নিমিলা অংক
যুদ্ধৰ উৎকণ্ঠা কিছু শাম কাটিছে যেতিয়া আন কিছু কথাৰ আঁত ধৰাৰ অৱসৰ আহিছে৷ ইতিমধ্যে বিতৰ্কলৈ অহা বিষয়টো হৈছে লোক পিয়ল আৰু জাত-পাতৰ গণনা৷ এটা সঁচা উল্লেখৰে আৰম্ভ কৰোঁ৷ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত সক্ৰিয় অভিজ্ঞতা থকা, পিছলৈ ডিব্ৰুগড়ৰ অসম চিকিৎসা মহাবিদ্যালয়ত উপাধ্যক্ষ হিচাপে সেৱা আগবঢ়োৱা, আকস্মিক বাকপটুতাৰ বাবে জনাজাত এজন অসমীয়া ডাক্তৰে সেই সময়ৰ সমাজত তেওঁৰ ‘বৰ্ণ’ কি বুলি সোধোঁতে বিৰক্তিৰে উত্তৰ দিছিল– ‘ৰ’দত ওলাই থকাখিনি তাম-বৰণীয়া, ভিতৰৰখিনি বগা৷ খুলি দেখুৱাম নেকি?’ আৰম্ভণি বাক্যশাৰী আওপকীয়া, দীঘল আৰু অপ্ৰয়োজনীয় ভাবে জটিল যেন অনুমান নহয় নে? হয়, জাত-পাতৰ পোতাশালৰ নিমিলা অংকটোৰ সমানেই জটিল৷
পৃথিৱীৰ আন আন দেশৰ সমাজ গাঁথনিৰ বিষয়ে বিশেষ নেজানিলেও, ভাৰতবৰ্ষ এখন জাত-কুল-প্ৰধান সমাজ বুলি য’তে ত’তে শুনি আহিছো৷ সেই বাবেই, সত্তৰ বছৰ অতিক্ৰমা, এজন তথাকথিত শিক্ষিত, জ্যেষ্ঠ নাগৰিক হিচাপে নিজকেই শুধি চাব বিচাৰিছোঁ ক’ত, কেনেকৈ, কেতিয়াৰে পৰা এই ‘জাত’ বোলা শব্দটো আমাৰ চেতনাত সোমাল? নিজৰ জীৱনৰ ব্যক্তিগত অভিজ্ঞতাৰ পৰাই, নে, সমাজৰ বাতাবৰণ, কথা-বতৰাত অহৰহ চলি থকাৰ কাৰণেই ই পিছ দুৱাৰেদি মগজুত প্ৰবেশ কৰিলে, নে প্ৰকাৰন্তৰে সুমুৱাই দিয়া হ’ল? স্ব-ইচ্ছাৰে নহয়, ঘটনাক্ৰমেহে, জন্ম-সূত্ৰে তথাকথিত উচ্ছ বৰ্ণৰ পৰিয়াল এটাৰ এজন সচেতন ব্যক্তিয়ে নিজৰে পৰিচয়ক লৈ এনে প্ৰশ্নৰ সমুখত ঠিয় হোৱাটো সহজ নহয়৷ কিন্তু, সততা আৰু সহজ অন্তৰেৰে এনেবোৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচৰাৰ সময় পাৰ হৈ গৈছে বুলি ভাবিলেও, এৰাই চলাটো উচিত নহ’ব৷ নিজৰ মনে গ্ৰহণ নকৰা কিছু ধ্যান-ধাৰণা আনে সদায় আওৰাই আছে বুলিয়েই আমি ইমান সহজে সেই পোতাশালত ভৰি দিয়াৰ প্ৰয়োজন আছে বুলি নেভাবো৷ ইতিহাসবিদ, সমাজবিজ্ঞানী, পণ্ডিতসকলৰ জাত-কুলৰ উদ্ভৱ, আৰু প্ৰাসঙ্গিকতা আদি কিছুমান ঘাই বিষয় সম্পৰ্কে তথাকথিত মূলসুঁতি-ভাষ্য বা ব্যাখ্যাৰ লগত আমি আৰু আমাৰ লগৰ বহু জনে অন্তৰৰ পৰা একমত নহওঁ৷ সেয়ে কথাবোৰ ভাবিব লাগিব; প্ৰয়োজন বোধে ক’বও লাগিব৷ নিজৰ মনৰ উপলব্ধি, চেতনা জলাঞ্জলি দিব নোৱাৰি৷ হয়, বাক্যবোৰ অপ্ৰয়োজনীয় ভাবে জটিল আৰু দীঘল হৈ গৈ আছে৷
