আন্দামানৰ নীলাভ সাগৰ তীৰত...
কলকাতাৰ নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিমানবন্দৰৰ পৰা প’ৰ্ট ব্লেয়াৰৰ বীৰ ছাভাৰকাৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিমানবন্দৰলৈ আঢ়ৈ ঘণ্টাৰ পথ৷ মাত্ৰ আঢ়ৈ ঘণ্টাতে ‘কালাপানী’ৰ ৰহস্যময়ী আন্দামান মনলৈ আহিছে তাহানিৰ সেই ভয়ংকৰ কালাপানীৰ কথা৷ তেতিয়া কালাপানী আছিল এক আতংকৰ নাম৷ কালাপানী আছিল ৰহস্যৰ নাম৷ সেই ৰহস্যময়ী কালাপানীৰ দেশলৈ উৰা মাৰিছোঁ কলকাতা বিমানবন্দৰৰ পৰা৷ তলত নীলাভ সাগৰ৷ এয়াৰপ’ৰ্টৰ বাহিৰত লানি নিছিগা টেক্সিৰ শাৰী৷ সুন্দৰ এখন চহৰ৷ ইমানদিনে মনত কঢ়িয়াই ফুৰা আন্দামানৰ সম্পূৰ্ণ এখন বিপৰীত ছবি এয়া৷ ১৭৮৯ চনত ইংৰাজ নৌসেনাৰ কেপ্টেইন কোলব্ৰুক পোৰ্টব্লেয়াৰে দখল কৰা আন্দামানৰ সৈতে আজিৰ আন্দামানৰ ক’তো অকণো মিল নাই৷ ২০০০ চনৰ আগলৈকে অকল জাহাজেৰেহে ইয়ালৈ আহিব পৰাৰ ব্যৱস্থা আছিল৷ পৰ্যটকৰ আগমন বৃদ্ধি হ’বলৈ ধৰাত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ২০০০ চনৰ ২০ জানুৱাৰীৰ দিনাখন পোৰ্টব্লেয়াৰ এয়াৰপ’ৰ্টটো ৰাইজৰ বাবে উছৰ্গা কৰে৷ ২০০২ চনত এই এয়াৰপ’ৰ্টটো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় এয়াৰপ’ৰ্টলৈ উন্নীত কৰি স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ সময়ত ব্ৰিটিছে ১১ বছৰ ইয়াৰ কালাপানী জে’লত বন্দী কৰি ৰখা মহান বীৰ বিনায়ক দামোদৰ ছাভাৰকাৰৰ নামেৰে নামকৰণ কৰে৷ বৰ্ধিত পৰ্যটকৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ২০১৯ চনত ৰ,২০০ যাত্ৰীৰ (৬০০ ঘৰুৱা আৰু ৬০০ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়) বাবে আন এক নতুন টাৰ্মিনেল মুকলি কৰা হয়৷ অতি সুন্দৰ স্থাপত্যশৈলীৰ এই বিমানবন্দৰটোৱে আন্দামানলৈ অহা প্ৰতিজন পৰ্যটকৰে মন কাঢ়ি নিয়ে৷
সি যি নহওক, এয়াৰপ’ৰ্টৰ পৰা ওলাই আমাৰ টেক্সি আগবাঢ়িল দক্ষিণ আন্দামানৰ সৰু এখন পাহাৰ মাউণ্ট হেৰিয়েটৰ ওপৰেৰে৷ ১ৰ,৪০০ ফুট উচ্চতাৰ এখন সুন্দৰ পাহাৰ মাউণ্ট হেৰিয়েট৷ এই পাহাৰখনৰ নামকৰণৰ আঁৰত আছিল কেপ্টেইন কোলব্ৰুক পোৰ্টব্লেয়াৰ৷ নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে ১৯৪৩ চনৰ ৩০ ডিচেম্বৰৰ দিনাখন ইয়াত আজাদ হিন্দ ফৌজৰ পতাকা উৰুৱাইছিল৷ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত জাপানীজ আৰ্মীয়ে ইংৰাজসকলক খেদি আন্দামান দখল কৰিছিল যদিও স্থানীয় লোকৰ অসহযোগিতাৰ বাবে কিছুদিন পাছতে উভতি যাবলৈ বাধ্য হৈছিল৷
ৰাজনৈতিক ইতিহাসৰ বাহিৰেও আন্দামানৰ আছে অসাধাৰণ নৃতত্ত্ব আৰু ভূতাত্ত্বিক ইতিহাস৷ সেই ইতিহাসৰ সূত্ৰ সন্ধানৰ বাবে এই পোৰ্টব্লেয়াৰতে স্থাপন কৰা হৈছে এনথ্ৰ’প’লজিকেল মিউজিয়াম৷ তিনিমহলীয়া এই সংগ্ৰহালয়টো সম্পূৰ্ণকৈ চালে সেই সময়ৰ বহু দিশ উন্মোচিত হয়৷ আধুনিক মানৱ প্ৰজাতিৰ (হ’ম’চেপিয়েন্স) উৎপত্তিৰ পাছত আফ্ৰিকাৰ পৰা বিয়পি পৰিছিল পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দিশলৈ৷ এছীয় উপকূল হৈ অষ্ট্ৰেলিয়ালৈকে কৰা যাত্ৰাত ভাৰতৰ আন্দামান, নিকোবৰ আদি দ্বীপত আশ্ৰয় লৈছিল তেনে বহু লোকে৷ আজিও আন্দামান আৰু নিকোবৰত এনে কিছু দুৰ্গম, গভীৰ অৰণ্য আছে, য’ত কেইবা শতিকা ধৰি বাস কৰি আছে এই মানুহ৷ এওঁলোক সভ্য সমাজৰ পৰা বহু যোজন দূৰত৷ বহু সময়ত এওঁলোক হিংস্ৰ হৈ পৰে৷ সভ্য মানুহক এওঁলোকে শত্ৰুজ্ঞান কৰে৷ অৱশ্যে, সময়ৰ লগে লগে তেনে বহু লোক সভ্য সমাজৰ সংস্পৰ্শলৈ আহি শিক্ষা-দীক্ষা ল’বলৈ ধৰিলে, নমনীয় হ’বলৈ শিকিলে৷ এওঁলোক ‘জাৰ্ৱা’ নামেৰে পৰিচিত৷ গাৰ বৰণ ক’লা৷ পেশীবহুল৷ এই জাৰ্ৱা লোকক এছিয়াৰ ‘পিগ্মী’ জনগোষ্ঠী বুলিও জনা যায়৷ তদুপৰি ওংগে, ছেণ্টিনেল্চ আৰু আন্দামানী নামৰ আন তিনিটা জনগোষ্ঠীৰ লোকো ইয়াত আছে বুলি জনা যায়৷
ভূ-বিজ্ঞানীসকলৰ মতে, আন্দামান নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জসহ ম্যানমাৰ, ইণ্ডোনেছিয়া আদি অঞ্চল এক বিস্তীৰ্ণ ভূ-ভাগত একত্ৰিত আছিল৷ পিছলৈ বৃহৎ বৃহৎ ভূমিকম্প, ছুনামি আদিত সেই ভূ-ভাগ পানীত ডুব যায়৷ সেই ভূ-খণ্ডত থকা পাহাৰৰ চূড়াবিলাকেই পিছলৈ দ্বীপপুঞ্জত পৰিণত হোৱাবুলি বিজ্ঞানীসকলে ক’ব খোজে৷ পোৰ্টব্লেয়াৰৰ পৰা ১২০ কিলোমিটাৰ নিলগত বেৰন আইলেণ্ড নামৰ সৰু এটা দ্বীপত শুই থকা এটা আগ্নেয়গিৰি আছে৷ ১৭৮৭ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে এই আগ্নেয়গিৰিটো বিস্ফোৰণ হোৱা দেখিছিল এজন ব্ৰিটিছ নাবিকে৷ তেতিয়াৰ পৰা প্ৰায় দহবাৰ এই আগ্নেয়গিৰিটো বিস্ফোৰণ হোৱা বুলি স্থানীয় লোকে কয়৷ শেহতীয়াকৈ ২০২২ চনত এই আগ্নেয়গিৰিটো বিস্ফোৰিত হৈছিল৷ নাৰকোণ্ডেম নামৰ আৰু এটা আগ্নেয় দ্বীপ আছে ইয়াতে৷ অৱশ্যে, এই আগ্নেয় দ্বীপটো এতিয়ালৈ বিস্ফোৰণ হোৱাৰ কোনো ইতিহাস নাই৷
ব্ৰিটিছসকল এই আন্দামান নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হোৱাৰ প্ৰধান কাৰণ আছিল– ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ জাহাজবোৰৰ নিৰাপত্তা নিশ্চিত কৰা৷ ১৮ শতিকাৰ শেষৰ ফালে ইউৰোপৰ বিভিন্ন দেশৰ বাণিজ্যিক জাহাজ ভাৰত মহাসাগৰৰ অন্যান্য অঞ্চলৰ দৰে পূব দিশত থকা এই অঞ্চলটোতো ঘূৰা-ফুৰা কৰিছিল৷ পূবৰ পৰা ভাৰতত প্ৰৱেশৰ বাবে এই আন্দামানেই আছিল মূল দৰ্জা৷ সুৰক্ষাৰ দিশৰ পৰাই হয়তো আন্দামান তেওঁলোকৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল৷ আন এক গুপুত পৰিকল্পনাও আছিল ব্ৰিটিছসকলৰ৷ যাৰ সু-সমন্বিত বহিঃপ্ৰকাশ হ’ল পৰৱৰ্তীকালৰ ‘চেলুলাৰ জে’ল’৷ কিয়নো কেপ্টেইন ব্লেয়াৰে দখল কৰা আন্দামান আছিল বিপদসংকুল দুৰ্গম অঞ্চলৰ আন এটা নাম৷ জংগল পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাবে ১৭৮৯ চনতে ভাৰতৰ পৰা প্ৰায় ৩০০ কয়দী তেওঁ ইয়ালৈ লৈ আনিছিল৷ এওঁলোকৰ জৰিয়তে দ্বীপৰ এটা অঞ্চল পৰিষ্কাৰ কৰি তাত বাসৰ উপযুক্ত কৰি লয়৷ কিন্তু ঠাইখিনি স্বাস্থ্যসন্মত নোহোৱা বাবে আৰু মেলেৰিয়াৰ প্ৰাদূৰ্ভাব বাঢ়ি অহা বাবে ব্লেয়াৰ আৰু তেওঁৰ সাংগোপাংগোসকলে তাৰ পৰা আঁতৰি আন ঠাইৰ সন্ধান কৰিবলৈ বাধ্য হয়৷ ইয়াৰ পাছত তেওঁলোকে বাছি লয় পোৰ্ট কৰ্ণৱালিছ নামৰ আন এটা দ্বীপ৷ ইয়াতো দলটোৰ একেই অৱস্থা হয়৷ কোনোপধ্যে সংগীসকলক সৈমান কৰাব নোৱাৰি পোৰ্ট কৰ্ণৱালিছৰ পৰাও এওঁলোক আঁতৰি যাবলৈ বাধ্য হয়৷
