জনতাৰ মানুহজন
ঝঞ্জা বিজয়ী সৈনিক শিল্পী বিষ্ণুপ্ৰসাদ ৰাভা, অসমৰ সৰ্বকালৰ বাবে পূজ্য মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ পাছতে যিকেইজন মহামনীষীৰ নাম লেখত ল’ব পাৰি, তাৰ ভিতৰত জ্যোতিপ্ৰসাদ আৰু বিষ্ণুপ্ৰসাদ অন্যতম৷ জাতিৰ সংকট কালত প্ৰাকস্বাধীনতা আৰু স্বাধীনতাৰ পাছতো দুইজন মহান ব্যক্তিয়ে যি অৱদান বৃহত্তৰ অসমীয়া জাতি গঠনৰ বাবে আগবঢ়ালে, সেয়া আমাৰ বাবে সদায় অনুকৰণীয়৷ বিশেষকৈ সমাজৰ শোষিত, নিপীড়িত শ্ৰেণীৰ লোকক মহান শিল্পী বিষ্ণু ৰাভাই সৃষ্টিশীল চিন্তাৰে উদাৰ মানৱীয় দৃষ্টিভংগী আৰু এক পৰিৱৰ্তনকামী চিন্তাধাৰাৰে যি আদৰ্শ দেখুৱালে, সেয়া সমগ্ৰ জাতিৰ বাবে সদায় প্ৰেৰণাৰ উৎস৷ সেয়ে জন্মৰ এশ বছৰ পাছতো জ্যোতিপ্ৰসাদ, বিষ্ণু ৰাভা আজিও আমাৰ বাবে স্মৰণীয়৷ ভিন্নধৰ্মী চিন্তাৰে সৃষ্টিশীল ৰচনাত ব্যস্ত থকা এই দুজন আছিল বহুমুখী প্ৰতিভাৰ আকাৰ৷ সন্মুখত থকা প্ৰত্যাহ৩ান গ্ৰহণ কৰি চৰকাৰৰ ৰোষৰ বলি হৈও দুয়োজনেই দেশপ্ৰেমৰ বহু উৎকৃষ্ট উদাহৰণ দাঙি থৈ গৈছে৷ সেয়া কেৱল অলপ কথাতে উল্লেখ কৰা সম্ভৱ নহয়৷
এটি চিন্তাঃ
দেশৰ বিভিন্ন ৰাজ্যত তথা অসমতো ২০০৩ বৰ্ষত জ্যোতিপ্ৰসাদৰ জন্ম শতবৰ্ষ আৰু ২০০৮-০৯ বৰ্ষত বিষ্ণুপ্ৰসাদ ৰাভাৰ জন্ম শতবৰ্ষ মহা ধুমধামেৰে পালন কৰাটো শুভ লক্ষণ৷ অৱশ্যে চৰকাৰী বা বেচৰকাৰীভাৱে প্ৰতিবছৰে বিষ্ণু ৰাভা দিৱস, শিল্পী দিৱস পতাৰ বাহিৰে পাৰ হৈ যোৱা জন্ম শতবৰ্ষতো কোনো লেখত ল’বলগীয়া কাম নোহোৱাটো দুৰ্ভাগ্যৰ কথা৷ আঁতৰ হোৱা নাই চৰকাৰী খণ্ডৰ পূৰ্বাঞ্চলৰ একমাত্ৰ পূৰ্ণাংগ ষ্টুডিঅ’ ‘জ্যোতি চিত্ৰবন’ৰ সামগ্ৰিক দুৰৱস্থা৷ প্ৰথম অসমীয়া বোলছবি ‘জয়মতী’ৰ চিত্ৰগ্ৰহণৰ স্থান ঐতিহাসিক গহপুৰৰ ‘ভোলাগুৰি চাহ বাগিচা’, জ্যোতিৰ জীৱনৰ বহু সৃষ্টিৰ জীয়া সাক্ষী ‘তামোলবাৰী চাহ বাগিচা’ৰ আজিও পৰিকল্পিতভাৱে সংৰক্ষণ নহ’ল৷ বিষ্ণু ৰাভাৰ সপোনৰ বৰঅসম ৬০-৭০ দশকত