMC ব্যৱস্থাই কৃষকসকলক কেৱল স্থানীয় APMCক বিক্ৰী কৰিবলৈ বাধ্য কৰে, য’ত সকলো লাভ মধ্যভোগীয়ে আঁজুৰি লয় আৰু কৃষকক তেওঁৰ ওপজ অধিক মূল্যত বিক্ৰী কৰাত বাধা প্ৰদান কৰে৷ ‘আৱশ্যকীয় সামগ্ৰী অধিনিয়মে’ কৃষকক বজাৰত প্ৰৱেশ কৰাত আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডক অধিক হাৰত সামগ্ৰী ক্ৰয় কৰাত বাধা দিয়ে৷ বিবাদৰ যিটো অন্যতম মুখ্য বিষয় ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’, য’ত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিৰ্ধাৰিত মূল্যত চাউল-ঘেঁহু ক্ৰয় কৰে, এই ব্যৱস্থাটো নতুন কৃষি বিলত সলনি কৰা হোৱা নাই৷ কৃষকে তেওঁৰ উৎপাদন অধিক মূল্যত বাহিৰত বিক্ৰী কৰিব পাৰে আৰু যদি তেওঁ বিচৰা মূল্য নাপায়, তেন্তে তেওঁৰ কাৰণে ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ সদায় আছে৷ এতিয়া কৰ্প’ৰেট খণ্ডই মধ্যভোগী নোহোৱাকৈ পোনপটীয়াকৈ কৃষকৰ ওচৰলৈ যাব পাৰে আৰু বৃহৎ মাত্ৰাত শস্য ক্ৰয় কৰিব পাৰে৷ তদুপৰি এই নতুন কৃষি বিলে টেকন’লজী, ক’ল্ড ষ্টোৰেজ, ফচল বীমা, খাদ্য সংসাধন, অন্য আয় যেনে ডেইৰীকো কৃষিখণ্ডলৈ আনে৷ এয়া এক বৃহৎ পৰিৱৰ্তন, যাৰ কথা পূৰ্বতে প্ৰতিটো ৰাজনৈতিক দলেই তেওঁলোকৰ দলৰ মুখপত্ৰত উল্লেখ কৰিছিল, কিন্তু কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ কোনেও সাহস কৰা নাছিল৷

‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ সংবিধানপ্ৰদত্ত অধিকাৰ নহয়, কৃষকক প্ৰোৎসাহিত কৰাৰ এক প্ৰাৱধানহে৷ তদুপৰি ৯২ শতাংশ ভাৰতীয় কৃষক ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ৰ পৰা বঞ্চিত৷ ভাৰতৰ বাকী ৰাজ্যৰ তুলনাত ৭০-৮০ শতাংশ ঘেঁহু ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ত মাত্ৰ দুখন ৰাজ্যতে বিক্ৰী হয়৷ ৫৭ শতাংশ ধান কেন্দ্ৰই অকল পাঞ্জাবৰ পৰা লয়, যাৰ মূল্য প্ৰায় ৩৮,০০০ কোটি টকা৷ উল্লেখ্য যে ধান পাঞ্জাবত  স্বাভাৱিকভাৱে হোৱা প্ৰাকৃতিক শস্য নহয়৷ ধানৰ অধিক খেতিয়ে আগন্তুক সময়ত পাঞ্জাবৰ ভূজল বিনাশ কৰি ইয়াক মৰুভূমিত পৰিণত কৰাৰ পূৰ্ণ সম্ভাৱনা আছে৷ ঘেঁহুৰ ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ত ব্যয় হয় প্ৰায় ২৫,০০০ কোটি টকা৷ গতিকে প্ৰায় ৬৩,০০০ কোটি কৰদাতাৰ টকা মাত্ৰ এখন ৰাজ্যৰ কিছুসংখ্যক কৃষকৰ লাভৰ কাৰণে ব্যয় হয়৷ এয়া ‘মনৰেগা’ বাজেটতকৈও অধিক৷ সেইদৰে ‘কৃষি বিপণন সমিতি’ ১৫০ বছৰ আগতে ব্ৰিটিছে গঠন কৰা এক ব্যৱস্থা৷ ই ভাৰতীয় কৃষকক মানচেষ্টাৰ আৰু লাংকাশ্বায়াৰৰ মিলৰ কাৰণে সস্তাত কপাহ উৎপাদন কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল, যাৰপৰা তৈয়াৰ হোৱা বস্ত্ৰ ব্ৰিটিছসকলে ভাৰতীয়কেই অত্যধিক মূল্যত বিক্ৰী কৰিছিল৷ ১৯৪৫ত মাণ্ডীৰ সংখ্যা আছিল মাত্ৰ ১৪৬খন৷ বৰ্তমান এই সংখ্যা হ’ল ৬,৯০০৷ ভাৰতীয় খাদ্য নিগমে ২০১৪ত ‘ইক’নমিক ছাৰ্ভে অৱ ইণ্ডিয়া’ত প্ৰকাশ কৰা এক প্ৰতিবেদন মতে, যদিও পাঞ্জাব আৰু হাৰিয়ানা ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ৰ ক্ষেত্ৰত শীৰ্ষত আছে, কিন্তু অন্তিম বজাৰ মূল্য সমগ্ৰ দেশৰ কৃষকৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰায় একেই হয়গৈ৷ এয়া APMC-য়ে বেপাৰৰ ওপৰত ইচ্ছানুসৰি লগোৱা কৰৰ পৰিণাম৷ ভাৰতত এজন কৃষকে তেওঁৰ উৎপাদনৰ অন্তিম বজাৰ মূল্যৰ ৪০-৬০ শতাংশহে পায়৷ পাঞ্জাবত ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ৰ ওপৰত লগোৱা কৰৰ পৰিমাণ প্ৰায় ১৫ শতাংশ৷ শেষত এজন কৃষকে প্ৰতি কুইণ্টলত পায়গৈ প্ৰায় ১,৫৪৬ টকা, যিটো উত্তৰ প্ৰদেশ বা বিহাৰৰ এজন কৃষকৰ আয়তকৈ বহুত বেছি ভিন্ন নহয়৷ ইয়াৰদ্বাৰা মধ্যভোগী আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ লাভ হয় ঠিকেই, কিন্তু এজন সাধাৰণ কৃষকৰ কোনো লাভ নহয়৷ শেষত সকলো মূল্য গ্ৰাহকেই ভৰিবলগীয়া হয়৷ সেই কাৰণে বিহাৰ, উত্তৰ প্ৰদেশ, মধ্যপ্ৰদেশ, কেৰালা, কৰ্ণাটক আদি ৰাজ্যৰ বেছিভাগ কৃষকেই ‘কৃষি বিপণন সমিতি’ অবিহনেই কাম কৰে৷

শস্যৰ উৎপাদন বেছি হোৱাটো নিশ্চয় ভাল কথা, কিন্তু ভাৰতত ঘেঁহুৰ যোগান যিমান, তাতকৈ ইয়াৰ চাহিদা একেৰাহে প্ৰায় দহ নিযুত টন কম হৈ আহিছে৷ এই অতিৰিক্ত ঘেঁহুৰ প্ৰয়োজন ভাৰতৰ নিশ্চয় নাই৷ ৰপ্তানি কৰাৰ সম্ভাৱনাও নাই৷ যিহেতু বেছিভাগ উন্নত দেশতেই ঘেঁহু যথেষ্ট পৰিমাণে উৎপন্ন হয়,  সেয়ে ঘেঁহুৰ আমদানিৰ বজাৰখন উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰ, বিশেষকৈ আফ্ৰিকাৰ দেশসমূহতে কেন্দ্ৰীভূত, যি ভাৰতৰ কাৰণে একেবাৰে লাভজনক নহয়৷ তদুপৰি আন্তৰ্জাতিক মূল্যতকৈ ভাৰতীয় ঘেঁহুৰ ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ প্ৰায় ৪০ শতাংশ বেছি৷ উদাহৰণস্বৰূপে ২০১৯ত কাজাখাস্তানে ঘেঁহু প্ৰতি কেজি ১৪.৬৯কৈ ৰপ্তানি কৰিছিল৷ ভাৰতত ঘেঁহুৰ ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ প্ৰতি কেজিত বৰ্তমান ১৯.৭৫ টকা৷ সঘনাই হৈ থকা ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ৰ বৃদ্ধি আৰু মুক্ত বজাৰৰ প্ৰতি থকা প্ৰতিৰোধে ৰপ্তানিতো দূৰৰ কথা, অদূৰ ভৱিষ্যতত ভাৰতীয় মধ্যবৰ্গীয় লোকক অতিৰিক্ত আমদানি কৰ ভৰি আমদানিকৃত ঘেঁহুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলৈ বাধ্য কৰাটো আচৰিত নহয়৷

