উচ্চবৰ্ণ বিধৱাৰ মনোকষ্ট, নিঃস্ব মানুহৰ জীৱন সংগ্ৰামৰ কথা

‘...মানুহ পশুৰ পৰা উদ্ভৱ৷ সেয়ে হয়তো এই পাশৱিক গুণৰ ছিটিকনি কম-বেছি পৰিমাণে সকলো মানুহৰ শৰীৰত আছে৷ কিন্তু সেইবোৰ মানুহে নখৰ আঁচোৰেৰে মনত সেই সময়ত যি জখম বহুৱাইছিল, সেই ক্ষতত এতিয়াও যেন কোনো কোনো সময়ত ৰক্তৰ কণিকা বিৰিঙি উঠে৷’ –মামণি ৰয়ছম গোস্বামী৷

গুৱাহাটীস্থিত নৱগ্ৰহ মন্দিৰৰ জ্যোতিষী এগৰাকীয়ে ড॰ ইন্দিৰা গোস্বামী [মামণি ৰয়ছম গোস্বামী]ক উদ্দেশ্যি এবাৰ এষাৰ মৰ্মন্তুদ বাক্য ব্যক্ত কৰিছিল মামণি বাইদেউৰ মাতৃৰ আগত– ‘আপোনাৰ পুত্ৰী ইন্দিৰাৰ কিছুমান গ্ৰহ ইমান বেয়া যে ছোৱালীজনীক বিয়া-বাৰু দিয়াতকৈ কাটি দুটুকুৰা কৰি ব্ৰহ্মপুত্ৰত ভহাই দিয়াই মংগল হ’ব৷’অথচ এনে দুৰ্ভাগ্যজনক মন্তব্য কৰাৰ কেইবছৰমান পাছত সেই ছোৱালীজনীয়ে ভাৰতীয় সাহিত্যক্ষেত্ৰৰ শ্ৰেষ্ঠতম সন্মান ‘জ্ঞানপীঠ’ বঁটা [২০০০ চন]লাভ কৰি নিজৰ লগতে দেশ আৰু জাতিক গৌৰৱান্বিত কৰিছিল৷ লগে লগে উচ্চাৰিত হৈ পৰিছিল সকলোৰে মন-মগজুত প্ৰতিনিয়ত প্ৰতিধবনিত হোৱা এটি  নাম ‘মামণি বাইদেউ’৷ পুৰস্কাৰ আৰু পদবীৰ প্ৰতি লোভ-লালসা নথকা মামণি বাইদেউলৈ ২০০২ চনত ভাৰত চৰকাৰে ‘পদ্মশ্ৰী’সন্মান আগবঢ়াইছিল৷ তত্ৰাচ ব্যক্তিগত কাৰণত সেয়া তেওঁ গ্ৰহণ নকৰিলে৷ অসম সাহিত্য সভাৰ সভাপতি পদৰ বাবে সাধাৰণতে যিদৰে একাংশৰ মাজত টনা-আঁজোৰা চলে,তেনে পদবীক লৈও তেওঁ মূৰ নঘমালে!  

‘দঁতাল হাতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’ উপন্যাসৰ বাবে লাভ কৰা জ্ঞানপীঠ বঁটা গ্ৰহণৰ সময়ত লেখিকাই মাথোঁ কৈছিল–  ‘লিখাৰ শক্তি নথকা হ’লে হয়তো মই আত্মহত্যাই কৰিলোঁহেঁতেন৷’ ভাষণত উপন্যাসখনৰ মূল চৰিত্ৰ ‘দুৰ্গা’ নামৰ বাল্য বিধৱাগৰাকীয়ে ভোগ কৰা যাতনাৰ প্ৰসংগত তেওঁ সেই সময়ৰ উচ্চবৰ্ণ বিধৱাৰ হতাশা আৰু হাৰাশাস্তিৰ কথা বিশেষভাৱে বৰ্ণনা কৰিছে নিতান্তই নিজৰ ধৰণে৷ এই উপন্যাসখনৰ বাবে তেওঁ ১৯৮৮ চনত অসম সাহিত্য সভাৰ বঁটাও  লাভ কৰিছিল৷ উপন্যাসখনৰ প্ৰেক্ষাপট হ’ল দক্ষিণ কামৰূপৰ আমৰঙা সত্ৰ আৰু সত্ৰক কেন্দ্ৰ কৰি গঢ় লৈ উঠা সমাজব্যৱস্থা৷ তেওঁ সত্ৰাধিকাৰ গোসাঁইৰ ঘৰখনক কেন্দ্ৰ কৰিয়েই উপন্যাসখনৰ কাহিনীভাগ নিৰ্মাণ কৰিছে৷ মামণি ৰয়ছমৰ সাহিত্য কৰ্মৰাজিৰ বিষয়ে প্ৰখ্যাত লেখক মহৰ্ষি লালে কোৱা এষাৰ মূল্যৱান কথাই বিশেষ তাৎপৰ্য বহন কৰে– ‘ইন্দিৰা গোস্বামীৰ বিচিত্ৰ আৰু পৰিপুষ্ট সকলো ৰচনাকে এডাল সূতাই বান্ধি ৰাখিছে, ই হ’ল নাৰীৰ প্ৰতি তেওঁৰ সংবেদনশীলতা... কাহিনীৰ জটিলতা তথা সূক্ষ্ম বৰ্ণনাৰ মাজতো প্ৰতিভাৱান লেখিকাই ভাৰতীয় নাৰীৰ স্বাধীনতাৰ পথত প্ৰত্যাহ্বানসমূহ দ্ব্যৰ্থতাৰ অৱকাশ নৰখাকৈ ফুটাই তুলিছে৷’