সাতভনী জ্জ ভাগ হ’ব লগা হ’ল৷ নতুন প্ৰজন্মই আজিও হাতত অস্ত্ৰ লৈ স্বাধীনতাৰ ভিন্ন পৰিচয়েৰে পুনৰ স্বাধীন অংগ ৰাজ্য বিচাৰি আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে বিপ্লৱী সংগঠন খুলি আন এক মুক্তি সংগ্ৰামৰ যুঁজত অৱতীৰ্ণ হৈছে৷ জাতি-জনগোষ্ঠীৰ ঐক্যৰ বুনিয়াদ কেতিয়াবাই ৰাজ্যত থানবান হৈ গ’ল৷ ইংৰাজৰ ‘ডিভাইড এণ্ড ৰুল পলিচী’ৰ অধীনত পোৱা বহু আকাংক্ষিত স্বাধীনতাক সেয়েহে বিষ্ণু ৰাভাই ‘ইয়ে আজাদী ঝুথা হ্যায়, চীৰ্ফ চামৰাকা বদল’ বুলি উদাত্তকণ্ঠে প্ৰতিবাদ কৰিছিল৷ এই শ্লোগানৰ প্ৰাসংগিকতা আজিও জীৱন্ত নহয়নে? ভুক্তভোগী জনতাই ইয়াৰ গূঢ়াৰ্থ আজি বুজি পাইছে৷
কনক গোস্বামীয়ে কৈছিলঃ এটা ঘটনাই মোৰ শৈশৱৰ কুমলীয়া মনত গভীৰ চাপ পেলাইছিল৷ জীৱনৰ পাছৰ কালত ইয়াৰ বাৰে বাৰে প্ৰতিফলন ঘটিছে, য’ত বিষ্ণু ৰাভাৰ ভূমিকাও উল্লেখনীয়৷ কৰ্মবীৰ চন্দ্ৰনাথ শৰ্মা চুবুৰীয়াই নাছিল, আমাৰ বংশলতাৰ লগতো জড়িত৷ সেই সুবিধাতেই চাগে ব্ৰিটিছ খেদা আন্দোলনটোত পৰিচালনা আমাৰ বিহগুৰিৰ ঘৰৰ পৰাই হৈছিল৷ শিশুকালত আইৰ মুখত শুনিছিলোঁ বিজয় ভাগৱতী, অমিয় কুমাৰ দাস, বিজয় শৰ্মা আদি নেতাই মাজৰাতিও আহে, আয়ে শোৱাৰ পৰা উঠিও ভাত ৰান্ধি খুৱায়৷ আয়ে আমাক এইবোৰ জনোৱাৰ সময়ত আমাৰ পৰিয়ালৰ অৱস্থা লাওলোৱা, চৌকালৈ কেতিয়াবা জুয়েই নাযায়৷ ইফালে সেই বাঘা বাঘা নেতাবোৰ তেতিয়া মন্ত্ৰীৰ আসনত, পৰিয়ালটোৰ খবৰ ল’বলৈ আৱশ্যকীয় বদান্যতাকণো তেওঁলোকৰ নহ’ল৷ শিশুমনত তেতিয়াই সেই সৌজন্যতাহীন নেতাবোৰৰ কাৰ্যত গোটেই কংগ্ৰেছ দলটোৰ প্ৰতি তীব্ৰ বিতৃষ্ণা উপজিছিল৷ এনে সময়তে আমাৰ চুবুৰীয়া বাঁহবাৰী গাঁৱৰ বহুলোক পুলিচৰ দপ্দপনিৰ পৰা সাৰিবলৈ গুচি আহি আমাৰ গাঁও পাইছিলহি৷ বয়স্থসকলে কোৱা-কুই কৰা শুনিছিলোঁ– ‘কমিউনিষ্ট বিষ্ণু ৰাভা সেই গাঁৱত লুকাই আছে বুলি ভাবিছে৷ কংগ্ৰেছক শেষ কৰি জনতাৰ ৰাজ কায়েম কৰিবলৈ বিষ্ণু