ক’ভিডৰ ভেকচিন আৰু জৈৱ-নৈতিকতাৰ প্ৰশ্ন
বাংলা কবিয়ে কৈছে– ‘এই দিন দিন নয় আৰো দিন আছে’৷ কৰ’নাময় এই পৃথিৱীৰ স্ব-নিৰ্বাসনত অতীষ্ট মানৱ জাতি এতিয়া সেই কাংক্ষিত দিনটোৰ অপেক্ষাত৷ কেতিয়া কৰ’নাৰ কালিকালগা কাল শেষ হ’ব আৰু জীৱন হৈ পৰিব পূৰ্বৰ দৰে প্ৰাণোচ্ছল আৰু স্বাভাৱিক! ইচ্ছা কৰিলেই আপুনি বন্ধুৰ ঘৰলৈ বিনা দ্বিধাই সোমাই যাব পাৰিব, সকলোৱে একেলগে মিলি আড্ডা দিব পাৰিব, বিহুৰ সাংস্কৃতিক সন্ধিয়া হাজাৰ হাজাৰ মানুহৰ সৈতে কোনোবা জনপ্ৰিয় গায়কৰ গীত উপভোগ কৰিব পাৰিব৷ মন গ’লেই শ্বিলং বা গোৱা বা কোনোবা হিল ষ্টেচনত একাকীত্ব বিচাৰি দুদিন অতিবাহিত কৰি আহিব পাৰিব৷ একাকীত্ব আকৌ মধ্যবিত্তৰ বিলাসিতা হৈ পৰিব৷ কেতিয়া আহিব সেই দিন? এই প্ৰশ্ন সাধাৰণ জনতাৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰনেতালৈ, গেলামালৰ দোকানীৰ পৰা নামজ্বলা অৰ্থশাস্ত্ৰীলৈকে সকলোৰে মনত প্ৰতিদিন ভুমুকি মাৰে৷ অৰ্থনীতি বিধবস্ত, চাহিদাহীন বজাৰত কঙালী, ৰজাঘৰৰ কোষাগাৰ প্ৰায় উদং– ইফালে জীৱিকা হেৰুওৱাৰ আশংকা আৰু অজান ভৱিষ্যতৰ অনি(য়তাত চিন্তাক্লিষ্ট প্ৰতিখন মুখ৷ এই সকলো সমস্যা, আশংকা, আশা-আকাংক্ষা এতিয়া কেন্দ্ৰীভূত হৈ আছে সেই দিনটোলৈ যিদিনা ক’ভিড-১৯ বেমাৰ সৃষ্টিকাৰী কৰ’না ভাইৰাছ [SARS-CoV-2] প্ৰতিৰোধী ভেকচিন বা টিকা উদ্ভাৱন হ’ব আৰু পৃথিৱীক এই পেণ্ডেমিকৰ নাগপাশৰ পৰা মুক্ত কৰিব৷ কিন্তু ক’ত আছে সেই সঞ্জীৱনী মহৌষধি?আগষ্টত ৰাছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ভ্লাদিমিৰ পুটিনে তেওঁৰ স্বভাৱসুলভ চমকদাৰী শৈলীৰে সমগ্ৰ বিশ্বকে চমকিত কৰি ঘোষণা কৰিছিল যে ৰাছিয়াই সেই কাংক্ষিত ভেকচিন ইতিমধ্যে আৱিষ্কাৰ কৰিছে আৰু অক্টোবৰৰ পৰা ভেকচিন বজাৰত উপলব্ধ হ’ব৷ তেওঁৰ ঘৰুৱা সমৰ্থক– ৰাছিয়াৰ উগ্ৰ জাতীয়তাবাদীসকলক অধিক ৰাষ্ট্ৰীয় গৰ্বৰ সুৰসুৰণি দিবলৈ তেওঁ আনকি শীতল যুদ্ধৰ সময়ৰ ৰাছিয়াৰ উল্লেখযোগ্য বৈজ্ঞানিক কৃতিত্ব স্পুটনিক উপগ্ৰহৰ আৰ্হিত এই ভেকচিনৰ নাম স্পুটনিক-৫ বুলি ঘোষণা কৰে৷ কিন্তু বিশ্বৰ বিভিন্ন ইমিউন’লজিষ্ট তথা চিকিৎসক, বিজ্ঞানীয়ে তেওঁৰ ঘোষণাক ৰাজনৈতিক উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত, ‘গিমিক’, আনকি