স্মৰ্তব্য, জ্ঞানপীঠ বঁটা বিজয়ী সাহিত্যিক ড॰ ইন্দিৰা গোস্বামীক সততে মামণি বাইদেউ হিচাপেই জনা যায়৷ সকলোৰে মুখত যিদৰে ড॰ ভূপেন হাজৰিকা ‘ভূপেনদা’নামেৰে জনাজাত,ঠিক তেনেদৰে ড॰ ইন্দিৰা গোস্বামীৰো সৰ্বজনপ্ৰিয় নাম হৈ পৰিছিল  ‘মামণি বাইদেউ’৷ এবাৰ এক ৰসোতীৰ্ণ কথা-বতৰাৰ মাজতে এজন বিখ্যাত পণ্ডিতে হেনো কৈ উঠিছিল– ছাৰ বা মেডাম সম্বোধন পোৱাটো যিমান সহজ,তাৰ তুলনাত সৰ্বস্তৰৰ মানুহৰ পৰা ‘দাদা’ কিম্বা ‘বাইদেউ’ সম্বোধন লাভ কৰাটো ইমান সহজসাধ্য নহয়! যিদৰে অসমৰ চুকে-কোণে সৰ্বসাধাৰণৰ মাজত উচ্ছাৰিত হয় ‘ভূপেনদা’ আৰু ‘মামণি বাইদেউ’ নামেৰে এক সভ্ৰান্ত উচ্ছাৰণ!

মামণি বাইদেৱে মাতৃভাষা অসমীয়াৰ উপৰি ইংৰাজী ভাষাতো অনেক সাহিত্য সৃষ্টি কৰিছিল৷ ৰামায়ণী সাহিত্যৰ গৱেষক হিচাপে মাধৱ কন্দলীৰ ৰামায়ণৰ গৱেষণাত ডক্টৰেট ডিগ্ৰী লাভ কৰা ড॰ গোস্বামীয়ে দিল্লী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ আধুনিক ভাৰতীয় ভাষা বিভাগত অধ্যাপিকাস্বৰূপে অৱসৰগ্ৰহণ কৰে৷ উল্লেখ্য, তেওঁৰ প্ৰতিখন উপন্যাসেই একোটাহঁত জীয়া কাহিনী আধাৰিত৷ অসমীয়া উপন্যাস সাহিত্যত এইগৰাকী ঔপন্যাসিকৰ সৃষ্টিৰ মাজত বৈচিত্ৰ্য আৰু ঐক্যৰ অনবদ্য সমাহাৰ পৰিস্ফুট!তাৰ সমান্তৰালভাৱে তেওঁৰ গল্প, উপন্যাসসমূহ সন্দেহাতীতভাৱে ৰসোত্তীৰ্ণ৷ বিভিন্ন সামাজিক স্থিতি,বিভিন্ন পেছা,ধৰ্ম,সম্প্ৰদায়ৰ ব্যক্তিৰ কাৰুকাৰ্য উদ্ভাসিত হৈছে এইগৰাকী বৰেণ্য লেখিকাৰ উপন্যাসত৷ উচ্ছশিক্ষিত সমাজৰ গভীৰ  তাত্ত্বিক চিন্তা তেওঁৰ উপন্যাসৰ বিষয়বস্তু হিচাপেও ধৰা দিছে সময়ে সময়ে৷ মামণি ৰয়ছম গোস্বামী একমাত্ৰ অসমীয়া ঔপন্যাসিকা যাৰ উপন্যাসত ভাৰতৰ লগতে পৃথিৱীৰ অনেক প্ৰান্তৰ প্ৰেক্ষাপট ব্যৱহৃত হৈছে৷ কাশ্মীৰ,দিল্লী,মধ্যপ্ৰদেশ,উত্তৰ প্ৰদেশ,নেপাল, মৰিছাছ,মালয়েছিয়া,ছিংগাপুৰ,কুৱালালমপুৰ, হংকং,ফ্ৰান্স,পেৰিছ আদি ঠাইৰ পটভূমি তেওঁৰ উপন্যাসত বিদ্যমান৷