ৰাভাহঁতৰ এই প্ৰচেষ্টা৷ সেয়েহে, কংগ্ৰেছে বিষ্ণু ৰাভাহঁতক কৰায়ত্ত কৰিবলৈ বিচাৰি ফুৰিছে৷’ শিষ্টাচাৰহীন কংগ্ৰেছী চৰিত্ৰই মোৰ মনৰ থূপ খুওৱা ঘৃণাবোৰে কৰা ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াই বিষ্ণু ৰাভাৰ দৰে কংগ্ৰেছবিৰোধীৰ প্ৰতি দুৰ্বলতাৰ জন্ম দিলে৷ এনে দুৰ্বলতাৰ বাবেই চাগে ১৯৬২ চনত ৰাষ্ট্ৰযন্ত্ৰৰ প্ৰচাৰকক মই তিলমানো গুৰুত্ব দিব খোজা নাছিলোঁ, যদিও প্ৰচাৰ যে বিভ্ৰান্তকাৰী বা নিঃস্বাৰ্থত সৃষ্টি, সেই দিশবোৰ সমূলি নাজানিছিলোঁ৷
১৯৬২১ বৰ্ষটো অসমৰ বাবে, বিশেষকৈ তেজপুৰৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ৷ চীনাযুদ্ধৰ বাবে নিজকে প্ৰস্তুতি চলাওঁতে সমাজত থকা কমিউনিষ্ট মতাৱলম্বী লোকসকলক চৰকাৰে গ্ৰেপ্তাৰ কৰি নিছিল৷ সেই যুদ্ধকালীন পৰিৱেশত তেজপুৰৰ সাধাৰণ জীৱন ব্যাহত হৈছিল, আমাৰ পাঠদান প্ৰায় বন্ধ আছিল৷ বিদ্যালয়ৰ পৰা আমি ছাত্ৰ কেইজনমান ওলাই আহি এদিন থানাৰ ওচৰ পালোঁহি৷ দেখিলোঁ মষ্ট হটঙা মানুহ এটাক পুলিচে ধৰি-বান্ধি নিছে৷ থূপ খোৱা মানুহৰ মাজৰ পৰা কোনোবা এজনে কোৱা শুনিলোঁ, ‘সেইজন বিষ্ণু ৰাভা’৷ শৈশৱতে সেই পূজ্যজ্ঞান কৰা লোকজনক প্ৰথম দেখাৰ সুবিধাত মই হয়তো সামান্য উৎকণ্ঠিত হৈ পৰিছিলোঁ৷ ‘কমিউনিষ্ট’বিদ্বেষী দুৰ্ঘোৰ চৰকাৰী প্ৰচাৰ চলি থকা সত্ত্বেও ব্যক্তিজনৰ বিশাল শাৰীৰিক অৱয়ব, গুৰু-গম্ভীৰ খোজ-কাটল আৰু সাম্য মূৰ্তিৰ প্ৰতিচ্ছবিয়ে মোৰ অন্তৰত তেওঁৰ প্ৰতি আৱেগহে উজলাই তুলিলে৷
প্ৰকৃততে ১৯৬৭ৰ নিৰ্বাচনী কালতেই ইমান দিনৰ আকাংক্ষিত ব্যক্তিজনক ওচৰৰ পৰা পালোঁ৷ সেই ব্যক্তিজনৰ লগত ঘটা মধুৰ সান্নিধ্যৰ স্মৃতি ৰোমন্থন কৰিবলৈ মোৰ মন পুলকিত হৈ উঠিছে৷
‘ব’লা আজি তোমালোকৰ ঘৰৰ পৰাই প্ৰচাৰ আৰম্ভ কৰোঁ’– গাড়ীখনত উঠিয়েই বিষ্ণু ককাইদেৱে মোক জনালে৷ গাড়ীত ড্ৰাইভাৰ বাদ দি কেৱল আমি দুজন৷
‘আমাৰ ঘৰ, আপুনি কয় কি? মোৰ দেউতা ১৯২১ৰ কংগ্ৰেছী৷’