মূৰ্খামি বুলিও সমালোচনা কৰিছে৷ বিজ্ঞানীসকলৰ মতে, প্ৰি-ক্লিনিকেল ষ্টাডিজত অৰ্থাৎ পৰীক্ষাগাৰত যদি তত্ত্বগতভাৱে ভেকচিনবিধৰ সংশ্লিষ্ট বেমাৰ প্ৰতিৰোধ কৰাৰ ক্ষমতা আছে বুলি দৃঢ়ভাৱে প্ৰমাণ হয়, তেতিয়াহে সেয়া বাস্তৱত জন্তুৰ দেহত [এনিমেল মডেল] প্ৰয়োগ কৰি পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰা হয়৷ আৰু এনিমেল মডেলৰ ফলাফল যদি সন্তোষজনক তথা নিৰাপদ বুলি সন্দেহাতীতভাৱে প্ৰমাণ হয় তেতিয়াহে মানৱ দেহত প্ৰয়োগ কৰিবলৈ চৰকাৰে ক্লিনিকেল ট্ৰায়েলৰ অনুমতি প্ৰদান কৰে৷ মানৱ দেহত হোৱা ক্লিনিকেল ট্ৰায়েল ক্ৰম অনুসৰি তিনিটা বাধ্যতামূলক আৰু সময়সাপেক্ষ পৰ্যায়ৰ [ফেজ-ৰ, ফেজ-২ আৰু ফেজ-৩] মাজেদি পাৰ হ’ব লাগে৷ প্ৰতিটো পৰ্যায়ত প্ৰাপ্ত তথ্যৰ সূক্ষ্ম বিশ্লেষণৰ অন্তত যদি পৰীক্ষণমূলক ভেকচিনবিধৰ কাৰ্যক্ষমতা আৰু নিৰাপত্তাবিষয়ক ফলাফল সন্দেহাতীতভাৱে আশ্বস্তজনক, তেতিয়াহে পৰৱৰ্তী পৰ্যায়লৈ আগবঢ়া হয়৷ লাহে লাহে স্বেচ্ছাসেৱকৰ সংখ্যা বঢ়াই গৈ চূড়ান্ত পৰ্যায়ত কেইবাশৰ পৰা সহস্ৰাধিক [ক’ভিড-১৯ মহামাৰীৰ ক্ষেত্ৰত ২৫-৩০ হাজাৰ] মানুহৰ দেহত পৰীক্ষণমূলক ভেকচিন প্ৰদান কৰি মূলতঃ তাৰ কাংক্ষিত কাৰ্যকাৰিতা তথা ফলপ্ৰসূতা, মানৱ দেহৰ প্ৰতিৰোধ ব্যৱস্থাক ভেকচিনবিধে কিদৰে প্ৰভাৱিত কৰে আৰু লগতে আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাটো হ’ল যে এই পৰীক্ষণমূলক ভেকচিনবিধ কিমান নিৰাপদ, ইয়াৰ প্ৰয়োগে মানৱ দেহত কিধৰণৰ প্ৰতিক্ৰিয়া তথা পাশ্বৰ্ক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰে, এই সকলো দিশৰ হ্ৰস্বম্যাদী আৰু দীৰ্ঘম্যাদী পৰ্যবেক্ষণ কৰাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ তথা বাধ্যতামূলক৷ সাধাৰণতে এক-তৃতীয়াংশতকৈ কম পৰীক্ষণমূলক ভেকচিনহে ক্লিনিকেল ট্ৰায়েলৰ ডেওনা পাৰ হ’বলৈ সক্ষম হয়৷গতিকে এয়া সহজতে বোধগম্য যে এই সকলো দিশ নিৰীক্ষণ আৰু পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ সময়ৰ প্ৰয়োজন হয়৷ সাধাৰণতে ভেকচিন এটা পৰীক্ষাগাৰৰ পৰা বজাৰ পাবলৈ প্ৰায় ১০ৰ পৰা ১৫ বছৰ লাগে৷ এতিয়ালৈকে আটাইতকৈ কম সময়ত তৈয়াৰ কৰা ভেকচিনটো হ’ল ১৯৬০ৰ দশকত ‘মাম্পছ’ বেমাৰৰ ভেকচিন, প্ৰায় চাৰি বছৰ লাগিছিল এই ভেকচিনবিধ উৎপাদন কৰিবলৈ৷ বিশেষজ্ঞসকলৰ মতে ক’ভিড-১৯ৰ দৰে বিশ্বব্যাপী পেণ্ডেমিক পৰিস্থিতিৰ বাবে বিভিন্ন পৰ্যায়সমূহ যদি ‘ফাৰ্ষ্ট-ট্ৰেক’তো কৰা হয়, তথাপি কভিড-১৯ প্ৰতিৰোধক ভেকচিন তৈয়াৰ কৰি বজাৰত উপলব্ধ কৰিবলৈ কমেও ১২ৰ পৰা ১৮ মাহ লাগিব৷ ১৮ মাহৰ ভিতৰতো যদি ক’ভিড প্ৰতিৰোধী ভেকচিন তৈয়াৰ কৰি বজাৰত উপলব্ধ কৰাব পৰা যায়, তেন্তে সেয়াও এক অভিলেখ তথা মানৱ জাতিৰ বাবে এক অসাধ্য সাধন কৰাৰ দৰে হ’ব৷ গতিকে ৰাজনীতিকসকলে বিচাৰিলেই ৰাতিটোৰ ভিতৰত কোনেও ভেকচিন তৈয়াৰ কৰি দিব নোৱাৰে, মানুহৰ নিৰাপত্তাৰ কথা আছে, বায়’-এথিকছ বা জৈৱ-নৈতিকতাৰ প্ৰশ্ন আছে৷বিভিন্ন বাতৰি সংস্থাৰ মতে সমগ্ৰ বিশ্বজুৰি বৰ্তমান তিনি শতাধিক ক’ভিড-১৯ প্ৰতিৰোধক ভেকচিন প্ৰকল্প চলি আছে৷ তাৰে ৪০টা প্ৰকল্প ক্লিনিকেল ট্ৰায়েলৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত আছে আৰু মাত্ৰ ৯টা প্ৰকল্প চূড়ান্ত পৰ্যায়ত আছে৷ বিশেষজ্ঞসকলৰ মতে সকলো দিশ যদি ভবা মতে আগবাঢ়ে, তেন্তে অহা বছৰৰ মাৰ্চ-এপ্ৰিলৰ ভিতৰত ক’ভিড-১৯ প্ৰতিৰোধী ভেকচিন বজাৰত উপলব্ধ হ’ব৷ কিন্তু ভেকচিনৰ সম্ভৱনাৰ লগে লগে আন্তৰ্জাতিক ভূ-ৰাজনীতি তথা কূটনৈতিক মহল বেছ গৰম হৈ উঠিছে৷ এফালে বিশ্বৰ ধনী আৰু ক্ষমতাশালী দেশবোৰে ক’ভিড-১৯ৰ ভেকচিনক জিঅ’-পলিটিক্সৰ নতুন অস্ত্ৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ প্ৰস্তুত হৈছে যদিও অনুন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহে যিকোনো উপায়ে ভেকচিন পাবলৈ উদগ্ৰীব হৈ পৰিছে৷ ভেকচিনৰ সম্ভাৱনাই সমগ্ৰ বিশ্বৰ আগত দুটা গুৰুত্বপূৰ্ণ জৈৱ-নৈতিক প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিছে– প্ৰথম, যিহেতু আৱিষ্কাৰৰ লগে লগে বৃহৎ পৰিমাণৰ ভেকচিন তৈয়াৰ কৰাটো সম্ভৱ নহয়, লজিষ্টিকছ আৰু যোগান-পৰিবহণৰ সীমাবদ্ধতাও আছে, গতিকে ভেকচিন সহজলভ্য নোহোৱালৈকে প্ৰথমে কোনে সেই ভেকচিন ব্যৱহাৰ কৰিব? কেৱল ধনী আৰু ক্ষমতাশালী দেশসমূহে নে সকলো দেশকে ভগাই দিয়া হ’ব? দ্বিতীয়, ভেকচিনৰ মূল্য কিদৰে নিৰ্ণয় কৰা হ’ব আৰু কিমান হ’ব? ইয়াতে উল্লেখ কৰিব পাৰি যে যি নটা