মন কৰিবলগীয়া যে, অসমীয়া সাহিত্যত মামণি বাইদেউৰ দৰে কোনো লেখিকাই নিজকে নিষ্ঠুৰভাৱে উদঙাই দিয়া দেখা নাযায়৷ উদাহৰণস্বৰূপে তেওঁ লিখিছিল– ‘এই কথা সঁচা,মোৰ অনেক শুভাকাংক্ষী আছিল৷ কিন্তু কাৰো বিছনাৰ ওচৰত সাজ-পোছাক খুলি মই বহা নাছিলোঁ৷ চেতনা আছিল৷ কিন্তু যৌনযাত্ৰাৰ কথা সেই সময়ত কল্পনাৰ বাহিৰৰ কথা আছিল৷’ এনেদৰে যৌনতাৰ নিৰ্ভীক,পৰিশীলিত উপস্থাপন কৰিছিল কথা সাহিত্যৰ মাধ্যমেৰে, উপন্যাসৰ জৰিয়তে৷ নাৰীৰ সামাজিক দুৰৱস্থাৰ প্ৰতিটো কাৰণৰ যুক্তিনিষ্ঠ বিশ্লেষণ; সচেতন মনোভংগী সুস্পষ্ট ৰূপত তুলি ধৰিছিল৷ নাৰী জীৱনৰ দ্বন্দ্ব-সংঘাত আৰু ৰহস্যময়তাৰ সাৰ্থক ৰূপায়ণ দেখা যায় মামণি ৰয়ছম গোস্বামীৰ লেখাসমূহত৷ অভিজাত,ক্ষমতাশীল আৰু উচ্ছবৰ্ণৰ অহংকাৰেৰে মদতপুষ্ট মানুহৰ অশালীন কামৰ প্ৰতি থকা আসক্তিৰ তীব্ৰ বিষোদগাৰ;সুতীব্ৰ বিৰোধ তেওঁৰ লেখাৰ অন্য এক বৈশিষ্ট্য৷ পুৰণিকলীয়া ৰীতি-নীতিৰ লগতে ধৰ্মীয় অন্ধসংস্কাৰৰ প্ৰতি যুক্তিনিষ্ঠ বিৰোধ তথা যুক্তিহীন পৰম্পৰাৰ প্ৰতি বাইদেউৰ লেখাবোৰত সততে দেখা যায় সীমাহীন  ভ্ৰূকুটি৷ মানুহক সম্প্ৰদায়,পেছা,ভাষা-ভাষী হিচাপে মূল্যায়ন কৰাতকৈ মানুহ হিচাপে মূল্যায়ন কৰাৰ চেষ্টা বিদ্যমান মামণি বাইদেউৰ সাহিত্যত৷ ঠিক অসমীয়াৰ হিয়াৰ আমঠু ভাৰতৰত্ন ভূপেনদাৰ গীত আৰু কথাৰ দৰে!তেওঁৰ গল্প, উপন্যাসসমূহত সততে দেখা যায় সমাজৰ নিঃকিন-নিঃস্ব,বনুৱা শ্ৰেণীৰ জীৱন সংগ্ৰামৰ চিত্ৰ-বিচিত্ৰ ৰূপ৷

‘দঁতাল হাতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’ উপন্যাসখন মামণি ৰয়ছম গোস্বামীয়ে কামৰূপীয়া ঠাচৰ অসমীয়া ভাষাৰে ৰচনা কৰিছে৷ ইয়াত দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ শেষৰ ফালৰ সময়, পৰিৱেশ আদি আধুনিকতাৰ প্ৰৱেশত ভাঙি পৰিব ধৰা সামাজিক গোড়ামীৰ এখন সুস্পষ্ট ছবি অংকন কৰা হৈছে৷ এই উপন্যাসখন তেওঁ নিজেই ইংৰাজীলৈও অনুবাদো কৰিছিল৷ ‘The Moth Eaten Howdah of the Tusker’ নামেৰে৷  কিতাপখনৰ পাতনিত তেওঁ লিখিছে– ‘...লেখকে নিজে অনুবাদ নকৰিলে আন ব্যক্তিয়ে কৰিবলৈ কঠিন হ’লহেঁতেন৷ অসমীয়া ভাষাৰ কামৰূপী ঠাচ বুজি পোৱা মানুহ খুব কমেইহে ওলাব৷ তদুপৰি ভাষাটোৰ কিছুমান শব্দৰ প্ৰচলনো আজিকালি নাইকিয়া হ’ল৷’

