মিথ্যাৰ মায়াজাল

অক্সফ’ৰ্ড অভিধানে ঘোষণা কৰিছিল– ২০১৬ চনৰ বিশেষ আন্তৰ্জাতিক শব্দ হ’ল উত্তৰ সত্য [Post-Truth] আৰু বৰ্তমান সময়ছোৱাক অভিহিত কৰিছে উত্তৰ-সত্যযুগ [Post-truth Era] বুলি৷ উত্তৰ-সত্য শব্দটোৰ লগত যুক্ত হৈ পৰিছে উত্তৰ-সত্য ৰাজনীতি৷ উত্তৰ-সত্য শব্দটোৰ ভাবাৰ্থ হ’ল– জনমত নিৰ্ধাৰণত বাস্তৱ ঘটনাৱলী বা তথ্যাৱলীৰ বিপৰীতে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লয় মানুহৰ পাৰিপাশ্বিৰ্ক আৱেগময়তা আৰু ব্যক্তি বিশ্বাসে৷ উত্তৰ সত্যৰ লক্ষ্য হ’ল– মিথ্যাৰ এখন মায়াজাল তৈয়াৰ কৰি মানুহক ইয়াৰ মাজত বান্ধি ৰখাৰ কৌশল সৃষ্টি কৰা আৰু মানুহৰ দৈনন্দিন জীয়াই থকাৰ সমস্যা আৰু তেওঁলোকৰ দুখ-যন্ত্ৰণাৰ পৰা বিচ্চিন্ন কিছুমান আৱেগ আপ্লুত আৱেদনৰ ভিত্তিত সৃষ্টি কৰা বিষয় আৰু সমস্যাত ব্যস্ত ৰখা৷ বৰ্তমান এই শব্দটোক দাৰ্শনিক ভিত্তিত সংজ্ঞায়িত কৰা হৈছে৷ এই শব্দটোৱে ২০১৬১ বছৰটোক এটা বৃহৎ সত্য ধাৰণাত প্ৰতিবিম্বিত কৰিছে, আৰু এইটো হ’ল– আত্মানুসন্ধান আৰু পৃথকীকৰণৰ মাজেৰে ৰূপান্তৰ আৰু ব্যক্তি ‘মই’ৰ লগত ভিন্ন লোকৰ সম্পৰ্ক স্থাপন কৰিব ব্যক্তিৰ আৱেগভিত্তিত৷ সেই ‘মই’ নিৰ্দিষ্ট পৰিচয়ৰ ‘মই’ত ৰূপান্তৰিত কৰে অৰ্থাৎ নিৰ্দিষ্ট পৰিচয়টোক সন্মুখলৈ লৈ আহে৷ উত্তৰ আধুনিকতাই যেনেকৈ যুক্তি আৰু বাস্তৱতাৰ তুলনাত সেই একেই পৰিচয়ৰ ব্যক্তিবৰ্গৰ আৱেগক উচটাই দিয়ে, তেনেকৈ উত্তৰ সত্যৰ চিন্তাধাৰাই বিষয়গত কাৰণসমূহক বা ঘটনাসমূহক নস্যাৎ কৰি মানুহৰ নিজস্ব আৱেগ-অনুভূতিক প্ৰতিষ্ঠা কৰিব বিচাৰে৷ এই আৱেগ যুক্তিহীন হ’লেও এইটোৱে সত্যত পৰিণত হয়৷ কাৰণ এইটো ঘটনা যে  নহয়, অনুভূতিটোৱে সত্য, সেয়ে এইটো উত্তৰ সত্য৷ উল্লেখ্য, ‘মিথ্যা’ শব্দটো দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত হিটলাৰ গোয়েৱলছীয় প্ৰচাৰ কৌশলৰ লগত একাত্মভাৱে যুক্ত হৈ আছিল৷ ইয়াৰ মূল কৌশল হ’ল মিছা কথাবোৰ জোৰেৰে ক’ব লাগিব৷ বাৰে বাৰে ক’ব লাগিব যাতে মানুহৰ চেতনাত ই অভ্যাসভিত্তিক পৰ্যৱেক্ষণ প্ৰতিক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা