বাস্তৱৰ ‘ক’লাজ্’
... চাইকেল-ঠেলাৰ পিছফালে বৰ বৰ বস্তাবোৰৰ কাষত বহি থকা এই ছোৱালীজনীৰ দৃষ্টিত এক শূন্যতা৷ কোনোফালেও তাই বৰ বিশেষ মন দিয়া নাই৷ এখন হাত বস্তা এটাত থৈ মাজে মাজে আনখন হাতেৰে মূৰটো খজুৱায়৷ ওকণি আছে চাগৈ৷ মাক আছেনে বাৰু তাইৰ? আৰু ইমান ৰ’দত যে তাই এইদৰে বহি আছে– গৰম লগা নাইনে বাৰু তাইৰ? গৰম লাগিনেনো কৰিব কি? মোৰ গাড়ীত থকাৰ দৰে ‘এচি’ৰ ছুইচ্ টিপিবলৈতো তাইৰ কোনো সুবিধা নাই ...
দুৰ্গা পূজাৰ সময়ৰ সেই দিনটোৰ কথা এতিয়াও মনত পৰি থাকে৷ কামলৈ যাওঁতে গাড়ীত গান এটা শুনি গৈ থাকিলে ভাল লাগে; গুৱাহাটীৰ যান-জঁটতো একপ্ৰকাৰ শান্ত হৈ থাকিব পাৰি৷ শান্ত হৈ নাথাকিলেতো চিন্তাই– ক’ত খুন্দা-খুন্দি লাগে একো ঠিক নাই৷ সেইদিনা ভাবিলোঁ– আজি শ্ৰীললিতা সহস্ৰ নামাৱলীকে শুনা হওক৷ শ্ৰীমতীয়ে মহালয়াৰ দিন কেতিয়া পৰিছে সেই বিষয়ে কিবা কৈ আছিল, গতিকে পূজাৰ বতৰ বুলি বলিয়া হোৱাৰ মানসিকতা নাই যদিও মনত চাগে দেৱী পূজাৰ বিষয়ে কিবা ভাব আছিল, প্ৰায় অজানিতে৷ সেই কাৰণেই বোধকৰোঁ শ্ৰীললিতা সহস্ৰ নামাৱলী শুনিবলৈ লৈছিলোঁ৷ অনেকে কয় যে শ্ৰীললিতা সহস্ৰ নামাৱলী কেৱল দেৱী পূজাৰ বাবে নহয়; ই অদ্বৈত বেদান্তৰ এক অতি উত্তম পাঠ৷ গাড়ী চলাই থাকোঁতে সম্পূৰ্ণ মনোযোগেৰে শুনিব নোৱাৰি, কাৰণ নিয়ম মানি, নামানি, সোঁৱে-বাঁৱে সোঁ-সোঁকৈ আহি থকা, গৈ থকা গাড়ী, স্কুটাৰ, মটৰচাইকেল, ঠেলাগাড়ী, গাড়ী কঢ়িওৱা প্ৰকাণ্ড গাড়ী, বিকট শব্দৰে, ভয়ংকৰ গতিৰে চলা ট্ৰাক, ম’বাইলত চকু নিবদ্ধ কৰি তীব্ৰগতিৰে অহা-যোৱা কৰি থকা গাড়ী-মটৰ একোকে ভ্ৰূক্ষেপ নকৰি পথ পাৰ হোৱা মানুহ, কান্ধেৰে কাণত ম’বাইল ফোন চেপা মাৰি ধৰি, চিঞৰি চিঞৰি কথা পাতি, তীব্ৰ বেগত স্কুটাৰ, মটৰচাইকেল চলোৱা মানুহ– এই আটাইবোৰেও মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিয়েই থাকে৷
তথাপি শ্ৰীললিতা সহস্ৰ নামাৱলী শুনি আছোঁ, আৰু গাড়ী চলাই গৈ আছোঁ৷ লখৰাৰ পুলিচ পইণ্টত গাড়ীবোৰ ৰৈ আছে৷ ময়ো গাড়ীৰ গতি মন্থৰ কৰি ৰৈছোঁগৈ; তেনেতে মোৰ একেবাৰে সমুখৰ বাহনখনলৈ চকু পৰিল৷ এখন চাইকেল-ঠেলা৷ চালকে মোৰফালে পিঠি দি, সমুখৰ গাড়ী আৰু ট্ৰেফিক পুলিচত দৃষ্টি দি আছে৷ এবাৰো পিছলৈ ঘূৰি চোৱা নাই৷ আৰু মোৰ দৃষ্টি তেওঁৰ ঠেলাখনৰ এটা চুকত৷ সেই চুকত সমুখলৈ ভৰি দুটা ওলোমাই বহি আছে এজনী কণমানি ছোৱালী৷ বাকী ঠেলাখন ভৰি আছে মস্ত মস্ত বস্তা কিছুমানেৰে৷ এটা বস্তাত ‘Ekart’ লিখা আছে, কিন্তু দেখিলেই ধৰিব পাৰি যে এইখন ‘Ekart’ জাতীয় কোনো কুৰিয়াৰ কোম্পানীৰ চাইকেল-ঠেলা নহয়, আৱৰ্জনা বুটলি ফুৰা মানুহৰহে ঠেলা৷ সাধাৰণতে আৱৰ্জনা বুটলি ফুৰা মানুহ বুলিলে লেতেৰা, অপুষ্টিত ভোগা ল’ৰা-ছোৱালী বা তিৰোতাহে দেখা যায়, আৰু তেওঁলোকে সাধাৰণতে ডাঙৰ লেতেৰা মোনা বা বস্তা এটাহে লৈ ফুৰে৷ এনেকুৱা চাইকেল ঠেলা চলোৱা আৱৰ্জনা বোটলা মানুহ সিমান দেখা নাযায়৷