‘ভাৰতীয় খাদ্য নিগমে’ পাঞ্জাবৰ পৰা ধান আৰু ঘেঁহু কিনিবলৈ বাধ্য হয়, লাগিলে ইয়াৰ গুডামসমূহ প্ৰয়োজনতকৈ অনেক বেছি শস্যৰে ভৰি নপৰক কিয়৷ এই ব্যৱস্থাত ‘ভাৰতীয় খাদ্য নিগম’ৰ ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষুদ্ৰ জমা পুঁজিৰ পৰা লোৱা ধাৰ ইতিমধ্যে ২০১৭ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ৭০,০০০ কোটিৰ পৰা বাঢ়ি ২০২০ বিত্তীয় বৰ্ষত ১,৯১,০০০ কোটি হৈছে৷ ইয়াৰ উপৰি ২০২০ বিত্তীয় বৰ্ষৰ খাদ্য ছাবচিডী বিল হ’ল ১,৮৪,০০০ কোটি টকা৷ এই সমস্ত ব্যয় সাধাৰণ জনতাই কৰিব লগা হয়, যাৰদ্বাৰা সাধাৰণ কৃষকসকলৰো কোনো উপকাৰ নহয়৷ তদুপৰি এই ব্যৱস্থাত বহুপৰিমাণৰ শস্য পচি নষ্ট হৈ যায়৷ ভাৰতে বছৰি উৎপাদন হোৱা ফলমূল আৰু পাচলিৰ প্ৰায় ৪০ শতাংশ হেৰুৱায়, যিহেতু মাত্ৰ ২.২শতাংশহে সংসাধন কৰা হয়৷ ইয়াৰ বিপৰীতে চীনত ২৩ শতাংশ সংসাধন কৰা হয়৷ বৰ্তমান চলি থকা ষ্টোৰেজ আৰু ক্ৰয়-বিক্ৰয় ব্যৱস্থাৰ ফলত হোৱা ই এক বৃহৎ ক্ষতি৷ 

ভাৰতত কৃষিৰ পৰা হোৱা আয়ৰ ওপৰত কোনো কৰ নাই, লাগিলে কৃষকজন যিমানেই ধনী নহওক কিয়৷ কৃষকে সুলভ মূল্যত বা নিশুল্ক বিদ্যুৎ লাভ কৰে৷ বীজ আৰু সাৰৰ ক্ষেত্ৰতো চৰকাৰী আৰ্থিক সহায়তা পায়৷ তেওঁলোকৰ ফচল বীমাৰ ৮০ শতাংশ প্ৰিমিয়াম চৰকাৰে দিয়ে৷ ‘ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্য’ত বিক্ৰীৰ কাৰণে নিশ্চিত ক্ৰেতা আছে, তথাপি অধিক মূল্য পালে বাহিৰতো বিক্ৰী কৰিব পাৰে৷ আমেৰিকা যুক্তৰাজ্যত প্ৰতি ১০০জনৰ ভিতৰত এজন কৃষক৷ জাপান, দক্ষিণ কোৰিয়া আদি দেশত কৃষিকৰ্মৰ লগত জড়িত লোকৰ সংখ্যা ৫ শতাংশতকৈও কম৷ আনহাতে, ভাৰতত প্ৰতি দুজনৰ ভিতৰত এজন কৃষক৷ দেশৰ আধা জনসংখ্যাক কৰ ৰেহাই আৰু ‘ছাবচিডী’ দিয়াটো সম্ভৱ নহয়৷ ইমান টকা ক’ৰপৰা আহিব? তদুপৰি এজন ধনী খেতিয়কক কৰ ৰেহাই দিয়াৰ কোনো যুক্তি নাই৷ কৃষিৰ বাহিৰেও আৰু বহু ক্ষেত্ৰ আছে য’ত ‘ছাবচিডী’ৰ প্ৰয়োজন৷ এজন সাধাৰণ কৃষকৰ কাৰণে APMC আৰু ন্যূনতম সমৰ্থন মূল্যতকৈ ‘প্ৰধানমন্ত্ৰী কৃষক সন্মান নিধি’ৰ দৰে ব্যৱস্থাসমূহ অনেক বেছি লাভজনক, য’ত এক নিৰ্দিষ্ট ৰাশি কৃষকক পোনপটীয়াকৈ দিয়া হয়৷ কৃষকে যাতে উচিত মূল্য পায়, তাৰ একমাত্ৰ উপায় হ’ল মধ্যভোগী আৰু ৰাজ্যিক কৰৰ কৰ্তন৷ নতুন আইনত সেই কথাই আছে আৰু কৃষিক ব্যৱসায় হিচাপে লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত এই কৃষি বিলৰ যথেষ্ট অৱদান থাকিব আৰু সঠিক প্ৰয়োগ হ’লে ই কৃষিক্ষেত্ৰৰ ৰাজনৈতিক-অৰ্থনীতি সম্পূৰ্ণৰূপে সলনি কৰিব৷