কেনেকৈ চলিছে শিক্ষাব্যৱস্থাৰ প্ৰাথমিক স্তৰ
আজি কিছুদিন ধৰি অসমত ৰাজহুৱা শিক্ষাখণ্ডক লৈ মানুহৰ মাজত ক্ষোভ আৰু উদ্বিগ্নতাৰ সৃষ্টি হৈছে৷ তাৰেই প্ৰেক্ষাপটত কিছু ঐতিহাসিক দৃষ্টিকোণেৰে অসমৰ প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ এক বিশ্লেষণ আগবঢ়াবলৈ যত্ন কৰা হৈছে৷ ক’ভিডসৃষ্ট পৰিৱেশে ভগ্নপ্ৰায় ৰাজহুৱা শিক্ষাখণ্ডৰ অধিক ক্ষতি কৰাই নহয়,ইতিমধ্যে বাহাল থকা শিক্ষাৰ অসমতা আৰু বৈষম্য কল্পনাতীতভাৱে বৃদ্ধি কৰিলে৷ যোৱা দুবছৰত উন্নত আৰু ইংৰাজী মাধ্যমৰ বিদ্যালয়ত অনলাইন পাঠদান চলি আছিল,বঞ্চিত হৈছিল চৰকাৰী বিদ্যালয়,মহাবিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকল৷ এটা স্মাৰ্টফোন,লেপটপ আদিৰ অভাৱে দৰিদ্ৰ শ্ৰেণীৰ শিক্ষাৰ্থীক সৰ্বাংগীণভাৱে যি ক্ষতি কৰিলে,তাৰ ক্ষতিপূৰণ হোৱাটো অতি কঠিন৷ পিছে ক’ভিডকালৰ বহু আগতেই অসমৰ শিক্ষাখণ্ডৰ অধোগতিৰ কথা ৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱেই স্বাকৃতি পাইছিল৷ কিয়নো ৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে কৰা শিক্ষাৰ সমীক্ষাসমূহত অসমৰ স্থান একেবাৰে শেষৰফালে থাকে৷ আনকি নীতি আয়োগৰ ২০২০-২১ বৰ্ষৰ ‘বহনক্ষম বিকাশৰ লক্ষ্য’ৰ সমীক্ষাতো শিক্ষাৰ মানৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ ৩৬খন ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয়শাসিত অঞ্চলসমূহৰ ভিতৰত অসমৰ স্থান একেবাৰে তলৰ পৰা পঞ্চম৷ বিশেষকৈ, চৰকাৰী বিদ্যালয়সমূহত ক্ৰমাগতভাৱে কমি অহা শিক্ষাৰ মানলৈ চাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ নামভৰ্তিৰ হাৰো কমি গৈ ব্যক্তিগত স্কুলত বাঢ়িবলৈ ধৰিলে৷ এ এছ আৰৰ ২০২১ৰ সমীক্ষাত ২০১৮ চনৰ পৰা ২০২১ চনলৈ ভাৰতত চৰকাৰী স্কুলত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ নামভৰ্তি সংখ্যা ৬.১ শতাংশ ঊধবৰ্গামী হোৱাৰ পৰিৱৰ্তে অসমত সেই সংখ্যা ৪.৪ শতাংশ নিম্নগামী হোৱাহে পৰিলক্ষিত হয়৷ ২০১৮ চনৰ শিক্ষাৰ বাৰ্ষিক প্ৰতিবেদন অনুসৰি, অসমত স্কুলীয়া শিক্ষাৰ মান অতি নিম্নখাপৰ৷ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ পঠন আৰু গাণিতিক দক্ষতাৰ ক্ষেত্ৰতো ২৮খন ৰাজ্যৰ ভিতৰত অসমৰ স্থান শেষৰ পৰা পঞ্চম৷ এইক্ষেত্ৰত বেচৰকাৰী বিদ্যালয়ৰ মান কিছু উন্নত,এই সমীক্ষাৰ মতে৷ সদ্যপ্ৰকাশিত