কিন্তু মোৰ চকু নিবদ্ধ আছিল সেই কণমানিজনীতহে৷ কিজানি পাঁচ বছৰমান বয়সৰ হ’ব তাই৷ মিঠা বৰণীয়া, বৰ মৰমলগা৷ পিন্ধনত এটা ‘অফ্ হোৱাইট্’ চোলা আৰু সৰু সৰু ফুল থকা হালধীয়া পায়জামা৷ চোলাটো চাগে বগাহে আছিল; লেতেৰা হৈ ‘অফ্ হোৱাইট্’ হৈছে৷ হালধীয়া পায়জামাটোও দেখাতে পুৰণি, কিন্তু তাইৰ গাত বৰ শুৱাইছে৷ অকণমানি ভৰি দুটাত জোতা-চেণ্ডেল একো নাই৷ কিন্তু নাকত সৰুকৈ বাখৰ এটাৰ দৰে কিবা এটা পিন্ধি থকা যেন লাগে৷ ইমান সৰুতে নাক বিন্ধালেনে তাই? নে মোৰহে দৃষ্টিভ্ৰম হৈছে? সেইটো আচলতে এটা তিল নেকি? যিয়েই নহওক, তাই দেখিবলৈ বৰ ধুনীয়া৷ মই মন কৰিছোঁ যে তাইৰ চকুত কোনো কৌতূহল নাই৷ সাধাৰণতে এনেকুৱা অকণমানি ল’ৰা-ছোৱালীয়ে বাটেৰে গৈ থাকোঁতে সকলো ফালে চাই চাই তৎ নাপায়৷ অলপ আগতে পাৰ হৈ অহা এখন সৰু গাড়ীৰ ভিতৰত তেনেকুৱা এজনী সৰু ছোৱালী দেখিছিলোঁ৷ তাই আকৌ মূৰত কিবা এটা পিন্ধিছে– শহা পহুৰ কাণ দুখনৰ দৰে৷ সেই গাড়ীখন পাৰ হৈ আহেঁাতে মোৰ চকু পৰিছিল যে তাই সেই গুলপীয়া শহা কাণ দুখন লৰাই লৰাই খুব কিবা-কিবি কৈছে৷ কিন্তু এতিয়া মোৰ চকুৰ আগত, চাইকেল-ঠেলাৰ পিছফালে বৰ বৰ বস্তাবোৰৰ কাষত বহি থকা এই ছোৱালীজনীৰ দৃষ্টিত এক শূন্যতা৷ কোনোফালেও তাই বৰ বিশেষ মন দিয়া নাই৷ এখন হাত বস্তা এটাত থৈ মাজে মাজে আনখন হাতেৰে মূৰটো খজুৱায়৷ ওকণি আছে চাগৈ৷ মাক আছেনে বাৰু তাইৰ? আৰু ইমান ৰ’দত যে তাই এইদৰে বহি আছে– গৰম লগা নাইনে বাৰু তাইৰ? গৰম লাগিনেনো কৰিব কি? মোৰ গাড়ীত থকাৰ দৰে ‘এচি’ৰ ছুইচ্ টিপিবলৈতো তাইৰ কোনো সুবিধা নাই৷
তেনেতে সকলোৰে হুৰামূৰা লাগিল আগ বাঢ়িবলৈ– ট্ৰেফিক পুলিচে গাড়ীবোৰ যাবলৈ দিছে৷ ময়ো লাহে লাহে এক্সিলেটৰত ভৰি দিলোঁ৷ যাবতো লাগিবই৷ সময়ত পাবগৈ লাগিব; অনলাইন পাঠৰ বাবে ছাত্ৰ-ছাত্ৰী ৰৈ থাকিব৷ কেইছেকেণ্ডমানৰ ভিতৰতে চাইকেল-ঠেলাখন মোৰ পিছ পৰিল, আৰু তাৰ পাছত ‘ৰিয়েৰ-ভিউ-মিৰৰ’তো নেদেখা হ’লোঁ৷ ইফালে শ্ৰীললিতা সহস্ৰ নাম পাঠ শেষ হ’ল৷ কিন্তু তেতিয়াও মোৰ কাণত বাজি আছিল সেই পাঠৰ কিছুমান শব্দঃ পীতৱস্ত্ৰাম্ [হালধীয়া বস্ত্ৰ পৰিহিতা]... সৰ্বালংকাৰ য়ুক্তাম্ [সকলো অলংকাৰেৰে অলংকৃতা]...