বাল্যবয়সত আমি ডাঙৰ-দীঘল হোৱা ঠাইবোৰত আমি কোনো জাত-পাতৰ পৰিচয় উপলব্ধি কৰা নাছিলো৷ এই শব্দবোৰ যে শুনা নাছিলো তেনেও নহয়৷ প্ৰাপ্তবয়স্কসকলৰ কথা বতৰাত শুনিছিলো; এইবোৰ কথাৰ অৰ্থও যে বুজা নাছিলো, তেনেও নহয়৷ কিন্তু, আন্তৰিক উপলব্ধি আমি কৰা নাছিলো৷ চকুৰে দেখা নোপোৱা, ইন্দ্ৰিয়ই স্পৰ্শ কৰিব নোৱাৰা, অন্তৰেৰে অনুভৱ নকৰা এটা ধাৰণা বতাহত ওপঙাই ৰাখিছে বুলিয়েই সি আমাৰ হৃদয়ত স্থান পোৱা নাছিল৷ একে খেল- পথাৰ, একে পাঠশালা, একে পাঠ্যপুথি, একে শিক্ষক, একে হাৱা-পানীত ডাঙৰ-দীঘল হোৱা আমাৰ শৈশৱ আৰু বাল্যকাল জাত-কুলৰ বিভাজনে প্ৰভাৱান্বিত কৰা নাছিল৷ সকলো জাতৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী আমি একেলগে পঢ়াশুনা কৰি ডাঙৰ হ’লো৷ জাত-কুল লৈ আমাৰ মাজত কোনো হাই-কাজিয়া মনত নপৰে; ক’ৰাবাত হয়তো নগণ্য ব্যতিক্ৰম আছিল যদিও সেইবোৰে আমাক চুব পৰা নাছিল৷ সেইবোৰ দশকতে আৰম্ভ হোৱা গোৱালপাৰাৰ সৈনিক স্কুলৰ পৰিবেশ আছিল সম্পূৰ্ণ ভাবে জাত-কুল মুক্ত৷ জাতি, ধৰ্ম নিৰ্বিশেষে সকলো ছাত্ৰই একেলগে, একে সময়তে উঠিছিল, পঢ়িছিল, খাইছিল, খেলিছিল, শুইছিল৷ সেই দিনতে আৰু লক্ষণীয় কথা আছিল যে সৈনিক স্কুলত পঢ়া দৰিদ্ৰ পৰিয়ালৰ ছাত্ৰৰ বাবে তেওঁলোকৰ ওপৰত খৰচ হোৱা সম্পূৰ্ণ ব্যয় চৰকাৰে বহন কৰিছিল[ইংৰাজীত যাক All-found বুলি কোৱা হয়]৷ বাকীবোৰ ছাত্ৰৰ ক্ষেত্ৰতো ছাত্ৰ-বৃত্তি অভিভাৱকৰ উপাৰ্জন অনুসৰি নিদ্ধৰ্াৰণ কৰা গৈছিল৷ কথাটো উল্লেখযোগ্য এই বাবেই যে আৰ্থিক বৈষম্যকহে প্ৰাধান্য দিয়া হৈছিল; জাত-কুলক নহয়৷ সেই চৰিত্ৰৰেই আমিবোৰ আজিও শান্তিৰে চলি আছোঁ, আৰু থাকিম৷ কৰ্মজীৱন ইত্যাদিত আমাৰ কোনোৱেও জাত-পাতৰ ভুক্তভোগী হৈছে বুলি কোৱা আজিলৈকে শুনা নাই৷ সংবিধান-প্ৰদত্ত