চিন্তা-চেতনাৰ জগতত গভীৰভাৱে প্ৰোথিত হয়৷ প্ৰচাৰ মাধ্যমৰ ক্ৰিয়াকৰ্মত সেইটোকে মানুহে সত্য বুলি গ্ৰহণ কৰিবলৈ অভ্যস্ত হৈ যায়৷ আনকি যিসকলে সচেতনভাৱে ৰাজনৈতিক উদ্দেশ্যত ব্যৱহাৰ কৰিছে, তেওঁলোকেও এইটো সত্য বুলি বিশ্বাস কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে৷ ইয়াৰ ফলত যুক্তিবাদ পংগু হৈ পৰে৷

 যোৱা দহ বছৰ ধৰি পৃথিৱীৰ প্ৰত্যেকটো অঞ্চলকে ইণ্টাৰনেট সংযোগে বেষ্টিত কৰিছে৷ টুইটাৰ, ফেচবুক, ৱাটছএপ, মাই স্পেচ আদি জাল-প্ৰসাৰনিৰ্ভৰ প্ৰয়োগ ব্যৱস্থাপনাৰ ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ সৃষ্টি কৰা হৈছে৷ এই মিডিয়াৰ মুখ্য কথা হ’ল– ব্যৱহাৰকাৰীৰ বিষয় নিৰ্মাণৰ সুকীয়া স্বাধীনতা আৰু ব্যৱহাৰকাৰীৰ দ্বাৰা সৃষ্ট বিষয় আদান-প্ৰদানৰ স্বাধীনতা৷ বৰ্তমান বিশ্বত ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ প্ৰভাৱক অস্বীকাৰ কৰা নাযায়৷ কাৰণ এইটো হৈ উঠিছে সামাজিক আন্দোলন পৰিচালনা আৰু ৰাজনৈতিক প্ৰচাৰৰ অসম্ভৱ শক্তিশালী হাতিয়াৰ৷ ২০১৪ চনৰ নিৰ্বাচনত প্ৰায় সমস্ত মিডিয়া জগত, কৰ্প’ৰেট হাউছ, দেশী-বিদেশী বৃহৎ ব্যৱসায়ী এই উত্তৰ-সত্যনিৰ্ভৰ প্ৰচাৰক হাতিয়াৰত পৰিণত কৰি মোদীক ভগৱানৰ নৱ অৱতাৰৰূপে উপস্থাপন কৰিছিল, অচ্চে দিন অনাৰ সপোন দেখুৱাইছিল৷ শূন্য দুৰ্নীতিৰ চৰকাৰ এখনৰ কথা কৈছিল৷ গণমাধ্যমৰ সমান্তৰালভাৱে ছ’চিয়েল মিডিয়াত বিস্তৃত প্ৰচাৰ চলোৱা হৈছিল৷ বৰ্তমান ১৩০ কোটি ভাৰতীয়ৰ প্ৰায় ১০০ কোটি লোকৰ ম’বাইল ফোন আছে আৰু ৫০ কোটিতকৈও অধিক লোকে ইণ্টাৰনেট ব্যৱহাৰ কৰে৷ ২০১৪১ লোকসভা নিৰ্বাচনৰ পাছত আই আৰ আই এছ নলেজ ফাউণ্ডেশ্বনৰ এক সমীক্ষাৰ প্ৰতিবেদনত প্ৰকাশ কৰিছিল যে কৰ্প’ৰেট হাউছবোৰে প্ৰচুৰ অৰ্থ ব্যয় কৰি গণমাধ্যমক [ছপা আৰু ইলেক্ট্ৰ’নিক] ব্যৱহাৰৰ সমান্তৰালভাৱে ছ’চিয়েল মাধ্যমক দক্ষতাৰ সৈতে ব্যৱহাৰ কৰি মোদীৰ পক্ষত প্ৰচাৰৰ ধুমুহাৰ সৃষ্টি কৰিছিল৷ এই দুই প্ৰচাৰ মাধ্যমৰ দ্বাৰা, বিশেষকৈ যুৱপ্ৰজন্মৰ বৃহৎসংখ্যকৰ মাজত মোদীৰ পক্ষত জনমত সৃষ্টি কৰাত সমৰ্থ হৈছিল৷ উত্তৰ-সত্য শব্দটো এতিয়া সমগ্ৰ বিশ্বতে অতি পৰিচিত৷ যুক্তি আৰু তথ্যৰ পৰিৱৰ্তে আৱেগক ব্যৱহাৰ কৰি মিথ্যাৰ নিৰ্মাণ৷ অত্যন্ত পৰিকল্পিতভাৱে এই মিথ্যাৰ নিৰ্মাণক ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ড’নাল্ড ট্ৰাম্প আৰু নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ নিৰ্বাচনত৷ বিভিন্ন ৰাজ্যৰ নিৰ্বাচনতো পৰিকল্পিতভাৱে মিথ্যাৰ নিৰ্মাণবোৰক ব্যৱহাৰ কৰে৷ ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ আই টি চেল আছে৷ বিজেপিৰ অতি শক্তিশালী আই টি চেল আছে৷ উত্তৰ-সত্য শব্দটো যদিও বৰ্তমান যুগটোতহে আৱিষ্কাৰ কৰা হৈছে, কিন্তু এই কৌশলটোৰ ব্যৱহাৰ পুৰাতন৷ ১৯৩০ দশকত বিশ্বমন্দাৰ যুগত এই কৌশল ব্যৱহাৰ কৰি জাৰ্মান উগ্ৰজাতীয়তাবাদ, জাৰ্মান জাতিৰ শ্ৰেষ্ঠত্ব, জাৰ্মানীসকলৰ সৰ্বাংগীণ উন্নয়ন, নিবনুৱা সমস্যাৰ সমাধান আদি দাবী তুলি হিটলাৰে জাৰ্মানীৰ শাসন ক্ষমতা দখল কৰিছিল৷

বৰ্তমান ভাৰতৰ ৰাজনীতিত উত্তৰ-সত্যই মাৰাত্মক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰি আছে৷ বৰ্তমানৰ বিজেপি চৰকাৰখনে ২০১৪ চনত জনসাধাৰণক দিয়া অচ্চে দিন অনাৰ আশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত সম্পূৰ্ণ ব্যৰ্থ হৈছে৷ যোৱা ছবছৰত শাসনকালত জনসাধাৰণক সাধাৰণ সকাহ দিয়াৰ বিপৰীতে ২০১৪ চনৰ আগৰ অৱস্থাতকৈও জনসাধাৰণৰ দুখ-যন্ত্ৰণা বৃদ্ধিহে হৈছে৷ চৰকাৰী তথ্যতে প্ৰতিফলিত হৈছে যে ভাৰতৰ নিবনুৱাৰ সমস্যা বিগত ৪৫ বছৰৰ ভিতৰতে গভীৰতম৷ কৰ্মসংস্থানহীন লোকৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হোৱাত জনসাধাৰণৰ মাজত দৰিদ্ৰ লোকৰ সংখ্যাও বৃদ্ধি হৈছে৷ কৰ’না ভাইৰাছৰ সংক্ৰমণৰ আগতেই দেশৰ অৰ্থনীতি মন্দাত নিমজ্জিত হৈছিল৷ অৰ্থনীতিৰ সকলো দিশতেই নিম্নগামিতা প্ৰতিফলিত হৈছিল৷ ইয়াৰ ফলতে দেশৰ জনসাধাৰণ চৰকাৰৰ নীতিৰ বিৰুদ্ধে ক্ষুব্ধ হৈ পৰিছিল৷ বিজেপি চৰকাৰখন উত্তৰ-সত্যৰ সংস্কৃতি সৃষ্টি কৰাত অতি পাকৈত৷ যোৱা ছবছৰত বিজেপি চৰকাৰে প্ৰচাৰ চলাইছে– যেনিবা স্বাধীন ভাৰতৰ ৬৭ বছৰত চৰকাৰবোৰে