কেন্দ্ৰীয় শিক্ষা মন্ত্ৰণালয়ৰ ডিষ্ট্ৰিক্ট ইনফৰ্মেশ্বন ছিষ্টেম ফৰ এডুকেশ্বন প্লাছ-২০২০-২১ৰ মতে, অসমত ড্ৰপ আউট অৰ্থাৎ আধাতে বিদ্যালয় ত্যাগ কৰা শিক্ষাৰ্থীৰ হাৰ দেশৰ ভিতৰতে সৰ্বোচ্ছ৷ এনে এক অৱস্থা কিয় হ’বলৈ পালে? কোৱা বাহুল্য যে বিগত শতিকাৰ ৬০১ পৰা ৮০১ দশকমানলৈ অসমীয়া মাধ্যমৰ চৰকাৰী বিদ্যালয়ত পঢ়া অনেকেই আজি কেৱল অসম বা ভাৰততেই নহয়,সমগ্ৰ বিশ্বতেই জ্ঞানৰ জগতখনত নিজকে উজলাবলৈ সক্ষম হৈছে যদিও ক’ব নোৱাৰি যে সেই সময়ত সকলোৱে সমানে সুশিক্ষা পোৱাৰ সুবিধা আছিল৷ পিছে ৰাজহুৱা শিক্ষাব্যৱস্থাত ১৯৯০ চনমানৰ পৰা যেন বেছিকৈয়ে কেৰোণ লাগিল৷ ইতিমধ্যে ১৯৮৬ চনৰ ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতিত ‘শিক্ষা’ত অনানুষ্ঠানিক ব্যৱস্থাৰ পাতনিৰে বুজাই দিলে যে তুলনামূলকভাৱে একে মানৰ প্ৰাথমিক শিক্ষা সকলোৰে বাবে দিয়া নহ’ব৷ এই নীতিত [এন ই পি ১৯৮৬, ছেদ ৫.৮ আৰু ৫.১২]কোৱা হ’ল যে ড্ৰপ আউট,বিদ্যালয় নথকা এলেকা,শ্ৰমিক শ্ৰেণী লোকৰ সন্তান আৰু যিসকল ছোৱালীয়ে বিদ্যালয়লৈ যাব নোৱাৰে তেওঁলোকৰ বাবে অনানুষ্ঠানিক শিক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰা হ’ব৷ এই কথাবিলাকে এখন ৰাষ্ট্ৰ বা ৰাজ্যৰ সকলো শিশুকে সমানুপাতিক সুশিক্ষা দিয়াৰ যি গুৰুদায়িত্ব,তাক বহুপৰিমাণে লঘু কৰিলে৷ ইতিমধ্যে বিশ্ব বেংক আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ আন সংগঠনৰ পৃষ্ঠপোষকতাত ১৯৯০ চনত থাইলেণ্ডৰ জমটিয়েনত অনুষ্ঠিত ‘সকলোৰে বাবে শিক্ষা’শীৰ্ষক বিশ্ব সন্মিলনত ‘বেছিক লাৰ্নিং নীডছ্’বা বিভিন্ন বয়সৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে কি শিকা প্ৰয়োজন তাক শিক্ষাৰ আহিলা হিচাপে ঘোষণা কৰিলে৷ সেই ঘোষণাত ভাৰতেও স্বাক্ষৰ কৰিলে৷ তদুপৰি এই জমটিয়েন ঘোষণাতে [আৰ্টিকল ১০]আৰু জমটিয়েন ফ্ৰেম অৱ এক্সন [দফা ৩.৩] মতে,ভাৰতৰ প্ৰাথমিক শিক্ষাত আন্তৰ্জাতিক পুঁজি সংস্থাসমূহৰ পৰা বাহ্যিক সাহায্য লোৱাটো এক নীতি হিচাপেই গ্ৰহণ কৰিলে৷ তাৰ লগে লগে ভাৰতৰ শিক্ষানীতিক তৰলীকৰণ কৰা হ’ল অথবা বিকৃত কৰা হ’ল; প্ৰত্যক্ষভাৱে ডিপিইপিৰ [১৯৯৩-৯৪]দৰে বাহ্যিক সাহায্যপ্ৰাপ্ত প্ৰকল্পৰ অংশ হিচাপেই হওক বা সৰ্বশিক্ষাৰ [২০০১]জৰিয়তেই হওক৷ মন কৰিবলগীয়া কথা যে ১৯৯১ চনত ভাৰত চৰকাৰে নতুন অৰ্থনৈতিক নীতি প্ৰৱৰ্তনেৰে