পুনৰ সোঁৱে-বাঁৱে যোৱা গাড়ী, মটৰচাইকেলসোপাৰ মাজেৰে নিজকে বচাই গৈ আৰু এটা পুলিচ-পইণ্ট পালোঁ–গড়চুক৷ আকৌ পুলিচৰ নিৰ্দেশত কিছু সময় ৰ’বলগীয়া হ’ল৷ অকণমানিজনী চাগৈ তেনেকৈয়ে, ঠেলাখনত ভৰি ওলমাই বহি আহি আছে, মনত এনেকুৱা চিন্তা বা ভাব এটা পাৰ হৈছেহে মাত্ৰ, তেনেকুৱাতে দেখো ফটা-চিটা কাপোৰ পিন্ধা এজনী অতি ক্ষীণ, দুৰ্বল ছোৱালীয়ে এখন হাতেৰে টেটেৰা-মেমেৰা কেঁচুৱা এটা সাবটি আনখন হাতেৰে ভিক্ষা বিচাৰি ফুৰিছে৷ গাড়ীবোৰৰ বন্ধ খিৰিকীত টোকৰ দিছে৷ এটা সময়ত মোৰ ওচৰ পালেহি তাই৷ খিৰিকীৰে হাত উলিয়াই তাইক পইচা দিওঁতে লগে লগে ইংৰাজ কবি ৱিলিয়াম ব্লেইকৰ কবিতাৰ শব্দ কেইটামানে মনত খুন্দা মাৰিছেঃ Pity would be no more/If we did not make somebody poor [পুতৌ অপ্ৰয়োজন হ’লহেঁতেন, যদি আমিয়েই কাৰোবাক দৰিদ্ৰ নকৰিলোঁহেঁতেন]৷ ক্ষন্তেক পাছতে ছোৱালীজনী আঁতৰি গ’ল, আৰু, গাড়ীবোৰো পুনৰ চলিবলৈ ধৰিলে৷
কিছু সময়ৰ পাছত বিশ্ববিদ্যালয় পালোঁ৷ গাড়ী ৰাখি, নিজৰ কোঠাত বহিলোঁ৷ অনলাইন পাঠৰ বাবে তেতিয়াও কিছু সময় আছিল৷ কম্পিউটাৰটো খুলি ভাবিলোঁ যে পাঠ আৰম্ভ কৰাৰ আগতে খৰ-খেদাকৈ হ’লেও খবৰৰ শিৰোনামবোৰ চাই লওঁ৷ দেখিলোঁ উত্তৰ প্ৰদেশৰ হাথৰসৰ ধৰ্ষণ-কাণ্ডৰ বিষয়ে বিভিন্ন শিৰোনাম– ধৰ্ষিতা দলিত ছোৱালীজনীৰ শৱটো পুলিচে জ্বলাই দিয়াৰ বিষয়ে, বিৰোধী নেতা-কৰ্মীক আৰু মিডিয়া-কৰ্মীক হাথৰসলৈ যাবলৈ নিদিয়াৰ কথা, দুৰ্ভগীয়া ছোৱালীজনীৰ পৰিয়ালে সুৰক্ষা বিচৰাৰ বিষয়ে, সততে নিজৰ মনৰ কথা ৰাইজক অৱগত কৰা নেতাই এই জঘন্য কাণ্ডৰ বিষয়ে নীৰৱ হৈ থকাৰ অভিযোগৰ বিষয়ে৷ লগতে শিৰোনামত আছে অযোধ্যাত অতি সুন্দৰ, বিশাল ৰাম মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰাৰ দিশত অগ্ৰগতিৰ বিষয়ে, নতুন বাবৰি মছজিদ সজাৰ পৰিকল্পনাৰ বিষয়ে...৷
