পুৰুষতন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে আদিম প্ৰতিবাদ

ছেমখৰ

...পৰিচালক আইমীয়ে সেই ট্ৰাব্‌লিং এৰিয়াত চফৰ কৰাৰ চেষ্টা কৰিছে...

এপ’কেলিপ্ট’[Apocalypto]লৈ মনত পৰেনে? সেই সময়ত মেল গিবছন আছিল মহাবিতৰ্কৰ মাজত৷ ২০০৬ চনত যেতিয়া ব্যক্তিগত সমালোচনা আৰু আক্ৰমণৰ ধুমুহাত গিবছন দিশহাৰা, সেই সময়তে মুক্তি পাইছিল তেওঁৰ পৰিচালনাত চতুৰ্থ ছবি– ক্ৰমশঃ বিলীয়মান হৈ যোৱা মায়া উপজাতি, বিচ্ছিন্ন মায়া সভ্যতা, দুৰ্বোধ্য মায়া দোৱানেৰে সংলাপ

আৰু চলচ্ছিত্ৰখনৰ অভিনেতা-পাশ্বৰ্ চৰিত্ৰ সকলো আছিল স্থানীয় মেক্সিকানসকল৷ ক্ৰমবৰ্ধমান ব্যক্তিগত আক্ৰমণ আৰু নিজৰ সদ্যমুক্ত চলচ্ছিত্ৰত এই দুৰ্ধৰ্ষ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ মাজত গিবছন বলীউডত নিঃশেষ হৈ যাব নেকি? নহ’ল, এপ’কেলিপ্ট’ দেখি উচ্ছ্বসিত হৈ পৰিল দৰ্শক-সমালোচকসকল৷ ‘নিউয়ৰ্ক টাইম্‌ছ’-এ লিখিলে– ‘Say what you will about him (Gibson), about his problem with booze or his problem with Jews– he is a serious filmmaker!’

এই যে ‘ছিৰিয়াছ ফিল্মমেকাৰ’ অনুবন্ধটো, এই কথাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ৷ মাৰ্টিন স্ক’ৰছিছেতো কৈয়েই পেলালে, এই ছবিখন ‘a vision, many pictures today don't go into troubling areas like this, the importance of violence in the perpetuation of what's known as civilization.’

পুৰুষতান্ত্ৰিক এখন আদিম সমাজত ক্ৰমশঃ নিষ্পেষিত এক নাৰীৰ নীৰৱ বিদ্ৰোহৰ কাহিনী ছেমখৰ! সেই নাৰী [অভিনয়ত আইমী বৰুৱা] যাৰ কোনো নিজস্ব অস্তিত্ব নাই, যেন প্ৰজননৰ এক যন্ত্ৰ, যাৰ দায়িত্ব স্ব-পুৰুষক পছন্দৰ আহাৰ যোগান দিয়া, দৈহিক সুখ দিয়া, পৰিয়ালৰ প্ৰতিপাল কৰা, যাক সম্বোধনেই কৰা হয় স্বামীৰ ঔৰসজাত সন্তানৰ মাক হিচাপে৷ সেয়ে ‘ছেমখৰ’ৰ মূল চৰিত্ৰত অভিনয় কৰা আইমীৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট নাম নাই– কেতিয়াবা তেওঁ ডিৰ’ৰ পত্নী, কেতিয়াবা মুৰিৰ মাক! আনকি প্ৰথমতেই যেতিয়া মুৰিৰ জন্মদৃশ্যত পিতৃ ডিৰ’ৱে গঞাৰ সৈতে অদূৰত অপেক্ষা কৰিছে, তেতিয়া সদ্যোজাতৰ কান্দোনত ডিৰ’ৰ কোনো ভাবাৱেগ নাই৷ সন্তানতো জন্ম হ’বই! কিন্তু মুখত এক ভিন্ন প্ৰতিক্ৰিয়া দেখা গ’ল যেতিয়া ধাইগৰাকীয়ে কন্যা সন্তান হোৱা বুলি চিঞৰি জনালে৷ কন্যা সন্তান? সদ্যোজাত ল’ৰা হোৱা হ’লে হয়তো ডিৰ’ৰ বা তেওঁৰ আত্মীয়ৰ উচ্ছ্বাস প্ৰকাশেই হ’লহেঁতেন!