ভেকচিন প্ৰকল্প চূড়ান্ত পৰ্যায়ত আছে, তাৰে চাৰিটা চীনৰ বিভিন্ন কোম্পানীয়ে তৈয়াৰ কৰি আছে৷ তিনিটা ভেকচিন আমেৰিকাত তৈয়াৰ হৈ আছে– এটা ঔষধ নিৰ্মাতা ফাইজাৰ আৰু জাৰ্মেনীৰ যৌথ প্ৰকল্প, এটা ঔষধ কোম্পানী মডেৰ্নাৰ আৰু আনটো জনছন এণ্ড জনছনৰ৷ ৰাছিয়াৰ স্পুটনিক-৫১ কথা আগতে উল্লেখ কৰা হৈছে৷ আৰু আন এটা যৌথ প্ৰকল্প চলি আছে অক্সফ’ৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ত৷ এই প্ৰকল্পত ব্ৰিটিছ-ছুইডিছ ঔষধ কোম্পানী এষ্ট্ৰাজেনেকাৰ বাহিৰেও ভাৰতৰ চেৰাম ইন্ষ্টিটিউটো ভাগীদাৰ৷ উল্লেখ্য যে বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাই ভেকচিন প্ৰস্তুতকৰণ আৰু যোগানৰ বিষয়ে বহুপাক্ষিক চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰাৰ আহ্বান জনাইছে যদিও ধনী আৰু ক্ষমতাশালী দেশসমূহে সেই বিষয়ে wnক্ষেপো কৰা নাই৷ ইতিমধ্যে এই নটা প্ৰকল্পই বিভিন্ন দেশৰ সৈতে প্ৰথম ভেকচিন যোগানৰ বাবে বহু বিলিয়ন ডলাৰৰ চুক্তি কৰিছে৷ আমেৰিকাই ১০ বিলিয়ন ডলাৰসম্বলিত ‘অপাৰেচন ৱাৰ্প স্পীড’ নামৰ কাৰ্যসূচী কেতিয়াবাই আৰম্ভ কৰিছে, যাৰ মূল লক্ষ্য ২০২১ চনৰ জানুৱাৰীৰ ভিতৰত আমেৰিকাৰ মানুহৰ বাবে কমেও ৩০০ নিযুত ডোজ নিৰাপদ আৰু কাৰ্যক্ষম ভেকচিনৰ যোগান ধৰা, তাৰ বাবে ইতিমধ্যে প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষভাৱে বিভিন্ন প্ৰকল্পত আমেৰিকাই টকা নিৱেশ কৰিছে৷ যোৱা সপ্তাহত ৰাষ্ট্ৰপতি ট্ৰাম্পে ইংগিত দিছে যে হয়তো নৱেম্বৰত হ’বলগীয়া ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনৰ পূৰ্বেই কোনো ভেকচিনক আমেৰিকাত অনুমোদন দি ট্ৰাম্পে ৰাইজৰ বাঃ বাঃ ল’ব৷ গতিকে বিশ্বৰ য’তেই ভেকচিনৰ আৱিৰ্ভাৱ নহওক কিয় তাৰ এক বৃহৎ অংশ যে প্ৰথমে আমেৰিকালৈ যাব, সেয়া প্ৰায় খাটাং৷ কিন্তু আমেৰিকাতকৈও আগত আছে ইংলেণ্ড৷ ইংলেণ্ডৰ প্ৰতিজন নাগৰিকে যাতে কমেও পাঁচটাকৈ ডোজ প্ৰথমে গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, তাৰ বাবে ইংলেণ্ডে চূড়ান্ত পৰ্যায়ত থকা ছটা প্ৰকল্পৰে সৈতে চুক্তি কৰিছে৷ আমেৰিকা, ইংলেণ্ড, জাপান আৰু ইউৰোপীয়ান ইউনিয়নে যদিও বিশ্বৰ মাত্ৰ ১৩ শতাংশ জনগণক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে, কিন্তু