দেশৰ বাবে একোৱে কৰা নাছিল৷ মোদী চৰকাৰ শাসন ক্ষমতাত অহাৰ পাছতহে প্ৰথম আন্তৰ্জাতিক স্তৰত ভাৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ দেশ বুলি স্বীকৃতি পাইছে আৰু যেনিবা মোদী চৰকাৰৰ দিনতহে ভাৰত বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ ক্ষমতাৰ উৎস হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে৷ এইবোৰৰ দ্বাৰা ধাৰণা তৈয়াৰ কৰা হৈছে যেন মোদীৰ ভাবমূৰ্তিৰ লগত ভাৰতৰ নিৰাপত্তা আৰু সমৃদ্ধি অংগাংগীভাৱে যুক্ত৷ ২০০৫ চনত মুখ্যমন্ত্ৰী হিচাপে নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে ব্যক্তিগত ৱেবছাইট চালু কৰিছিল৷ ২০০৯ চনত যুক্ত হয় টুইটাৰত৷ ভাৰতত বিজেপিয়ে প্ৰথম দল যিয়ে ইণ্টাৰনেট আৰু ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ ক্ষমতাক ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে৷ হাজাৰ হাজাৰ কোটি টকা খৰচ কৰি বুথ পৰ্যায়পৰ্যন্ত সংযুক্ত কৰিছে সংঘ পৰিয়ালৰ আগ্ৰাসী ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ প্ৰচাৰ৷ লাখ লাখ পোষ্ট তৈয়াৰ কৰি ছ’চিয়েল মিডিয়াত প্ৰচাৰ চলায়৷ বিশেষ ব্যক্তিবৰ্গ, বিৰোধী দল, সাংবাদিক, সংখ্যালঘু, দলিত, গণতান্ত্ৰিক ভাবাপন্ন বুদ্ধিজীৱী-সমাজকৰ্মী আদি লোকৰ বিৰুদ্ধে জনগণক বিপথগামী কৰিবলৈ বিভিন্ন ভুৱা সংবাদ, ভিডিঅ’ চলায়, যিবোৰে জনগণৰ মাজত এওঁলোকৰ মৰ্যাদা হানি কৰে৷ দেশৰ অগণিত সমস্যা, সৰ্বত্ৰ মানুহৰ জীৱন-জীৱিকাৰ প্ৰচণ্ড সংকট আৰু চৰম আৰ্থিক দুৰৱস্থাৰ জৰুৰী বিষয়সমূহৰ বিপৰীতে এটাৰ পাছত এটা ভয়ংকৰ ঘটনা সৃষ্টি কৰি আৰু উৎকট প্ৰচাৰৰ দ্বাৰা এই সমস্যাবোৰক জনগণৰ দৃষ্টিৰ পৰা আঁতৰাই নিয়াৰ চেষ্টা দিনে দিনে বৃদ্ধি হৈছে৷যুদ্ধৰ উন্মাদনা, উগ্ৰ জাতীয়তাবাদ,  সাম্প্ৰদায়িকতাবাদ আদি হাতিয়াৰৰ দ্বাৰা সমস্ত বিৰোধী পক্ষৰ বিৰুদ্ধে আক্ৰমণ নিবদ্ধ কৰে৷ ‘কা’বিৰোধিতাকো দেশদ্ৰোহী হিচাপে গণ্য কৰা তথা ‘কা’ আইন বিৰোধীসকলক হিন্দুবিৰোধী বুলি প্ৰচাৰ চলায়৷ ‘কা’বিৰোধিতাৰ অভিযোগত ‘নিয়া’ আইনত অনেক নেতাকে কাৰাগাৰত