ব্ৰিটিছ চৰকাৰে আন্দামানৰ প্ৰতি পুনৰবাৰ আগ্ৰহী হৈ উঠে ১৮৫৭ চনৰ চিপাহী বিদ্ৰোহৰ পাছত৷ ব্ৰিটিছ শাসকৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয় জনগণৰ প্ৰথম এই সংগঠিত প্ৰতিৰোধ প্ৰচেষ্টা দমন কৰিবলৈ ব্ৰিটিছ সেনাই অকল বিশাল হত্যাযজ্ঞতে শান্ত হৈ থকা নাছিল, অসংখ্য সাধাৰণ মানুহ আৰু চিপাহীক কাৰাবাস দিয়াৰ নামত দুৰ্গম আন্দামানলৈ আনি তিল তিলকৈ মৃত্যুমুখলৈ ঠেলি দিছিল৷ ১৮৫৮ চনত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ঘোষণা কৰে যে চিপাহী বিদ্ৰোহত জড়িত আৰু চৰকাৰবিৰোধী প্ৰতিজন ব্যক্তিক এতিয়াৰ পৰা ধৰি নি ম্যানমাৰৰ পৰিৱৰ্তে আন্দামানত কাৰাবন্দী কৰি ৰখা হ’ব আৰু ইয়াতেই Penal Settlement স্থাপন কৰা হ’ব৷
ঘোষণাৰ পাছতে বিদ্ৰোহীসকলক আন্দামানলৈ অনা প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হয়৷ ৬০ বছৰ আগতে অস্বাস্থ্যকৰ পৰিৱেশৰ দোহাই দি ইংৰাজসকলে যি ঠাই এৰি গৈছিল, সেই ঠাইলৈ লৈ অহা হয়৷ প্ৰথম স্বাধীনতা আন্দোলনত জঁপিয়াই পৰা বীৰসকলক৷ তেতিয়াও সেই ঠাই অস্বাস্থ্যকৰ আৰু বাসৰ অনুপযোগী আছিল৷ মৃত্যু ইয়াত তেনেই সাধাৰণ আছিল৷ কিন্তু যিকেইজন জীয়াই আছিল, তেওঁলোকে হাবি কাটি কোনোমতে থকাৰ পৰিৱেশ এটা সৃষ্টি কৰি লৈছিল৷ চৰকাৰৰ তৰফৰ পৰা কোনো সা-সুবিধা দিয়া হোৱা নাছিল৷ এই কাৰাবাসৰ প্ৰক্ৰিয়া বা কয়দীসকলক এনেদৰে ৰখাৰ চিন্তাচৰ্চা আৰম্ভ হৈছিল ১৮৯৬ চনত ‘চেলুলাৰ জে’ল’ৰ মাধ্যমেৰে৷ ইতিহাসৰ সাক্ষী হৈ যি আজিও থিয় হৈ আছে পোৰ্টব্লেয়াৰ চহৰৰ প্ৰান্তত৷ চেলুলাৰ জে’লক বহুতে ‘বাস্তিল’ বুলি ক’ব খোজে৷ ফৰাচী বিপ্লৱৰ আগতে ফ্ৰান্সৰ পেৰিছ চহৰত ফৰাচী ৰজাসকলৰ দুৰ্গ বাস্তিলত ৰাজতন্ত্ৰবিৰোধী বিপ্লৱীসকল আটক কৰি আনি নিৰ্যাতন চলোৱা হৈছিল৷ ১৭৮৯ চনৰ ১৪ জুলাইৰ দিনাখন এই দুৰ্গ ধবংস কৰি দিয়াৰ পাছতে আৰম্ভ হৈছিল ঐতিহাসিক ফৰাচী বিপ্লৱ৷