‘বাৰু তুমি চাবাচোন, ভোট খোজানে নোখোজা৷’ গাড়ী আহি ডিপোটা নদী পাৰ হৈ আমাৰ অঞ্চলত সোমোৱাৰ লগে লগেই ককাইদেৱে ড্ৰাইভাৰক জনাই দিলে– ‘লাহে লাহে, আমি বিহগুৰি সোমালোঁহি; ইয়াত মৰা ছাগলীকো গাড়ীৰ আগত পেলাই হিচাপ কৰে ভৱিষ্যতে কেইটা পোৱালি জন্ম দিলেহেঁতেন আৰু সেই ভিত্তিতে ড্ৰাইভাৰৰ পৰা জৰিমনা আদায় কৰে, হয়নে?’ মই লগে লগে প্ৰতিবাদ কৰিলোঁ আৰু সেই প্ৰিয় ব্যক্তিজনে উচ্ছস্বৰে হাঁহি ক’লে– ‘এঃ ধেমালিহে কৰিছোঁ৷ জন্মভূমিক বেয়াকৈ কওঁতে তোমাৰ খং নুঠা হ’লেহে বেয়া পালোঁহেঁতেন৷’
যথা সময়তেই আমি আমাৰ ঘৰ পালোঁহি৷ ভিতৰৰ পৰা দেউতা ওলাই আহিল৷
[হাতযোৰ কৰি] ‘আপুনি কংগ্ৰেছত লাগি জীৱনটো শেষেই কৰিলে৷ আপোনাৰ ভোট বিচৰাটো অন্যায় হ’ব৷ কিন্তু আপুনি চাৰিদুৱাৰ শংকৰ সংঘৰ সভাপতি আৰু মই গুৰুজনাৰ শিষ্য৷ এই হিচাপত ময়ো আপোনাৰ শিষ্য৷ শিষ্যক আশীৰ্বাদ দিয়ক যাতে বিজয় হয়’– এইবুলি দেউতাক নমস্কাৰ জনালে৷ এনে অৱস্থাত সাধাৰণ মানুহৰ যি হয় দেউতাৰো সেয়ে দশা হ’ল, অৰ্থাৎ মূৰত হাত দি ‘তোমাৰ বিজয় হওক’ বুলি মংগল কামনা কৰিলে৷ সেই সপ্তাহৰ স্থানীয় কাকতত সেই আশীৰ্বাদ প্ৰদানৰ কথা বৰ বৰ হৰফেৰে প্ৰচাৰ কৰিলে৷ অথচ, বিষ্ণু ৰাভাৰ লগত মোৰ বাহিৰে আন কোনো নাছিল৷ তাৰ মানে কাকতক সেই খবৰৰ যোগান ককাইদেৱে নিজেই কৰাইছিল৷ তেনে খবৰে আন কংগ্ৰেছীকো ৰাভাৰ বিৰুদ্ধে যোৱাত হেঙাৰ [হয়তো] আঁৰিছিল৷ দেউতাৰ পৰা আশীৰ্বাদ বিচৰা সেই দৃশ্যটো মোৰ মনত আজিও সজীৱ হৈ আছে৷
আন এদিন বিষ্ণু ৰাভাৰ লগত মই আৰু উদীয়মান ব্যৱসায়ী বদন লহকৰ৷ বাটত ভাৰতীয় সেনাৰ উচ্ছ বিষয়া এজনক এছকৰ্ট দি যোৱা কনভয় এটাই আমাৰ কাষেৰে পাৰ হৈ গ’ল৷ দৃশ্যটো দেখি বিষ্ণু ৰাভাই কৈ উঠিল– ‘বুজিছাঁ, এদিন মোকো এনেকৈ ৰক্ষণাবেক্ষণ দি নিৰ্ধাৰিত স্থানলৈ নিছিল৷ আজি গাড়ী এখন বিচাৰি কিমান হাবাথুৰি খাইছোঁ, দেখিছাই৷’
বদন লহকৰ মনে মনে আছে৷ মইহে সুধিলোঁ– ‘কেতিয়া?’
