আজিও অমৰ হাজাৰ চুৰাশিৰ মা, গৰ্কীৰ ‘মা’ও

আমাৰ অসম, ৮ মে’: বাংলাত ‘হাজাৰ চুৰাশি’ বা সংখ্যাত ১০৮৪ হৈছে এটা কৱন্ধৰ নম্বৰ৷  বিপ্লৱী পুত্ৰৰ মৃতদেহ আছিল সেইটো৷ মৰ্গত থকা মৃতদেহটোৰ নম্বৰ আছিল ‘হাজাৰ চুৰাশি’ বা সংখ্যাত ১০৮৪৷ চৰকাৰী বাহিনীয়ে নৃশংসভাৱে হত্যা কৰা বিপ্লৱী পুত্ৰৰ সেই মৃতদেহটোৰ কথা পাহৰি যাবলৈ অনিচ্ছুক সুজাতা বা মাতৃগৰাকীৰ কাহিনী লৈয়েই ৰচিত হৈছিল মহাশ্বেতা দেৱীৰ ‘হাজাৰ চুৰাশিৰ মা’ নামৰ  অমৰ উপন্যাসখন৷ একেদৰে মেক্সিম গৰ্কীৰ ‘দ্য মাদাৰ’ বা ‘মা’ নামৰ উপন্যাসখনতো বৰ্ণিত হৈছিল ব্যৰ্থ হোৱা ৰাছিয়াৰ বিপ্লৱৰ পাছৰ এগৰাকী মাতৃৰ বিপ্লৱ জীয়াই ৰখাৰ প্ৰয়াস৷ বিগত শতিকাৰ আৰম্ভণি আৰু মাজভাগত ৰচিত এই দুখন উপন্যাসত মাতৃৰ যি ৰূপ সেয়া বছৰ বাগৰিলেও আজিও অপৰিৱৰ্তিত, মাতৃৰ মমতাময়ী ৰূপ আৰু প্ৰয়োজনবোধে কঠোৰতা তথা দৃঢ়তা মাতৃৰ মানসিকতাত এতিয়াও অম্লান৷

দেওবাৰে মাতৃ দিৱস৷ মে’ৰ দ্বিতীয়তো দেওবাৰত বিশ্বজুৰি এই দিৱস পালন কৰা হয়৷ এনে এটা দিনত যদি কাৰোবাক এখন গ্ৰন্থ পঢ়িবলৈ উপহাৰ দিয়া হয় বা পঢ়িবলৈ উপদেশ দিয়া হয়– তেতিয়া কেনে গ্ৰন্থ এখন আপুনি আগবঢ়াব? দেশৰ আগশাৰীৰ সংবাদপত্ৰ ‘দ্য ডেইলী গাৰ্ডিয়ানে’ এই প্ৰশ্ন কৰিছিল দেশৰ কেইজনমান উদীয়মান লিখক আৰু বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত প্ৰতিষ্ঠিত ব্যক্তিক৷ গৌতম কুমাৰ বৰা আছিল তাৰ মাজৰে এজন ব্যক্তি যাৰ দিবা-নৈশ সম্পৰ্ক কৰ্পৰেট জগতৰ সৈতে, যি এটা ই-কমাৰ্চ কোম্পানীৰ সঞ্চালক হৈয়ো বিশ্বখ্যাত প্ৰকাশন সংস্থা ‘ব্লুমছবেৰী’ৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত গ্ৰন্থৰ লিখক৷ ‘মানিটাইজিং ইন’ভেশ্বন’ নামৰ গৌতম বৰাৰ গ্ৰন্থ এখন ইতিপূৰ্বে প্ৰকাশ কৰিছিল প্ৰখ্যাত হেৰি পটাৰ ছিৰিজৰ প্ৰকাশক ব্লুমছবেৰীয়ে৷  ‘দ্য ডেইলী গাৰ্ডিয়ান’ত এই সম্পৰ্কীয় প্ৰশ্নৰ উত্তৰত গৌতম কুমাৰ বৰাই ক’লে– মাতৃ দিৱসত উপহাৰ দিব পৰাকৈ তেওঁ নিৰ্বাচিত কৰা প্ৰথমখন গ্ৰন্থ হ’ব মহাত্মা গান্ধীৰ ‘মাই এক্সপেৰিমেণ্ট উইথ ট্ৰথ’৷ এই গ্ৰন্থত মহাত্মা গান্ধীয়ে তেওঁৰ মাতৃৰ প্ৰতি আগবঢ়োৱা সন্মান পৰৱৰ্তী সময়ত