সাধাৰণতে যিকোনো জে’লতে বিপজ্জনক কয়দীসকলক ৰখাৰ বাবে পৃথক পৃথক চেল থাকে আৰু বাকীসকলৰ বাবে ডাঙৰ হল থাকে৷ কিন্তু চেলুলাৰ জে’লত চেলৰ বাহিৰে কোনো হল নাছিল৷ যাৰ বাবে এই জে’লৰ নাম চেলুলাৰ জে’ল ৰখা হৈছিল৷ প্ৰথমাৱস্থাত চিপাহী বিদ্ৰোহত জড়িত চিপাহীক ইয়ালৈ অনা হৈছিল যদিও পিছলৈ কৰাচী, বংগ আদিৰ পৰাও কয়দী ইয়ালৈ স্থানান্তৰ কৰা হৈছিল৷ বাৰ্মাৰ পৰা অনা এক বিশেষ ইটাৰে জে’লখন সজা হৈছিল৷ ১৮৯৬ চনত আৰম্ভ হোৱা এই কামৰ সমাপ্তি হৈছিল ১৯০৬ চনত৷ ইয়াত সৰ্বমুঠ ৬৯৬টা চেল আছে৷ ১৪.৮ ফুট x ৮.৯ ফুট আকাৰৰ প্ৰতিটো চেলতে ভেণ্টিলেটৰ আছে তিনি মিটাৰ উচ্চতাত৷ ব্ৰিটিছবিৰোধী প্ৰতিজন সংগ্ৰামীকে বন্দী কৰি ইয়াত নিৰ্যাতন চলোৱা হৈছিল৷ যাৰ বাবে ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয় জনগণৰ ই মুক্তি সংগ্ৰামৰ প্ৰতীক হিচাপে আজিও বিবেচিত হৈ আহিছে৷ স্বাধীনতা লাভৰ পাছত ভাৰতে এই জে’ল বন্ধ কৰি দিয়ে৷ ১৯৬৩ চনত এই জে’লতে গোবিন্দ বল্লভ পণ্টৰ নামত এখন ৫০০ বিছনাযুক্ত হাস্পতাল নিৰ্মাণ কৰি তাত সৰ্বমুঠ ৪০জন চিকিৎসক নিয়োগ কৰা হয়, যাতে স্থানীয় লোকসকলে সুচিকিৎসা লাভ কৰে৷ ১৯৭৯ চনৰ ১১ ফেব্ৰুৱাৰীৰ দিনাখন তেতিয়াৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী মোৰাৰজী দেশায়ে ইয়াক ৰাষ্ট্ৰীয় স্মাৰক হিচাপে ৰাইজলৈ উছৰ্গা কৰে৷
চেলুলাৰ জে’লৰ তিনি দিশ আৱৰি আছে সাগৰে৷ ইয়াৰ পৰা উপভোগ কৰিব পাৰি নীলিম সাগৰৰ অপৰূপ দৃশ্য৷ ওচৰতে আছে ৰাজীৱ গান্ধী ৱাটাৰ স্প’ৰ্টছ কমপ্লেক্স৷ ইও এক অনন্য সুন্দৰ ঠাই৷ সাগৰৰ সান্নিধ্য উপভোগ কৰাৰ বাবে এই ঠাই অসাধাৰণ৷ পৰ্যটকৰ ভিৰ কম৷ অলাগতিয়াল চিঞৰ-বাখৰো নাই৷ সন্ধিয়াৰ নীৰৱতাত আকাশৰ সৈতে নিজকে একাকাৰ কৰি দিব পাৰি৷
আন্দামানৰ সাগৰে আমাক যিমানে বিচিত্ৰভাৱে ধৰা দিয়ে, আৰু কোনেও দিব নোৱাৰে৷ বিজ্ঞানৰ সূত্ৰৰ পৰা আমি জানো যে পানীৰ কোনো ৰং নাই৷ কিন্তু দুপৰীয়াৰ ৰ’দত ক’ৰবীন কোভ বীচ্চৰ পৰা চালে ভাব হয়– তিনিটা ৰঙৰ স্তৰত ভাগ হৈ আছে সাগৰৰ পানী৷ প্ৰথমতে সামান্য নীলা, তাৰপাছত অলপ গাঢ় আৰু শেষত সম্পূৰ্ণ গাঢ়৷ আচলতে সাগৰৰ গভীৰতা আৰু সূৰ্যৰ ভিন্ন আলোকৰ বাবে এনে হয়৷ কন্যাকুমাৰীতো দেখা যায় আৰব সাগৰ, ভাৰত মহাসাগৰ আৰু বংগোপসাগৰ একেলগে মিলিত হোৱা স্থানৰ পানীৰ ৰং এনেদৰে বিভাজিত হোৱা ৰূপ৷