‘দঁতাল হাতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’ত মূলতঃ  সন্নিৱিষ্ট হৈছে কুৰি শতিকাৰ মধ্যভাগ অৰ্থাৎ দেশ স্বাধীন হোৱাৰ সময়ৰ কথা৷   উপন্যাসখনত বৰ্ণিত হৈছে মামণি বাইদেৱে সৰুতে দক্ষিণ কামৰূপৰ আমৰঙা বৈষ্ণৱী সত্ৰত থাকি ডাঙৰ-দীঘল হোৱা অনেক ঘটনা-পৰিঘটনা! উচ্চ বংশজাত লেখিকাই নিজৰ সৰুকালৰ বিভিন্ন অভিজ্ঞতা স্মৃতিৰ কৰণিৰ পৰা বুটলি আনি বিলাই দিছে তেওঁৰ প্ৰিয় পঢ়ুৱৈসকললৈ অকৃপণভাৱে৷ য’ত অংকন কৰিছে নতুন যুগৰ আৰম্ভণিত পুৰণি গোড়ামীবোৰ খহিবলৈ আৰম্ভ কৰা ভেটিটোৰ পৰিৱেশ৷ উচ্চবংশৰ এগৰাকী ‘গোসাঁনী’বাল্য বিধৱাৰ আৱেগ আৰু অৱদমিত বাসনা,ধীৰে ধীৰে সোমাই অহা সাম্যবাদৰ প্ৰভাৱ আৰু ভূমিনীতিৰ সংশোধনে কিদৰে ভাঙিবলৈ আৰম্ভ কৰে জমিদাৰী প্ৰথাৰ ক্ষমতাৰ পুৰণি মন্ত্ৰ,সেই কথা প্ৰকাশ কৰিছে৷ সমাজত উধাবলৈ চেষ্টা কৰা গিৰিবালা নামৰ বিধৱাগৰাকীয়ে পদে পদে সন্মুখীন হোৱা পৰিস্থিতিৰ কথা ঔপন্যাসিক মামণি ৰয়ছমে প্ৰকাশ কৰিছে৷ অৱশেষত সমাজক প্ৰত্যাহ্বান জনাই গিৰিবালাই আত্মহত্যা কৰা কাহিনী অত্যন্ত মৰ্মান্তিক৷ মানুহ আৰু মানৱীয় চেতনাতকৈ সমাজৰ ৰীতি-নীতিক অধিক অগ্ৰাধিকাৰেৰে কেনেকৈ অন্ধকাৰক নিমন্ত্ৰণ জনোৱা হয় তাৰ প্ৰতিচ্ছবি উপন্যাসখনত স্পষ্টকৈ প্ৰকাশ পাইছে৷ বিশেষতঃ  ব্ৰাহ্মণ বিধৱাৰ সকৰুণ জীৱনবৃত্ত প্ৰকাশ পাইছে! উল্লেখিত ধৰণে এখন অৰ্থৱহ ছবি অংকন কৰিছে ‘দঁতাল হাতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’ত৷

২০০৮ চনত ‘প্ৰিন্সিপাল প্ৰিন্স ক্ল’ছ সন্মান’ৰ বাবে মামণি ৰয়ছমক নিৰ্বাচিত কৰা জুৰীসকলৰ মতে,‘সৰ্বসাধাৰণ মানুহৰ অভিজ্ঞতা জীৱন্তভাৱে সাহিত্যত ফুটাই উঠাব পৰা মামণি ৰয়ছম এগৰাকী অসাধাৰণ প্ৰতিভাসম্পন্ন লেখিকা৷’উল্লেখ্য,এই প্ৰিন্সিপাল প্ৰিন্স ক্ল’ছ সন্মান গ্ৰহণ কৰিবলৈ যাওঁতে আমষ্টাৰডামৰ ‘দ্য পাৱাৰ অৱ আৰ্ট’পত্ৰিকাত দিয়া এক সাক্ষাৎকাৰত মামণি বাইদেৱে কৈছিল– ‘যিহেতু বিষয়বস্তু ৰুক্ষ,কাব্যিক ভাষা প্ৰয়োগ কৰিবই লাগিব৷ মাকে সন্তানক দিয়াৰ দৰেই ইয়াক ৰক্ষণাবেক্ষণ দিব লাগিব৷ মোৰ গল্প হৈছে কঠোৰ বাস্তৱক লৈ লিখা,কিন্তু মই ইয়াক সাহিত্যলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি পেলাওঁ, অন্যথা ই এখন প্ৰচাৰ পত্ৰিকাহে হ’বগৈ৷ তাৰবাবে নিজে শিল্পী হ’ব লাগিব,এজন মহান শিল্পী,অন্যথা জনতাই ইয়াক নপঢ়িব৷ গ্ৰহণ নকৰিব৷’