দেশমাতৃৰ সন্মানলৈ সলনি হৈছিল৷ সেই পৰিৱৰ্তনে ভাৰতক আনি দিছিল স্বাধীনতা৷ সেয়ে মহাত্মা গান্ধীৰ এই কিতাপখনে যিকোনো ব্যক্তিকে অনুপ্ৰেৰণা দিব পাৰে৷ তেওঁৰ মতে এনেধৰণৰ দ্বিতীয়খন গ্ৰন্থ হ’ব ‘কংকুৱাৰ ছিৰিজ’ৰ কৰ্ন ইগলডেনে লিখা ‘লাইফ অৱ জেংগিছ [ছেংগিছ] খাঁ’, য’ত এই পিতৃহীন মহাবীৰজনক তেওঁৰ মাতৃয়ে জীৱনৰ সকলো যুদ্ধত বিজয়ী হোৱাত আমৃত্যু অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল৷ গৌতম কুমাৰ বৰাৰ মতে এনে ক্ষেত্ৰত পঢ়িবলগীয়া তৃতীয়খন গ্ৰন্থ হৈছে ৰঞ্জিত দেশাই ৰচিত ‘দ্য গ্ৰেট মাৰাঠা’, যিখন গ্ৰন্থত বৰ্ণনা কৰা হৈছে ছত্ৰপতি শিৱাজীৰ কাহিনী৷ ছত্ৰপতি শিৱাজীক মোগলৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ আৰু জিকিবলৈ  অনুপ্ৰেৰণা যোগাইছিল কেৱল তেওঁৰ মাতৃ জিজাবাঈয়ে৷ 

একেই প্ৰসংগ মাতৃ দিৱসৰ প্ৰাক্‌ক্ষণত আমি উত্থাপন কৰিছিলো অসমৰ দুজন প্ৰথিতযশা সাহিত্যিকক৷ এগৰাকী মহিলা, সাংবাদিক আৰু সাহিত্যিক হিচাপে অনুৰাধা শৰ্মা পূজাৰীয়ে এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত কোনখন কিতাপক অগ্ৰাধিকাৰ দিব আৰু দক্ষ আৰক্ষী বিষয়া তথা সাহিত্যিক আৰু অসম সাহিত্য সভাৰ কুলধৰ শইকীয়াই এই ক্ষেত্ৰত কি কিতাপ বাছনি কৰিব– সেই আলোচনা কৰোতে তেওঁলোকে কৈ গ’ল অশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ বক্তব্য৷

  অনুৰাধা শৰ্মা পুজাৰীয়ে ক’লে– মই প্ৰকৃততে যেনেধৰণৰ কিতাপ পঢ়ি মাতৃ হিচাপে ভাল পাওঁ, ঠিক তেনেধৰণৰ এখন কিতাপেই মই মাতৃ দিৱসত আনক উপহাৰ হিচাপে দিবলৈ অনুৰোধ কৰিব পাৰো৷ মই তেনে এগৰাকী মাতৃক আদৰ্শ হিচাপে ভাবি ভাল পাওঁ যিগৰাকী মাতৃয়ে লিংগ বিভাজনেৰে এখন সমাজক চাবলৈ নিশিকায়৷ প্ৰথমতে তেওঁ এগৰাকী মানুহ বা ব্যক্তি৷ মহিলা বা পুৰুষৰ বিভাজন আন বিভিন্ন কাৰণত তাৰ পিছতহে আহে৷ যদিহে মোক প্ৰশ্ন কৰা হয় মাতৃ দিৱসত কোনখন কিতাপ পঢ়িবলৈ উপহাৰ দিব পাৰি তেতিয়া মই প্ৰথমেই নাম ল’ম পাৰ্ল এছ বাকৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ ‘গুড আৰ্থ’৷ এই গ্ৰন্থখন চীন দেশৰ পটভুমিত ৰচনা কৰা আৰু ইয়াৰ কেন্দ্ৰীয় চৰিত্ৰ হৈছে ওৰাণ নামৰ এগৰাকী মহিলা৷ যৌৱনৰ আৰম্ভণিতে এই কিতাপখন পঢ়িছিলো আৰু এই কিতাপখনে মোক সমস্ত জীৱনত ৰেখাপাত কৰি আছে আৰু প্ৰতিটো পদক্ষেপত সঠিক পথ প্ৰদৰ্শন কৰি আছে৷ ওৰাণ আছিল এগৰাকী দাসী৷ তেওঁৰ স্বামীয়ে নানা অপকৰ্ম কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ বংশৰ মান-মৰ্যাদা সেই কাৰ্যকলাপৰ জৰিয়তে অৱনমিত হ’বলৈ যথেষ্ট আছিল৷ কিন্তু ওৰাণে এগৰাকী মাতৃ হৈও  প্ৰৱল মানসিক শক্তিৰ জৰিয়তে এনে এডাল সফল চিৰি স্থাপন কৰিলে, যিডাল চিৰিৰে তেওঁৰ পৰিয়ালটো ক্ৰমশঃ ওপৰলৈ উঠি গ’ল৷ তাৰ মাজতে তেওঁ স্বামীৰ অত্যাচাৰ আৰু অপকৰ্ম সহি আছিল যদিও মাতৃৰ অন্তনিৰ্হিত শক্তিৰ জৰিয়তে পৰিয়ালটোক আগবঢ়াই নিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷ দ্বিতীয়তে মই কওঁ মৈত্ৰেয়ী দেৱীৰ ‘ন হন্যতে’ৰ কথা৷ তৃতীয়তে মই মোৰ নিজৰ উপন্যাস ‘মেৰেং’-ৰ কথা কম৷ এই উপন্যাসখন পঢ়া পাঠকে জানেই যে উপন্যাসখনৰ মূল চৰিত্ৰ হৈছে অসমৰ বিদূষী মহিলা ইন্দিৰা মিৰি৷ তেওঁ আছিল অসমৰ প্ৰথমজন বন সংপালক৷ মহীচন্দ্ৰ মিৰিৰ পত্নী৷ স্বামীৰ দুৰ্গম কৰ্মস্থলীত একেলগে থাকি স্বামীৰ উত্তৰণত তেওঁ ব্যস্ত থকাৰ সময়ত নিজে বিদূষী হৈয়ো ব্যক্তিগতভাৱে বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিল৷ স্বামীৰ মৃত্যুৰ পাছত তেওঁ পঞ্চাশৰ দশকতে ব্ৰিটেইনৰ এডিনবৰা বিশ্ববিদ্যালয়লৈ যায় আৰু গৱেষক ছাত্ৰী হিচাপে শিক্ষা সম্পন্ন কৰি বিলাতৰ চাকৰিৰ লোভ উপেক্ষা কৰি মাতৃভূমিলৈ উভতি আহে৷ তেওঁ অসমলৈ উভতি আহিয়েই তেতিয়াৰ ৰাজধানী শ্বিলঙত শিক্ষাবিষয়া হিচাপে যোগদান কৰে আৰু কৰ্মস্থলী হৈ  পৰে তেতিয়াৰ দুৰ্গম ‘নেফা’, যি এতিয়া অৰুণাচল প্ৰদেশ নামে পৰিচিত৷ দুৰ্গম অৰুণাচল প্ৰদেশত যাতায়াতৰ কোনো ব্যৱস্থা নথকা স্বৰাজোত্তৰ ভাৰতৰ তেতিয়াৰ পৰিৱেশত ইন্দিৰা মিৰিয়ে যিদৰে মমতাময়ী মাতৃ আৰু একেলগে সাহসী মহিলাৰ দুটা ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল, সেয়া এতিয়াৰ যোগাযোগৰ চৰম উৎকৰ্ষৰ দিনতো অসম্ভৱ যেনেই লাগে৷ তেওঁ হাতীৰ ওপৰত উঠি বা ঘোঁৰাত উঠি নেফাৰ গাঁৱে গাঁৱে গৈ শিক্ষানুষ্ঠান স্থাপন