ভাৰতৰ ১৪১ কোটি মানুহৰ এক বৃহৎসংখ্যকে পুৱাই কামলৈ ওলাই যায়৷ তেওঁলোক অলেখ বিচিত্ৰ কামত নিয়োজিত হৈ থাকে৷  ৰাষ্ট্ৰপতিৰ পৰা পানীভাৰীলৈ সকলোৱে নিজৰ কাম কৰে৷ গাড়ীচালকজনে গাড়ী চলায়, শিক্ষকে ছাত্ৰক পঢ়ায়৷ কিছুমান কাম কেনেকৈ কৰিব তাৰ নিয়ম প্ৰকৃতিয়ে নিৰ্ণয় কৰে৷ যেনে খেতিয়কৰ খেতিৰ কামৰ নিয়ম প্ৰকৃতিয়ে নিৰ্ণয় কৰে৷ আন কামৰ নিয়ম মানুহে নিজে নিৰ্ণয় কৰি লয়৷ স্কুলখন নিৰ্দিষ্ট নিয়মত চলে, প্ৰশাসন-পুলিচ নিৰ্দিষ্ট নিয়মত চলে৷ প্ৰতিটো ‘কাম’ কিছুমান নিৰ্দিষ্ট নিয়মমতে কৰিব লাগে৷ নিয়মটো প্ৰকৃতিয়ে নিৰ্ণয় কৰাই হওক বা মানুহে নিজে গঢ়ি লোৱাই হওক৷ প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘা কৰিব নোৱাৰি৷ মানুহ উৰিব নোৱাৰে বা পানীৰ তলত বাস কৰিব নোৱাৰে৷ শীতকালত বাৰিষাৰ খেতি কৰিব নোৱাৰি, শীতত শালিধান কৰিব বিচাৰিলেও নহয়৷ প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘা কৰিব নোৱাৰি বাবে নিয়ম উলংঘাকাৰীক শাস্তি দিয়াৰ বাবে প্ৰকৃতিৰ পুলিচ, আইন-আদালত, জে’ল-জৰিমনাৰো ব্যৱস্থা নাই৷ কোনোবাই যদি প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘা কৰি উৰিব বিচাৰে বা পানীৰ তলত বাস কৰিব বিচাৰে, তেনেহ’লে প্ৰকৃতিৰ নিয়ম ভংগ কৰাৰ বাবে হ’বলগীয়াখিনি অৱশ্যম্ভাৱীভাৱে হ’বই৷ কিন্তু মানুহে গঢ়া নিয়ম প্ৰকৃতিৰ নিয়মৰ দৰে অলংঘনীয় নহয়, কোনোবাই ইচ্ছা কৰিলে সেইবোৰ ভাঙিব বা লংঘন কৰিব পাৰে৷ গাড়ী চালকে ৰাস্তাৰ বাঁওফালেৰে গাড়ী চলাব– এয়া সকলোৰে সুবিধাৰ বাবে গঢ়ি লোৱা নিয়ম৷ কোনোবা চালকে ৰাস্তাৰ সোঁফালেৰে তীব্ৰগতিত গাড়ী চলালে আনৰ লগতে তেওঁৰ নিজৰো ভয়ংকৰ বিপদ ঘটিব পাৰে৷ গতিকে মানুহে গঢ়া নিয়ম উলংঘা বা ভংগ কৰাজনক যথোচিত দণ্ড দিয়াৰো ব্যৱস্থা থাকিব লাগিব৷ নিয়মটো গঢ়াৰ লগে লগে সেই নিয়ম ভংগকাৰীজনে কি শাস্তি পাব, তাকো নিৰ্ণয় কৰিব লাগিব৷

কেৱল শাস্তিৰ ব্যৱস্থা থাকিলেই নিয়ম বলৱৎ হৈ থাকেনে? মানুহে কেৱল শাস্তিৰ ভয়তহে নিয়ম মানি চলে নেকি? এজন-দুজন চালকে নিয়ম ভাঙি ৰাস্তাৰ সোঁফালেৰে গাড়ী চলাই আহিলে ট্ৰেফিক পুুলিচে ততালিকে তেওঁলোকক আটক কৰিব পাৰিব, কিন্তু গৰিষ্ঠসংখ্যক চালকে যদি ৰাস্তাৰ সোঁফালেৰে গাড়ী চলাই আহে, ট্ৰেফিক পুলিচে কি কৰিব পাৰিব? সমগ্ৰ ট্ৰেফিক ব্যৱস্থাটো নিমিষতে ভাগি নপৰিবনে? নৰহত্যাৰ অপৰাধ কৰিলে ভাৰতীয়া দণ্ডবিধিৰ ৩০২ ধাৰা অনুসৰি যাৱজ্জীৱন কাৰাদণ্ড অথবা মৃত্যুদণ্ডেৰে দণ্ডিত হ’ব পাৰে৷ বেছিভাগ মানুহে এই ৩০২ ধাৰাৰ ভয়ত নৰহত্যা নকৰাকৈ আছে নেকি? মানুহক যদি এই সুবিধা দিয়া হয় যে তেওঁ নৰহত্যা কৰিলেও জে’ল-ফাঁচি নহয়, তেতিয়াও কিমানজনে আন এজন মানুহক হত্যা কৰিব পাৰিব? আমি মানৱ ইতিহাসৰ এনে এক সময়ত উপনীত হৈছোঁ য’ত বেছিভাগ মানুহেই স্বাভাৱিক পৰিস্থিতিত নৰহত্যা কৰিব নোৱাৰে৷  বেছিভাগ মানুহেই অপৰাধী নহয় বাবেই সমাজত আইন-শৃংখলা বজাই ৰখা সম্ভৱ হৈছে৷ অৰ্থাৎ বেছিভাগ মানুহেই আইনৰ ভয়ত নহয়, আন কিছুমান কাৰণত (ব্যক্তিগত, সামাজিক, ধৰ্মীয়, আদৰ্শগত) কিছুমান ‘নৰ্মছ’ বা নিয়ম মানি চলে বাবেই সমাজখন বৰ্তি থাকে৷ সেই ‘নৰ্মছ’বোৰ এই দীঘলীয়া সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াৰে গঢ় লয়৷ 