‘বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট পাৰ্টীয়ে কৰা সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ সময়ত ১৯৪৯-৫০ বৰ্ষত৷’
‘তেতিয়াতো আপুনি ‘চিৰাজ’ কৰিছিল?
‘চিৰাজ শেষ কৰিয়েই মই আত্মগোপন কৰিছিলোঁ নহয়৷’
‘আত্মগোপন কালত ফণী শৰ্মাক লগ পাইছিলনে?’
‘ফণী শৰ্মাহঁতে নাটক কৰিছিল সাধাৰণতে কামৰূপত, মোৰ পাৰ্টীৰ দায়িত্ব সেইফালেই৷ সিহঁতৰ থিয়েটাৰ পাৰ্টী সেইফালে আহিলেই দেখা এটা দি আহোঁ, পুলিচেও পিছে ঠিকেই ধাৰণা কৰি ৰাতি খাপ পাতে; মই ভেশচন ধৰি দিনতে লগ কৰোঁ৷ বুজিছাঁ, চোৰ দিনত কৰিবা’৷ নিশা ঘোৰ অন্ধকাৰে চৌদিশ ছানি ধৰিলে৷ তেনে অৱস্থাত আমাৰ গাড়ীখনেই কিবা গোপনীয়তা মনা যেন লাগিল৷ নিৰ্ধাৰিত স্থানত আমাক এৰি বদন লহকৰ ক’ৰবালৈ যাবলৈ ওলাল৷
‘হ’ব আৰু, আমি এই কুঁহিয়াৰ শালতে আছোঁ, তুমি অসুৰক লগত লৈ আনিবা’ বুলি ককাইদেৱে বদনদাক ক’লে৷ বদনদাই এন্ধাৰত মিলি আঁতৰি গ’ল৷
আত্মগোপন কালৰ কথাবোৰ শুনিবলৈ মোৰ মনটো যেনেকৈ উচ্পিচাই আছিল, বিষ্ণু ৰাভায়ো হয়তো ভাল শ্ৰোতা পাই আনন্দত নিমগ্ন হৈ পৰিছিল৷
‘পুলিচে ধৰিবলৈ কেনেকৈ সুবিধা পালে?’