কৰি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক গাঁৱৰ ঘৰৰ পৰা উলিয়াই আনিছিল আৰু তেওঁলোকক কেৱল স্বাক্ষৰেই নহয় শিক্ষিত কৰি তুলিছিল৷ মাতৃ ভাষাক প্ৰতিষ্ঠা আৰু ৰক্ষা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ অৱদান অতুলনীয়৷ মোৰ নিজৰ উপন্যাস বুলিয়েই নহয়, ইন্দিৰা মিৰিৰ যি অৱদান সেয়া যিকোনো মাতৃয়ে জনা উচিত বুলি মই ভাবো৷ এখন সমাজক শিক্ষাৰ দিশত অসীম সাহসেৰে আগবঢ়াই নিয়াৰ লগতে তেওঁ নিজৰ দুই পুত্ৰ উৎপল মিৰি আৰু মৃণাল মিৰিক সুনাগৰিক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ দিশত মমতাময়ী মাতৃ ৰূপেৰে সহায় কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷ এই ক্ষেত্ৰত মই মামণি ৰয়ছম গোস্বামীৰ ‘দঁতাল হাঁতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’ গ্ৰন্থখনৰ কথাও তালিকাত অৱশ্যেই ৰাখিম৷ কিয়নো মামণি ৰয়ছম গোস্বামীয়ে জ্ঞানপীঠ বঁটা লাভ কৰা এই গ্ৰন্থখনৰ জৰিয়তে সমাজৰ ৰক্ষণশীলতা ভংগ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এগৰাকী নাৰীৰ কিমান শক্তি থাকে সেয়া যিদৰে উপস্থাপন কৰিছে সেয়া অতুলনীয়৷ যিকোনো মাতৃয়েই ‘দঁতাল হাতীৰ উঁয়ে খোৱা হাওদা’খন পঢ়ি নিজৰ জীৱনটো আগবঢ়াই নিবলৈ সঠিক পথৰ সন্ধান পাব৷  তদুপৰি মই ‘এন ফ্ৰেংক’ৰ ডায়েৰীৰ কথাও উল্লেখ কৰিম৷ যিকোনো কিশোৰী, তৰুণী বা মহিলাই এন ফ্ৰেংকৰ ডায়েৰী নামৰ কিতাপখন জীৱনত এবাৰ হ’লেও পঢ়িব লাগে৷ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত এডল্‌ফ হিটলাৰৰ নাৎসি বাহিনীৰ কুখ্যাত ‘হল’কাষ্ট’ৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ ১২ বছৰীয়া  এন ফ্ৰেংকৰ পৰিয়ালটো  আমষ্ট্ৰাৰডামৰ এটা ঘৰৰ তলত নিৰ্মিত কৰা বাংকাৰত কেইবামাহ ধৰি লুকাই আছিল৷ নিজৰ পৰিয়ালৰ উপৰি পৰিয়ালৰ আৰু কেইজনমান বন্ধু-বান্ধৱ একেলগে সেই বাংকাৰত থকাৰ সময়ত এন ফ্ৰেংকে দৈনন্দিন ঘটনাৰ দিনলিপি লিখি গৈছিল৷ অৱশেষত হিটলাৰৰ গেষ্টাপ’ বাহিনীৰ হাতত এন ফ্ৰেংকৰ পৰিয়াল ধৰা পৰিল আৰু হিটলাৰৰ কনচেনট্ৰেচন কেম্পলৈ তেওঁলোকক এছ এছ বাহিনীয়ে ধৰি নিলে৷ পিছে হিটলাৰৰ বাহিনীৰ হাতত নহয়, কনচেনট্ৰেচন