 ‘ছেমখৰ’ চৰিত্ৰ আৰম্ভ হৈছে ডিৰ’ৰ পত্নীৰ ষষ্ঠ সন্তানটোৰ জন্ম মুহূৰ্তৰে৷ এফালে অসহায় প্ৰসৱ বেদনা আৰু  নৱজাতকৰ প্ৰথম কান্দোন আনফালে অৰণ্যৰ পৰা মাজে-মধ্যেই ভুমুকি মৰা বাঘৰ ক্ৰুৰ গৰ্জন৷ জীৱন আৰু মৃত্যু– এই দুই মেটাফৰ ছবিখনত সমান্তৰালভাৱে গতি কৰিছে৷ মাথোঁ কেইশমান মানুহৰ এখন বিচ্ছিন্ন আবদ্ধ সমাজ ছেমখৰ– ডিমাচাসকলৰ এক উপজাতি৷ বহু অন্ধবিশ্বাস আৰু কুসংস্কাৰেৰে আচ্ছন্ন দুৰ্গম অঞ্চলৰ সেই সমাজে সভ্যতা বা অচিন আগন্তুকক সহজে অনুপ্ৰৱেশ কৰিবলৈ নিদিয়ে৷ সেই সমাজত নাৰী মাথোঁ সন্তান জন্ম দিয়া যন্ত্ৰ, প্ৰসূতিৰ মৃত্যু হ’লে সদ্যোজাতককো জীৱন্তে সমাধিস্থ কৰা হয়, গাৰ্বা উৎসৱৰ সপ্তম দিনা ছেমখৰত কোনো বহিৰাগত সোমালে তেওঁক বছৰটোৰ বাবে আবদ্ধ কৰি ৰখা হয়৷ কাৰণ সেই দিনটোতে অধিবাসীসকলে আগন্তুক বৰ্ষৰ বাবে খেতি, চিকাৰ, নিৰাপত্তা আদিৰ পৰিকল্পনা কৰে; সেইবোৰ তথ্য যাতে ফাদিল হৈ নাযায় সেয়ে ছেমছা পৰম্পৰাৰ এই সামাজিক কঠোৰতা৷ অন্ধবিশ্বাস-কুসংস্কাৰসমূহ ঘনীভূত হৈ আহে শিশুহঁতৰ মনতো৷ সেয়ে ৰঙীন কাগজৰ নক্সা লৈ কণমানি মুৰিয়ে খেলি থাকোঁতে ককায়েক দাউছ’ৱে কাঢ়ি দলিয়াই দি কয়– এইবোৰ অমংগলীয়া, ঘৰখনলৈ এইবোৰেই বিপদ আনিছে৷

বৰাইল পাহাৰৰ পাদদেশত বিস্তীৰ্ণ প্ৰকৃতিয়ে দুবাহু মেলি দিছে, সভ্যতাই স্পৰ্শ নকৰা সেই দুৰ্গম জনবসতিৰ এক আবদ্ধ সমাজৰ মাজৰ পৰাই হাজাৰ কুসংস্কাৰ আৰু অন্ধবিশ্বাসৰ বিৰুদ্ধে এক নীৰৱ অথচ সবল প্ৰতিবাদ ‘ছেমখৰ’ৰ নায়িকাৰ৷

ইমান মসৃণ গতিৰে আগবাঢ়ি যোৱা ছবিখনৰ সমাপ্তি আইমীৰ নীৰৱ প্ৰতিবাদেৰে৷ নিজৰ প্ৰাণক নেওচি সদ্যোজাত শিশু এটি কোলাত লৈ অৰণ্যৰ গভীৰৰ পৰা গভীৰতৰলৈ প্ৰাণপণ দৌৰ৷ কেমেৰা আইমীক ট্ৰেক কৰি ক্ৰমশঃ হাই এংগ্‌ল শ্বটেৰে শেষত এৰিয়েল শ্বটলৈ ৰূপান্তৰ হৈছে– ঘন অন্ধকাৰ জংঘলত হেৰাই যায় আইমী৷ দৰ্শকৰ মাজত এটা ঔৎসুক্যৰ সৃষ্টি হয়– ই যে অস্তিত্ব আৰু জীয়াই থকাৰ যুদ্ধ৷ অৱশ্যে আইমীৰ সেই নিয়ম ভঙা প্ৰতিবাদী দৌৰ, সেই পলায়ন, সেই পৰিক্ৰমা আৰু দীৰ্ঘায়িত কৰাৰ সুযোগ আছিল৷ এপ’কেলিপ্ট’ত জাগুৱাৰ প’ৰ সেই মৰণপণ দৌৰে ছবিখনক এক পৃথক স্তৰলৈ উত্তীৰ্ণ কৰাইছিল৷ সেয়া আছিল চিনেমা ইতিহাসৰ সৰ্বোৎকৃষ্ট Chasing sceneৰ অন্যতম৷ পৰিচালক আইমী বৰুৱাই সেই সুযোগ ল’ব পাৰিলেহেঁতেন৷ জিঘাংসু সমাজৰ সেই পশ্চাদ্‌ধাৱনে [chase] ‘ছেমখৰ’কো অন্য মাত্ৰালৈ লৈ যাব পাৰিলেহেঁতেন! অৱশ্যে শেষৰ দৃশ্যত সদ্যোজাত শিশুটিৰ সৈতে আইমী যেতিয়া আপাত নিৰাপদ স্থানত এখন পাহাৰীয়া নদীৰ কাষত উপনীত হ’ল, তাৰ জলোচ্ছ্বাস আৰু শিলত ঠেকা খাই অহা প্ৰবহমান সোঁতে জীৱনৰ অবিৰত ধাৰা আৰু গতিময়তাকে ইংগিত কৰিছে৷ 