‘সেইবোৰ বহু কথা; আজি থাকক দিয়া, পাছত ক’ম৷’
‘আপোনাৰ পৰা শুনিবলৈ আজিৰ দৰে জানো সুবিধা পাম?’ মই বহু সময় মৌন হৈ ৰ’লোঁ৷ কুঁহিয়াৰ ৰস দুগিলাচ আমাক দি গৈছিল৷ গিলাচত মুখ দি পুনৰ ক’বলৈ ধৰিলে– ‘ডেকাৰ অভিমান লাগিলেইনে? শুনা তেন্তে’ বুলি একে শোহাই গিলাচৰ সমস্ত ৰস শেষ কৰি আৰম্ভ কৰিলেঃ
মই থকা গাঁওখনৰ মুখিয়াল পৰ্যায়ৰ লোক এজনে ওচৰৰ নগৰ হ’ব ধৰা চেণ্টাৰ এটালৈ বজাৰ কৰিবলৈ আহিছিল৷ কিছু সময়ৰ পাছত আন এখন গাঁৱৰ মানুহ এজনেও চাহ খাবলৈ ধৰিলে৷ কিছু সময়ৰ পাছত আন এখন গাঁৱৰ মানুহ এজনেও চাহ খাবলৈ আহি বিপৰীত চকীত বহি আগৰজনক চিধা প্ৰশ্ন সুধিলে– ‘হয়নে, তোমালোকৰ গাঁৱত বোলে ডাঙৰ বস্তুটো আছে? আমাৰ গাঁওলৈকো পঠাই দিবাচোন, মানুহবোৰে তাক চাওঁ চাওঁ কৰি আছে৷’ সেই চাহ দোকানতে পুলিচৰ গোপন শাখাৰ খবৰদাতা এজনেও চাহ খাই আছিল৷ তেওঁ ডাঙৰ বস্তুৰ প্ৰকৃত গূঢ়াৰ্থ ঠিকেই উলিয়াই মানুহজনক অনুসৰণ কৰি মই থকা গাঁওখন পালেহি৷ মই সেইদিনা সেই গাঁৱৰ পৰা গুচি অহাৰ কথা আছিল৷ পিছে ডেকা ল’ৰাবোৰে ক’লে যে সেইদিনা তাত ফুটবলৰ ফাইনেল খেল আছে, ৰাতি খাহী মাৰি ভোজ খোৱা হ’ব; গতিকে আজি ৰাতিটো থাকিব লাগিব৷ সেইমতেই সেই ৰাতি তাতেই থাকিলোঁ৷ ৰাতি দুপৰভাগত পুলিচে আহি মোক গ্ৰেপ্তাৰ কৰে৷
‘কিমান দিন জে’ল খালে৷’
‘ক’ত জে’ল খালোঁ, দহমাহ হাজোতিহে৷ জে’ল খোৱা হ’লে আজি ইলেকচনত উঠিবই নোৱাৰিলোঁহেঁতেন৷ অৱশ্যে পুলিচে মোক সশস্ত্ৰ ধাৰাত পেলাবৰ বাবে মোৰ মোনাটোত খালী কাৰ্টিজ কিছু ভৰাই দিছিল৷’
এনেতে এৰিয়া চাদৰেৰে চকু দুটাৰ বাহিৰে গোটেই মুখ ঢাকি থকা মানুহ এজনক লৈ বদনদা আহিল৷ মানুহজনক বিষ্ণু ককাইদেৱেই যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়া যেন অনুভৱ হ’ল৷ তেওঁৰ চকুহালিয়ে মোৰ মুখৰফালে পিত্পিতাই ফুৰি জানিব বিচাৰিলে মই কোন? ককাইদেৱেই মোৰ বাবে কোনো সংশয় নাৰাখিবলৈ নিৰ্ভয় দিলে৷ তেওঁ কৈ গ’ল, ‘ইয়াত সকলো ভোট বিষ্ণু ৰাভাৰ, ইয়াত আনকি আপোনাৰ অফিচো পাতিব নালাগে৷ মই বেছি দেৰি নৰওঁ৷ কোনোবা আহি দেখিব পাৰে’ এইবুলি হাঁহি এটা মাৰি এন্ধাৰ ফালি আঁতৰি গ’ল৷