কেম্পত এন ফ্ৰেংকৰ মৃত্যু হ’ল টাইফয়েড ৰোগত, সৌভাগ্যবশতঃ ৰক্ষা পৰিল তেওঁৰ পিতৃ৷ বিশ্বযুদ্ধ শেষ হোৱাৰ পাছত তেওঁৰ পিতৃয়ে এন ফ্ৰেংকৰ ডায়েৰীখন উদ্ধাৰ কৰি গ্ৰন্থ আকাৰে প্ৰকাশ কৰিলে আৰু সেই কিতাপখন ‘বেষ্ট ছেলাৰ’ হ’ল, যিখন কিতাপ আজিও সমানেই জনপ্ৰিয়৷ বাংকাৰৰ অন্ধকাৰ সৰু কুঠৰি কেইটামানত নিজৰ জীৱনটো এনেদৰে এগৰাকী কিশোৰীয়ে সুন্দৰভাৱে আগবঢ়াই নিয়াৰ যি পৰিৱেশ এই কিতাপখনত বৰ্ণিত আছে সেয়া সকলোৰে বাবে অনুপ্ৰেৰণাদায়ক, কিয়নো তেওঁ বাংকাৰৰ ভিতৰত এই ডায়েৰীৰ শব্দ লিপিৱদ্ধ কৰি থকাৰ সময়ত ঘৰৰ ওপৰেৰে বুট-জোতাৰ গিৰিপ-গাৰাপ আৱাজ কৰি সততে অহা-যোৱা কৰি আছিল হিটলাৰৰ নৃশংস এছ এছ আৰু গেষ্টাপ’বাহিনী৷ তেনে পৰিৱেশত নিজৰ জীৱনটোক এনেদৰে জীয়াই ৰখাৰ এই জীৱন্ত কাহিনী এক বিৰলতম সাহিত্য৷ 

ইপিনে অসম সাহিত্য সভাৰ সভাপতি কুলধৰ শইকীয়াই কয়– আচলতে মাতৃ দিৱসত এগৰাকী মাতৃক কোনো এখন বিশেষ কিতাপ পঢ়িবলৈ ক’ব লাগে বা উপহাৰ দিব লাগে বুলি মই নাভাবো৷ কিয়নো এগৰাকী মাতৃৰ অন্তৰৰ ভিতৰত একোখন নিজস্ব গ্ৰন্থ সদায় থাকে৷ জীৱনৰ অভিজ্ঞতাৰে পুষ্ট সেই গ্ৰন্থখনৰ প্ৰতিটো অধ্যায়, প্ৰতিটো পৃষ্ঠা মৰম-চেনেহ, মমতা, শাসন ইত্যাদিৰে ভৰি থাকে৷ সেইখন গ্ৰন্থত মাতৃগৰাকীৰ শিক্ষকৰ ৰূপো থাকে৷ যেতিয়াই যি প্ৰয়োজন হয়, তেওঁ নিজৰ হূদয়ত থকা সেই গ্ৰন্থখনৰ পৰাই  সমল উলিয়াই মাতৃ হিচাপে ভূমিকা পালন কৰে৷ এই কিতাপখন ইমানেই শক্তিশালী, যাৰ বাবে এগৰাকী মহিলাক তেওঁৰ জীৱনটো আগবঢ়াই নিয়াৰ বাবে আৰু পৰিয়ালটোক মাতৃ হিচাপে সেৱা আগবঢ়োৱাৰ বাবে সকলো সময়ত প্ৰয়োজনীয় সমল যোগান ধৰে৷ এগৰাকী মাতৃয়ে নিজৰ অন্তৰত থকা সেই কিতাপখনেৰেই নিজৰ, পৰিয়ালৰ আৰু সমাজৰ সমস্যাৰ সমাধান কৰে৷ যদিহে কিতাপৰ প্ৰশ্ন সঁচাকৈয়ে আহে, তেন্তে মই মেক্সিম গৰ্কীৰ ‘মা’ গ্ৰন্থখন পঢ়িবলৈ বা উপহাৰ দিবলৈ ভাল পাম৷ মেক্সিম গৰ্কীৰ মা অনেকেই পঢ়িছে বা বহুতেই পঢ়া নাই৷ পঢ়াসকলে সেই গ্ৰন্থৰ পৰা নিজৰ জীৱনটো আগবঢ়াই নিবলৈ শক্তি লাভ কৰিছে আৰু যি পঢ়া নাই তেওঁলোকে অন্তনিৰ্হিত শক্তিৰেই নিজৰ জীৱন, পৰিয়াল আৰু সমাজক মহান প্ৰমূল্যৰে আগবঢ়াই নিছে৷