কেইমিনিটমানতে এইবোৰ পঢ়া বাদ দি অনলাইন পাঠটোৰ বাবে যো-জা আৰম্ভ কৰিলোঁ৷ টি এছ এলিয়টৰ ‘দি ৱেইষ্ট লেণ্ড’ পঢ়াব লাগিব৷ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে কৰা প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ কেনেকৈ দিয়া যায়? সিহঁতে সাধাৰণতে পোনপটীয়া উত্তৰ বিচাৰে, প্ৰশ্ন যিমানেই জটিল নহওক কিয়ঃ ‘While I was fishing in the dull canal On a winter evening round behind the gashouse Musing upon the king my brother’s wreck And on the king my father’s death before him...’’ [The Waste Land] ‘ফিশাৰ কিং’ কেনেকুৱা ৰজা? তেওঁৰ কি হৈছে? তেওঁ ৰোগী নে আঘাতপ্ৰাপ্ত, নে নপুংসক, নে অন্যধৰণে অক্ষম? তেওঁৰ অক্ষমতা বা ৰোগ বা আঘাতৰ সৈতে তেওঁৰ দেশৰ মাটিৰ অনুৰ্বৰতা, শুষ্কতাৰ বাবে, প্ৰজাৰ বিলৈৰ বাবে তেওঁ কিদৰে দায়ী?
সিহঁতৰ প্ৰশ্নৰ অন্ত নাইঃ ‘Twit twit twit/ Jug jug jug jug jug jug/So rudely forc’d/ Tereu...’’ [The Waste Land] ৰজা টেৰেউছে যে ফিলোমেলাক ধৰ্ষণ কৰি তাইৰ জিভা কাটি দিছিল, আৰু ফিলোমেলাই পাছত চৰাইৰ ৰূপ পাইছিল, সেই কাহিনীৰ সৈতে ‘দি ৱেইষ্ট লেণ্ড’ৰ কি সম্বন্ধ? ধৰ্ষিতা ফিলোমেলা আৰু আমাৰ নিৰ্যাতিতা তেজীমলাৰ সাধুকথাত সাদৃশ্য আছে নেকি? ল’ৰা-ছোৱালীয়েতো যিকোনো প্ৰশ্ন কৰিব পাৰে৷ কেতিয়াবা সিহঁতে মূল পাঠৰ পৰা আঁতৰি গৈ অদ্ভূত অদ্ভূত প্ৰশ্নও কৰিব পাৰে৷ যেনে– টেৰেউছ্-ফিলোমেলাৰ কাহিনীৰ সৈতে আজিৰ ভাৰতৰ কি সম্বন্ধ? বা সততে মৰ্যাদা পুৰুষোত্তম ভগৱান শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ নাম লোৱা, ৰাম-ৰাজ্যৰ পৱিত্ৰতা, শান্তি, সুখ, সমৃদ্ধি প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ পণ লোৱা নেতাসকলৰ শাসনৰ সৈতে কি সম্বন্ধ? প্ৰশ্ন যিকোনো কৰিব পাৰি, কিন্তু সকলো প্ৰশ্নৰ উত্তৰহে বিচাৰি পোৱা নাযায়৷
ছাত্ৰ-ছাত্ৰীহঁতে বৰ বেছিকৈ প্ৰশ্ন কৰিলে অৱশ্যে মই মোৰ ‘ব্ৰহ্মাস্ত্ৰ’ প্ৰয়োগ কৰিব পাৰোঁঃ ‘ছিলেবাছৰ বাহিৰৰ প্ৰশ্ন কৰি সময় নষ্ট নকৰিবা৷’ আচলতে সিহঁতক দোষ দি লাভ নাই৷ মোৰো জানিবলৈ মন যায়– সেইবোৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ, যিবোৰ আমাৰ দেশৰ মহান নেতাৰ ‘মনৰ কথা’ৰ ছিলেবাছৰ বাহিৰৰ৷
[লেখক গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইংৰাজী বিভাগৰ অধ্যাপক]
ফোনঃ ৯৪৭৬৫-২৭১১৯