টকা আৰু ক্ষমতাৰ বলত ইতিমধ্যে চূড়ান্ত পৰ্যায়ত থকা ভেকচিন প্ৰকল্পসমূহৰ সামগ্ৰিক মুঠ প্ৰাথমিক সম্ভাৱ্য ভেকচিন ডোজৰ আধাই কিনি লৈছে৷ অনুন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহত অহা বছৰৰ শেষৰফালেহে হয়তো ভেকচিন সহজলভ্য হ’ব পাৰে, তাৰ আগত আশা ক্ষীণ বুলি বিভিন্ন স্বেচ্ছাসেৱী সংগঠনে আক্ষেপ কৰিছে৷ লগতে আফ্ৰিকা, এছিয়া, লেটিন আমেৰিকাৰ দুখীয়া দেশসমূহে ভেকচিনৰ বিনিময়ত চীন, আমেৰিকা আদিৰ দৰে আগ্ৰাসী দেশ আৰু কৰ্প’ৰেটসমূহৰ নব্য সাম্ৰাজ্যবাদী নীতিৰ আগত কি বন্ধকী থ’ব লাগে, সেয়াও লক্ষণীয় হ’ব৷ভাৰতৰ চিত্ৰটো অৱশ্যে অত্যন্ত আশাব্যঞ্জক৷ কাৰণ ইতিমধ্যে উল্লেখ কৰা হৈছে যে ভাৰতে চূড়ান্ত পৰ্যায়ত থকা অক্সফ’ৰ্ডৰ ক’ভিশ্বিল্ড প্ৰকল্পৰ ভাগীদাৰ৷ গতিকে ভেকচিন আৱিষ্কাৰ হোৱাৰ লগে লগে ভাৰতে নিজৰ অংশৰ কিছু ভেকচিন পাব৷ কিন্তু তাতোকৈ ডাঙৰ কথা যে ভাৰত বিশ্বৰ ভেকচিন তৈয়াৰ কৰা মূল কাৰখানা, বিশ্বৰ ৬০ শতাংশ ভেকচিন বৰ্তমান ভাৰতত তৈয়াৰ হয়৷ গতিকে ক’ভিড-১৯ ভেকচিন আৱিষ্কাৰ হোৱাৰ লগে লগে অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে নিজৰ বাবে বৃহৎ পৰিমাণৰ ভেকচিন উৎপাদন কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় আন্তঃগাঁথনি আৰু মানৱ সম্পদ ইতিমধ্যে ভাৰতত মজুত আছে৷ তথাপি এই কাম এসপ্তাহত বা এমাহত যিহেতু সম্পন্ন নহ’ব, গতিকে ভাৰতীয় প্ৰেক্ষাপটতো এটি জৈৱ-নৈতিক প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা হৈছে যে ভাৰতত ক’ভিড-১৯ ভেকচিন আহি পোৱাৰ পাছত যেতিয়ালৈকে সেয়া বজাৰত সহজলভ্য নহয়, তেতিয়ালৈকে সীমিতসংখ্যক ভেকচিন প্ৰথমতে কাক প্ৰদান কৰা হ’ব? এই বিষয়ে কেন্দ্ৰীয় স্বাস্থ্যমন্ত্ৰীয়ে এটা অতি যুক্তিপূৰ্ণ সমিধান প্ৰদান কৰিছে– প্ৰথমতে ক’ভিডৰ সৈতে যুঁজি থকা ফ্ৰণ্টলাইন চিকিৎসক আৰু স্বাস্থ্যকৰ্মীসকলক আৰু জে্যষ্ঠ নাগৰিকসকলক প্ৰদান কৰা হ’ব৷ কিন্তু বাস্তৱত এয়া কাৰ্যকৰী হয় নে সমাজৰ ধনীক শ্ৰেণী আৰু ক্ষমতাশালীসকলেহে প্ৰথমতে ভেকচিনৰ সুবিধা পায়, সেয়া সময়েহে ক’ব৷ [প্ৰকাশিত মতামত লেখকৰ একান্ত ব্যক্তিগত৷ কাৰ্যলয়-পদবীৰ সৈতে কোনো সম্পৰ্ক নাই]