মানুহজন যোৱাৰ পাছত বদন লহকৰ আৰু বিষ্ণু ককাইদেউ কিবা আলোচনাত লাগিল৷ বদন লহকৰৰ প্ৰতি মই হয়তো সামান্য হিংসুক হৈছিলোঁ এই ভাবি যে বিষ্ণু ৰাভাৰ লগত তেওঁৰ আত্মীয়তা মোতকৈ বেছি৷ দুয়ো আলোচনা শেষ কৰি মোলৈ চাই ক’লে– ‘ব’লা ঘৰলৈ যাওঁ৷ মানুহজনক চিনিলানে?’ মোৰ মৌনতাই মোৰ অজ্ঞাত বুলি বুজি বিষ্ণু ককাইদেৱেই আৰম্ভ কৰিলে ‘এওঁ হ’ল জিলা কংগ্ৰেছৰ সভাপতি থানুৰাম বৰা৷ মই মাছৰ তেলেৰেই মাছ ভাজিছোঁ, দেখিলা৷’
‘কংগ্ৰেছৰ নেতা হৈও আপোনাৰ বাবে লগাৰ কাৰণ?’ মোৰ চিধা প্ৰশ্ন৷
‘কংগ্ৰেছী হ’লেও তেওঁ মোৰ লগত চিনেমা কৰিছিল৷ জয়মতীত ভাওনাৰ চিন এটা আছিল৷ তাত এওঁ অসুৰৰ ভাও লৈছিল৷’
মই মৌন হৈ ৰ’লোঁ, অনুভৱ হ’ল যাৰ লগত কথা পাতি আছোঁ, সেইজন জনতাৰ বুকুৰ আমঠু, গণশিল্পীৰ মাধ্যমেৰে প্ৰতিষ্ঠিত জননেতা৷ সেইকেইদিন জনগণৰ মাজত তেওঁৰ জনপ্ৰিয়তা স্বচক্ষে দেখিলোঁ যদিও সম্যক প্ৰকাশ কৰিবলৈ মোৰ ভয়, জানোচা যিমান ক’ম সেয়াও কম হ’ব৷
বিধায়ক হোৱাৰ পাছত লগ পাবলৈ সুবিধা ক’ত? ঘৰলৈ আহিলে চৰকাৰী অনুগ্ৰহৰ স্বাৰ্থত সুযোগ সন্ধানী মধ্যবিত্তচামেৰে কোঠাটো হেঁচা খাই থাকে, বিৰ দি বাট পাবলৈ নাই৷ এবাৰ বদনদাক তেওঁৰ ‘জনতা প্ৰেছ’ত লগ ধৰি কথাটো কওঁতে উত্তৰ দিছিল– ‘এই শ্ৰেণীটো তেনেকুৱাই কাইলৈ এম এল এ হৈ নাথাকিলে বা তেওঁৰ কিবা অথন্তৰ হ’লে সিহঁতৰ মৰমো শেষ হ’ব৷’ প্ৰকৃততে সেয়াই হ’ল৷ কৰ্কট ৰোগত আক্ৰান্ত হোৱাৰ পাছত জীৱন নাটৰ শেষ অংক বুলি তেওঁৰ ঘৰলৈ যাবলৈ এৰিলে এই সুযোগ বিচৰা অংশই৷ মুম্বাইত চিকিৎসাৰ বাবে পঠোৱাৰ সময়ত ডাঃ দাস [ফেমেলী প্লেনিঙৰ চাকৰিয়াল, গোৱালপাৰাৰ লোক] আৰু বদন লহকৰ স্বেচ্ছাৰেই গৈছিল৷ মুম্বাইৰ পৰা অহাৰ পাছত তেজপুৰৰ কমিউনিষ্ট পাৰ্টীৰ ৰমেশ শৰ্মা, জীৱন কলিতা, ছাত্ৰনেতা বিজিত শইকীয়া, বিজয় মেছ, পাণ্টু ৰাভা, শোভন হাজৰিকা, নৰেন লহকৰ আদিক প্ৰায়ে তেওঁৰ ওচৰত দেখিছিলোঁ৷ মই শিক্ষা শেষ কৰি অসম্পূৰ্ণ অস্থায়ী পদত চাকৰি কৰা বুলি জানি– ‘মই উঠিব পৰা হ’লেই কিবা এটা কৰি দিম’ বুলি নিজেই কৈছিল৷ বৌ [মোহিনী ৰাভা] আৰু থুনথুনক [পৃথ্বিৰাজ] কি কৈছিল নাজানো; কিন্তু আজিও তেওঁলোকৰ ঘৰখন মোৰ বাবে স্বৰ্গতুল্য, তেওঁলোক একান্ত নিজৰ বুলি অনুভৱ হয়৷