ইমান সময়ে পাঠকে হয়তো বুজিব পাৰিছে এই লেখাটোৰ প্ৰথমতেই মই এপ’কেলিপ্ট’ ছবিখনৰ প্ৰসংগ কিয় আনিছিলোঁ৷ আইমী বৰুৱায়ো ‘ছেমখৰ’ৰ জৰিয়তে সেই troubling areaত চফৰ কৰাৰ চেষ্টা কৰিছে৷ স্থানীয় লোকক লৈ  চৰিত্ৰায়ন, আনকি ছেমছা দোৱানৰ সংলাপেৰে আইমী বৰুৱাৰ এই দুঃসাহসিক প্ৰচেষ্টা উত্তীৰ্ণ হৈছে সৎ চলচ্ছিত্ৰৰ প্ৰায়বোৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰ্ণ কৰি৷ আনকি ছেমছা পৰম্পৰা, নৃত্য-গীত আদি প্ৰদৰ্শন কৰোঁতে যি তথ্যচিত্ৰধৰ্মিতাৰ প্ৰভাৱ পৰাৰ আশংকা আছিল, তাকো আইমীয়ে অনায়াসে চম্ভালি লৈছে যথাযথ পৰিচালনাৰে৷

অৱশ্যে পুৱাৰ পৰা নিশালৈ জীৱন যাপনৰ অবিৰত সংগ্ৰাম, প্ৰকৃতিৰে যুঁজ, ৰ’দে-বতাহে দিনানুদৈনিকতাৰ মাজত আইমীৰ শৰীৰত যি কাঠিন্য থাকিব লাগিছিল, সেয়া দেখা পোৱা নগ’ল৷ বহু সময়ত অভিনেত্ৰীৰ পেলব শৰীৰক মেকআপে লুকুৱাই ৰাখিব পৰা নাই! আইমীৰ স্বামী ডিৰ’ৰ পৰিচ্ছন্ন দাঁত আনকি বনে-জংঘলে পৰি আনৰ গাঁৱত বন্দী হৈ থকাৰ সময়তো দুগাল ৰেজৰৰ ব্যৱহাৰেৰে নিমজ৷ দুই-এডাল দাড়িয়েও থুতিওৱা নাই! মাজে মাজে বহু পাশ্বৰ্ চৰিত্ৰৰ ছেম্পুধন্য চুলিয়েও visual jerk দিছে৷

আইমী বৰুৱাৰ ‘ছেমখৰ’ৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ চলচ্ছিত্ৰীয় দিশটো হ’ল গোটেই ছবিখনত বিৰাজ হৈ থকা নৰখাদক বাঘটোৰ জিঘাংসা আৰু আতংকৰ আৱেশ৷ অথচ পৰিচালকে বাঘটো দেখুৱাবলৈ কোনো VFX বা এনিমেচনৰ সহায় লোৱা নাই৷ খুব সহজেই বাঘৰ গ্ৰাফিক্সেৰে পৰিচালকে এটা গিমিক সৃষ্টি কৰিব পাৰিলেহেঁতেন৷ সেয়া নকৰি বাঘটোক ৰহস্যময়, অস্পষ্ট কৰি ৰখা হ’ল– নিয়তিৰ দৰে, মৃত্যুৰ দৰে৷ এই সংযম আৰু নান্দনিক ট্ৰিটমেণ্টৰ বাবে পৰিচালকে কৃতিত্ব দাবী কৰিব পাৰে৷

ছেমছা পৰম্পৰা আজি বিলুপ্তিৰ পথত, সভ্যতাৰ প্ৰতি ছেমখৰৰ প্ৰতিৰোধো হয়তো এদিন নোহোৱা হৈ যাব৷ কিন্তু আধুনিক সমাজত পুৰুষ আধিপত্য ইমান সহজে নিঃশেষ হ’বনে?

পাৰিপাশ্বিৰ্কতা পাহৰি মাথোঁ চলচ্ছিত্ৰীয় উৎসুকতাৰে আইমী বৰুৱাৰ ছবিখন চাওক৷ ‘ছেমখৰ’ চাই কোনোবাই ভাল পাব পাৰে, কোনোবাই বেয়া পাব পাৰে, কিন্তু কোনোৱে যে উপেক্ষা [ignore] কৰিব নোৱাৰিব তাক লৈ মই নিশ্চিত৷