গণতন্ত্ৰও তেনেকৈ গণতান্ত্ৰিক ‘নৰ্মছ’খিনি মানি চলিলেহে বৰ্তি থাকে৷ বেছিভাগ গণতান্ত্ৰিক নৰ্মছ লংঘন কৰিলেও সেই লংঘনকাৰীক কোনোধৰণৰ শাস্তি দিয়া সম্ভৱ নহয়৷ গণতান্ত্ৰিক বাতাৱৰণত গণতান্ত্ৰিক পৰম্পৰা অব্যাহত থাকিলে তেনে নৰ্মছ গঢ় লয় আৰু সেই নৰ্মছ মানি চলা এক অভ্যাসত, পৰম্পৰাত পৰিণত হৈ পৰে৷ সেই নৰ্মছ উলংঘা কৰা ৰাস্তাৰ সোঁফালেৰে গাড়ী চলোৱা বা আন অপৰাধত লিপ্ত হোৱাৰ দৰে৷ কিন্তু বৰ্তমান  আমি পৃথিৱীজুৰি এই গণতান্ত্ৰিক নৰ্মছ ক্ষমতাশালীসকলে উলংঘা কৰা দেখি আছোঁ৷ কোনেও যেন গণতন্ত্ৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় নূ্যনতম ট্ৰেফিক নিয়মখিনিও মানিবলৈ ৰাজী নহয়৷ ইয়াৰ কাৰণ হ’ল– গণতান্ত্ৰিক পৰম্পৰা শক্তিশালী হৈ উঠা নাই৷ গণতান্ত্ৰিক নৰ্মছ মানুহৰ, বিশেষকৈ ক্ষমতাশালীসকলৰ অভ্যাসত পৰিণত হোৱা নাই৷ সেয়েহে ভাৰতকে ধৰি বহু গণতান্ত্ৰিক দেশৰ বৰ বৰ  ৰাজনীতিকৰ অগণতান্ত্ৰিক আচৰণ এতিয়া সুলভ৷ 

বি আৰ আম্বেদকাৰে কৈছিল, ‘সাংবিধানিক নৈতিকতা এক স্বাভাৱিক অনুভূতি নহয়, ইয়াক অনুশীলনেৰে অৰ্জন কৰিব লাগে৷ আমি উপলব্ধি কৰিবই লাগিব যে আমাৰ জনসাধাৰণে এতিয়াও ইয়াক শিকা নাই৷ ভাৰতৰ মূলতঃ অগণতান্ত্ৰিক মাটিত গণতন্ত্ৰ এটা উপৰুৱা তৰপহে মাত্ৰ৷’ এতিয়া দেখা গৈছে জনসাধাৰণে মাত্ৰ নহয় ক্ষমতাধিষ্ঠিতসকলৰো এই সাংবিধানিক নৈতিকতাৰ কোনো অনুভূতি নাই৷ তেওঁলোকে নাজানে নেকি যে তেওঁলোকে সাংবিধানিক নৈতিকতা উলংঘা কৰিছে? তেওঁলোকে যদি ইচ্ছাকৃতভাৱে ইয়াক উলংঘা কৰিছে, তেনেহ’লে তেওঁলোকে অনুশীলনেৰে এই সাংবিধানিক নৈতিকতা আয়ত্ত কৰিব আৰু তাৰ ফলত গণতন্ত্ৰ শক্তিশালী হ’ব বুলি আশা কৰিব পাৰিনে? এই কথা এতিয়া প্ৰশ্নাতীতভাৱে প্ৰতীয়মান হৈছে যে শাসকে নিজৰ অভিষ্ট সিদ্ধিৰ বাবে গণতন্ত্ৰক ক্ষমতা দখল কৰাৰ এক উপায় হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছে মাত্ৰ৷ গণতান্ত্ৰিক নৰ্মছবোৰ উলংঘা কৰাটো এতিয়া নিয়মত পৰিণত হৈছে৷ সোঁফালেৰে গাড়ী চলোৱা চালকৰ সংখ্যা যদি গৰিষ্ঠ হৈ পৰে, তেতিয়া নিয়ম ভংগকাৰীসকলৰ নিয়মেই নিয়মত পৰিণত হ’ব নেকি?