নব্য উদাৰবাদক আঁকোৱালি লৈ বজাৰমুখী যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে৷ শিক্ষাত তাৰ প্ৰভাৱ প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰিল কেৱল আৰ্থিকভাৱেই নহয়,নীতিৰ ক্ষেত্ৰতো৷ ১৯৮৬ চনৰ ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতি [১৯৯২ত সংশোধিত কৰা অনুসৰি] বিদ্যালয়ৰ আন্তঃগাঁথনিৰ,প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ত শিক্ষকৰ সংখ্যা আদিৰ যি নূ্যনতম নিয়ম তাক পৰৱৰ্তী কালৰ সৰ্বশিক্ষা অভিযান আৰু সকলোৰে বাবে শিক্ষা– ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্য পৰিকল্পনা আদিত তৰলীকৃত কৰা হ’ল৷ শিক্ষাৰ অৰ্থ জমটিয়েন পৰৱৰ্তী কালত সাক্ষৰতালৈ ৰূপান্তৰিত হ’ল৷ উক্ত কথাবিলাক এই কাৰণেই অৱতাৰণা কৰিবলগীয়া হ’ল,কিয়নো ইয়াৰ লগত চৰকাৰী শিক্ষাৰ অধোগমনৰ কথাও প্ৰত্যক্ষভাৱে জড়িত আছে৷
অসমৰ ক্ষেত্ৰত অৱশ্যে অসম আন্দোলনো কিছু পৰিমাণে জগৰীয়া৷ অসমৰ ৰাজহুৱা শিক্ষাব্যৱস্থা ধবংস হোৱাৰ প্ৰধান কাৰণ হ’ল চৰকাৰৰ অৱহেলা আৰু ৰাইজৰ শিক্ষাৰ প্ৰতি থকা অজ্ঞতা,উদ্বেগহীনতা আৰু বহু সময়ত এক অসহায় অৱস্থা৷ ইতিমধ্যে বজাৰৰ আগমনে মধ্যবিত্তৰ মাজত উচ্ছাকাংক্ষা আৰু শিক্ষাৰ যোগেদি,বিশেষকৈ ইংৰাজী মাধ্যমৰ ব্যক্তিগত বিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা ল’ৰা-ছোৱালীক শিক্ষিত হৈ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক জখলা বগাই নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ দৌৰত চৰকাৰী বিদ্যালয়সমূহ এলাগি হৈ পৰিল৷ তদুপৰি বিশ্বায়ন, উপভোক্তাবাদ,তথ্য-প্ৰযুক্তিৰ উন্নয়নৰ ফলত সলনি হৈ যোৱা পৃথিৱীৰ পৰিৱৰ্তিত আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থায়ো মধ্যবিত্তকে ধৰি সমাজৰ বিভিন্ন স্তৰৰ লোকৰ ওপৰত আনুষ্ঠানিক শিক্ষাৰ ধাৰণাত প্ৰভাৱ পেলাইছে৷ পৰিৱৰ্তিত শিক্ষানীতিৰ জৰিয়তে ইতিমধ্যে ভাৰতৰ ভগ্নপ্ৰায় ৰাজহুৱা শিক্ষাব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতি ২০২০ জাপি দিয়া হ’ল৷ এই শিক্ষানীতি যিসকলে ভালকৈ পঢ়িছে,তেওঁলোকে বুজি পাইছে যে ইয়াৰ ফলত ৰাজহুৱা শিক্ষাৰ সমূলি পতন ঘটিব আৰু তাৰ ঠাই ল’ব ব্যক্তিগত ব্যৱস্থাই৷ কোৱা বাহুল্য যে ক’ভিড-১৯ কালত ভাৰতৰ শিক্ষাব্যৱস্থা একেবাৰেই বিধবস্ত৷ সি যি নহওক,অসমত