বন্দী কৰি ৰাখিছে৷ লিবাৰেল সমালোচকসকল, মানৱ অধিকাৰ কৰ্মীসকল, তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইন কৰ্মী সকলো বাদ পৰা নাই এওঁলোকৰ আক্ৰমণৰ পৰা, অপপ্ৰচাৰৰ পৰা৷ উগ্ৰ ধৰ্মান্ধতা আৰু সাম্প্ৰদায়িকতাৰ লগত ফেচিবাদী কণ্ঠস্বৰেও সমগ্ৰ দেশৰ পৰিৱেশ কঠিনৰ পৰা কঠিন কৰিছে৷

মুক্ত চিন্তাবিদ, নিউ কলেজ অব হিউমেনিটিক্সৰ অধ্যাপক গ্ৰেলিঙৰ ভাষাত– ‘উত্তৰ-সত্য হ’ল সমসাময়িক জীৱনত একধৰণৰ অসততা আৰু প্ৰতাৰণা’৷ তেওঁৰ মতে এইটো জীৱনৰ পক্ষত আৰু গণতন্ত্ৰৰ পক্ষত ক্ষতিকৰ৷ অধ্যাপক গ্ৰেলিঙে তেওঁৰ যুক্তিৰ সপক্ষত কৈছিল– ২০০৮ চনত পশ্চিমীয়া দুনিয়াৰ অৰ্থনৈতিক বিপৰ্যয়ৰ পাছত বিশ্ব পৰিস্থিতিৰ পৰিৱৰ্তন হৈছে৷ তেওঁৰ মতে অৰ্থনৈতিক বিপৰ্যয়ৰ মূলতে আছে আয়ৰ বৈষম্য বৃদ্ধি, উন্মত্ত বিকাশ৷ ২০১৬ চনৰ ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপট ব্যাখ্যা কৰি তেওঁ কৈছে– বৰ্তমান দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পূৰ্বৱৰ্তী ১৯৩০১ মন্দাৰ পৰিস্থিতি পৰিলক্ষিত হৈছে৷ ইয়াতে জনসাধাৰণৰ প্ৰতিষ্ঠানবিৰোধী ক্ষোভ বৃদ্ধি হৈছে৷ ক্ষোভৰ বাস্তৱ কাৰণসমূহ লুকুৱাই ৰাখিবলৈ উত্তৰ-সত্যনিৰ্ভৰ আৱেগময় যুক্তি প্ৰচাৰ কৰিছে৷ উত্তৰ-সত্য ‘কথনে’  যেতিয়া মানুহক বিভ্ৰান্ত কৰে, তেতিয়া ই এটা কেৱল কৌশল হৈয়ে নাথাকে, সেইটো এক অভ্যাসত পৰিণত হয়৷ ইয়াৰ ফলত উত্তৰ-সত্য ‘কথনে’ এটা দুৰ্বল সামাজিক স্তম্ভ তৈয়াৰ কৰে আৰু কোনো এখন সুস্থ সমাজৰ অভ্যন্তৰত প্ৰৱাহিত বিশ্বাসৰ যি ভিত্তি থাকে, সেইটোক ক্ষয়প্ৰাপ্ত কৰি দিয়ে৷ উদ্ভট কল্পনাক বাস্তৱ ঘটনা বুলি যিমানেই প্ৰচাৰ চলাই নাথাকক কিয়, এদিন বাস্তৱ ঘূৰি আহিব আৰু উদ্ভট কল্পনাৰ ঘটনাবোৰ বাস্তৱৰ ভিত্তিৰে প্ৰতিক্ৰিয়াত ওপৰৰ পৰা জৰজৰকৈ ভাগি পৰিব৷ এই স্বেচ্চাচাৰী শাসকগোষ্ঠীক উত্তৰ-সত্যৰ মিথ্যাৰ মায়াজালে ৰক্ষা কৰি ৰাখিব নোৱাৰিব৷ ইতিমধ্যে ড’নাল্ড ট্ৰাম্পৰ প্ৰতি আমেৰিকাবাসীৰ মোহ মুক্তি ঘটিছে৷ সেয়ে নৰেন্দ্ৰ মোদীয়েও শেষ কথা ক’ব নোৱাৰিব৷ শেষ কথা ক’ব দেশৰ নাগৰিকসকলেই৷