ৰাজহুৱা শিক্ষা ধবংস হোৱাৰ যি প্ৰক্ৰিয়া তাৰ কিছু গৱেষণাভিত্তিক আভাস এই লেখাৰ যোগেদি দিব বিচৰা হৈছে৷ আজি এক দশক আগতে ২০১৩ চনত সৰ্বশিক্ষা অভিযান,অসমৰ উদ্যোগত আৰু অ’কে ডি ইন্ষ্টিটিউট অৱ ছ’চিয়েল চেইঞ্জ এণ্ড ডেভেলপমেণ্টৰ তৰফৰ পৰা কাছাৰ,দৰং,ধেমাজী,কাৰ্বি আংলং আৰু মৰিগাঁৱত স্কুল এৰি যোৱা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ জীৱনৰ পৰিস্থিতিৰ বুজ লৈ প্ৰাথমিক শিক্ষাব্যৱস্থাৰ এক সামগ্ৰিক দৃষ্টিভংগী ল’বলৈ চেষ্টা কৰা হৈছিল৷ এই বিশ্লেষণৰ আধাৰ আছিল– স্কুল এৰি যোৱা কাৰ্য কোনো এক মুহূৰ্তৰ ঘটনা নহয়,ই এক প্ৰক্ৰিয়া যিয়ে শিশুটোক স্কুলৰ পৰা ঠেলি পঠিয়াই দিয়ে৷ এই অধ্যয়নৰ পৰা এটা কথা স্পষ্টকৈ বুজা গৈছিল যে ৰাজহুৱা শিক্ষা তিনি-চাৰি দশকমানৰ পৰা ক্ৰমাগতভাৱে এনে এক ব্যৱস্থাৰ মাজলৈ সোমাই গৈ আজি বিপৰ্যয়ৰ সন্মুখীন হ’ব লগা হৈছে৷ ৰাজহুৱা শিক্ষাৰ কেৰোণবোৰ ক’ত আৰম্ভ হ’ল? বিদ্যালয়বিলাকৰ চাৰিওফালৰ বাতাৱৰণ একেবাৰে নিৰুৎসাহজনক আছিল৷ অন্ততঃ এক চতুৰ্থাংশ আছিল মাটিৰে লেপা বাঁহেৰে নিৰ্মিত; কিছুসংখ্যক আছিল একেবাৰে জৰাজীৰ্ণ অৱস্থাৰ৷ বেছিভাগ বিদ্যালয়তে গেট,কম্পাউণ্ড ৱাল,খোৱাপানী,শৌচালয়,বিদ্যুৎ আনকি পৰ্যাপ্ত ডেস্ক-বেঞ্চ আদিও নাছিল৷ সৰহসংখ্যক স্কুলেই যেন আছিল দৰিদ্ৰতা আৰু অৱহেলাৰ প্ৰতীক৷ বিসংগতিপূৰ্ণ আছিল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ নামভৰ্তিৰ তথ্যও৷ কিয়নো সংখ্যাৰ পৰ্যাপ্ততাৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰে স্কুলৰ অনুদান প্ৰাপ্তিৰ নি(য়তা৷ যদিও এই অধ্যয়নৰ এটা অন্যতম উদ্দেশ্য আছিল ‘ড্ৰপ আউট আৰু ৰিটেনচন ৰেট’বা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ স্কুল এৰা আৰু ৰৈ যোৱাৰ হাৰ নিৰ্ণয় কৰা,বেছিভাগ বিদ্যালয়তে ৰেকৰ্ডৰ তথ্য অনিৰ্ভৰশীল বুলি প্ৰমাণ হৈছিল৷ পঞ্জীয়ন বহীত নামৰ খেলি-মেলিৰ বাবে চৰকাৰক দিবলৈ প্ৰস্তুত কৰি থোৱা তালিকাসমূহ আমি গ্ৰহণ নকৰি আমি এক অভিনৱ পদ্ধতি অৱলম্বন কৰিবলগীয়া হ’ল৷ পুৰণি হাজিৰা বহীবিলাক নিৰীক্ষণ কৰি ২০০৭ চনত প্ৰথম শ্ৰেণীৰ শিক্ষাৰ্থীৰ নাম ২০১১ চনলৈ [পঞ্চম শ্ৰেণী]প্ৰতিটো বছৰৰ খতিয়ান লৈ নামৰ পাৰ্থক্য উলিয়াই ‘মিছিং নম্বৰ’অথবা নাইকিয়া হোৱা নামৰ হিচাপ উলিওৱা হ’ল৷ সেই একেধৰণে ২০০৯ চনত ষষ্ঠ শ্ৰেণীত পঢ়ি থকাসকলৰ [অষ্টমমান] ২০১১ চনলৈ খতিয়ান লৈ ‘মিছিং নম্বৰ’[নামৰ] হিচাপ লোৱা হ’ল৷ দেখা গ’ল,প্ৰথম শ্ৰেণীত থকা শিশুসকলৰ প্ৰায় ৪০ শতাংশ আৰু ষষ্ঠ শ্ৰেণীৰ প্ৰায় ১০ শতাংশই পঞ্চম আৰু অষ্টমমান নাপালে৷ নক’লেও হ’ব যে স্কুলত থাকি যোৱাসকলৰ বেছিভাগৰে অৱস্থা আছিল শোচনীয়৷ ইয়াৰ বহু কাৰণ সেই সময়ত ধৰা পৰিছিল৷ সৰ্বশিক্ষাৰ ৰেকৰ্ডসৰ্বস্ব ব্যৱস্থাত শিক্ষকসকল হৈ পৰিছিল যান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ একো একোজন ৰেকৰ্ড ৰখা ‘টাস্ক মাষ্টাৰ’৷ শিক্ষকৰ সংখ্যাও আছিল তাকৰ,বিশেষকৈ নিম্ন প্ৰাথমিক স্কুলত৷ সৰহসংখ্যকে আছিল একক শিক্ষক বা একক শ্ৰেণীকোঠাৰ বিদ্যালয়৷ মাত্ৰ ১০ শতাংশ স্কুলতহে পাঁচোটা শ্ৰেণীৰ বাবে পাঁচটা শ্ৰেণীকোঠা আছিল৷ শিক্ষকৰ শিক্ষাগত অৰ্হতাৰ ফালৰ পৰাও অৱস্থাটো আছিল অতি পুতৌলগা৷ নিম্ন প্ৰাথমিকৰ অৰ্ধেকতকৈও বেছি আৰু উচ্ছ প্ৰাথমিকৰ ৪৬ শতাংশ শিক্ষকেই আছিল মাত্ৰ উচ্ছ মাধ্যমিকৰ ডেওনা পাৰ হোৱা৷ ডায়েট প্ৰশিক্ষণপ্ৰাপ্ত শিক্ষক নিম্ন প্ৰাথমিকত ৪৪ শতাংশৰ বিপৰীতে উচ্ছ প্ৰাথমিকত আছিল মাত্ৰ এক শতাংশ৷ অৱশ্যে,এই সমীক্ষা শেষ হোৱাৰ সময়ত অসম চৰকাৰে এক বুজনসংখ্যক উচ্ছতৰ মাধ্যমিক আৰু শিক্ষকৰ যোগ্যতা নিৰূপক পৰীক্ষাত [টে’ট]উত্তীৰ্ণ শিক্ষকক নিয়োগ কৰে৷ সেই সময়ৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ৰ সমীক্ষাতো [ডিআইএছই-২০১১-১২]অসমৰ শিক্ষকৰ শিক্ষাগত অৰ্হতাৰ শোচনীয় অৱস্থাৰ কথা প্ৰকাশ পাইছিল৷ সেই সময়ত নতুনকৈ প্ৰৱৰ্তন কৰা পাঠ্যপুথিসমূহ সেই কাৰণেই হয়তো বহু শিক্ষকেই পঢ়াবলৈ অপাৰগ আছিল বুলি আমাক জানিবলৈ দিছিল৷ কিছুসংখ্যকে কিতাপৰ আসোঁৱাহসমূহ আঙুলিয়াই দি সুচিন্তিত মন্তব্য দি সমগ্ৰ ব্যৱস্থাটোৰ প্ৰতি আস্থাহীনতা আৰু হতাশা প্ৰকাশ কৰিছিল৷ এন চি ই আৰ টিৰ কিতাপবিলাক হুবহু অনুবাদ কৰা বাবে বহু কথাই অসমৰ সমাজব্যৱস্থাৰ লগত খাপ খোৱা নাছিল৷ মধ্যাহ্ন ভোজনকে ধৰি সৰ্বশিক্ষাৰ বিভিন্ন চৰকাৰী কাম-কাজত ব্যস্ত থকা একক বা দুজনীয়া শিক্ষকৰ শিক্ষাৰ্থীসকলৰ পাঠদান,বিদ্যালয়ৰ ভিতৰ আৰু বাহিৰত কি ঘটি আছে তাক লৈ প্ৰতিফলিত চিন্তা কৰাৰ কোনো ইচ্ছা অথবা অৱকাশ নথকাৰ দৰেই অৱস্থা পৰিলক্ষিত হৈছিল৷ এনে লাগিছিল যেন বিদ্যালয়সমূহৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হ’ল কোনো কেন্দ্ৰীয় পৰ্যায়ত নিৰ্ধাৰিত কাৰ্যসূচী আনুষ্ঠানিকভাৱে ৰূপায়ণ কৰা আৰু ৰেকৰ্ড ৰখা [কেৱল কাকতত থাকিলেও]৷ সেয়েহে হয়তো ক’ৰবাত যদি ষষ্ঠ শ্ৰেণীৰ দুই-এক ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে অসমীয়া কবিতা এটা মুখস্ত মাতিব পাৰিছিল,কিন্তু শব্দবোৰৰ আখৰ চিনি নাপাইছিল৷ ক’ৰবাত আকৌ ইংৰাজী গদ্যৰ বাক্যৰ তলে তলে অসমীয়া উচ্ছাৰণ লিখা আছিল৷ ইংৰাজীৰ আখৰ তেওঁলোকে চিনি নাপাইছিল৷ পৰীক্ষাৰ ব্যৱস্থাও একেধৰণৰ আছিল৷ এজন নতুনকৈ নিয়োজিত টে’ট পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ শিক্ষকে অকপটে স্বীকাৰ কৰিছিল যে ‘আমাৰ দুটা পৰীক্ষাৰ ফলাফল আছে,এটা প্ৰকৃত আৰু এটা এছ এছ এৰ বাবে৷’কিয়? যদি আমি শিশুসকলক বিফল হোৱা দেখুৱাওঁ,আমি এমাহৰ বাবে প্ৰতিকাৰমূলক শ্ৰেণী ল’ব লাগিব,সেইটো কোনে কৰিব? বছৰ বছৰ ধৰি একো নিশিকা শিশুসকলক কেনেকৈ শিকাব পাৰি?’ ড্ৰপ আউট শিশুসকলক ঘূৰাই আনিবলৈ সৰ্বশিক্ষাই যদিও বহুতো ব্যৱস্থা যেনে– আউট ৰীচ্ছ্ আৰু ব্ৰিজ ক’ৰ্ছ,ৰিমেডিয়েল ক’ৰ্ছ,বেক টু স্কুল কেম্পাছ আদিৰে শিশুসকলক ঘাইসুঁতিলৈ আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু সিমান ফলপ্ৰসূ হোৱা নাছিল৷ কিয়নো শিশুসকলে স্কুল এৰাৰ বাস্তৱিক কাৰকবোৰ আছিল অতি জটিল৷ যান্ত্ৰিক পদক্ষেপবিলাকে সেই সমস্যাৰ সমাধান আনিব নোৱাৰে৷ তদুপৰি ‘নিৰন্তন আৰু সামগ্ৰিক মূল্যাংকন’ আৰু ইউনিট টেষ্টৰ ব্যৱস্থা গ্ৰামাঞ্চলৰ একক বা দুজনীয়া শিক্ষকৰ স্কুলৰ বাবে আছিল এক প্ৰহসন মাত্ৰ৷ একেটা শ্ৰেণীতে ৰাখি নথোৱাৰ যি নীতি,সেয়া কিন্তু চৰকাৰী স্কুলৰ শিশুসকলৰ প্ৰতি কৰা এক অক্ষমণীয় অন্যায় বুলি ক’লেও চাগে’ভুল কোৱা নহ’ব৷ শিশুক অনুত্তীৰ্ণ বোলা কথা যিমান অবৈজ্ঞানিক,একোটা শ্ৰেণীৰ বুনিয়াদী কথাখিনি নজনাকৈ ওপৰৰ শ্ৰেণীলৈ উন্নীত কৰাটোও কিন্তু শিশুৰ প্ৰতি কৰা অন্যায়৷
এই সমীক্ষাৰ লগতে চৰকাৰে সহজে প্ৰয়োগ কৰিব পৰাকৈ এখন ‘পলিচী ব্ৰিফো’উলিওৱা হৈছিল৷ তদানীন্তন মুখ্যমন্ত্ৰী তৰুণ গগৈয়ে এই কামৰ ভূয়সী প্ৰশংসা কৰাৰ উপৰি শিক্ষা বিভাগলৈ বিভিন্ন প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰি সংশোধন আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল বুলি জানিব পাৰিছিলোঁ৷ কিন্তু সংশোধন যে আজিকোপতি নহ’ল,সেই কথা সদ্যপ্ৰকাশিত ৰাজ্যিক প্ৰাথমিক শিক্ষক সন্মিলনীৰ সমীক্ষাই প্ৰমাণ কৰিলে৷