ভিত্তিত সংৰক্ষণৰ সুবিধা পোৱা সকলকো কোনেও হেয় দৃষ্টিৰে চোৱা দেখা নাই৷ ভাৰতীয় সংবিধান প্ৰচলন হোৱাৰে পৰা পিছ পৰি থকা জাতি-জনজাতিক সংৰক্ষণৰ সুবিধা দি অহা হৈছে৷ সময়ৰ সোঁতত দেখা গৈছে যে এনে সংৰক্ষণ গ্ৰহণ কৰি থকা সেই শ্ৰেণীৰ মাজতে তলে তলে নতুন উচ্চ-শ্ৰেণীও [creamy layer] গঢ় লৈ উঠিছে৷ এনেবোৰ বৈষম্যও ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰে লক্ষণ৷
এইবাৰ আগন্তুক পিয়লত জাত-জাতি ইত্যাদিৰো তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হ’ব বুলি ঘোষণা কৰাৰ পিছত বহু প্ৰশ্নৰ উদয় হৈছে৷ এনে গণনাৰ প্ৰয়োজন, বা প্ৰাসঙ্গিকতা নাই আমি মুঠেই ক’ব খোজা নাই৷ ১৯৩১ চন আৰু ১৯৪১ চনৰ ভাৰতত চলা লোক পিয়লত জাতৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল যদিও ৪১ চনৰ সেই তথ্য ৰাজহুৱা কৰা নহ’ল; ৩১ চনৰ তথ্যহে এতিয়াও সহজলভ্য৷ একে ধৰণৰ তথ্য ২০১১ চনৰ পিয়লতো তোলা হৈছিল, অৱশ্যে ‘অৰ্থ-সামাজিক জাত-পিয়ল’ৰ নামত [SECC]যাৰ দ্বাৰা দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলৰ পৰিয়ালৰ গণনাৰ লগতে জাতৰ তথ্যও সংগ্ৰহ কৰা গৈছিল যাতে সেই তথ্যই বৈষম্যত ভোগাসকলক চৰকাৰী কল্যাণমূলক আঁচনিসমূহৰ উচিত সুবিধা দিয়াত সহায়ক হয়৷ পাঁচ হেজাৰ কোটি টকাৰ অধিক ব্যয় হোৱা এই দেশজোৰা সমীক্ষাৰ তথ্য কিন্তু ৰাজহুৱা কৰা নহ’ল৷
অলপ আঁতৰি আহোঁ৷ ১৯৭৯ চনত অসম লোকসেৱা আয়োগৰ মৌখিক সাক্ষাৎকাৰ পৰ্বৰ ‘গ্ৰুপ ডিছকাশ্বন’ত আমাৰ গোটটোক দিয়া বিষয়টো আছিল– ‘শ্ৰণীতে জাতো সোমায় আছে’৷ এনেধৰণৰ আলোচনা আমিবোৰে আগেয়ে কৰি পোৱা নাছিলো যদিও, বহু সূক্ষ্ম, গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা আমাৰ আলোচনাটোত ওলাই পৰিছিল৷ এটা কথাত সকলোৱে পতিয়ন গৈছিল যে কিছুমান জাতি, বা জাত তেওঁলোকৰ প্ৰথাগত, প্ৰচলিত, পৰম্পৰাগত জীবিকা নিৰ্বাহৰ বৃত্তি বা পেচাৰ বাবেই শোষিত শ্ৰেণী্ত অন্তৰ্ভুক্ত স্বাভাবিকতে হৈ পৰে৷ শ্ৰেণী আৰু জাত-পাত বহু সময়ত এটা মোহৰৰে এটা ইপিঠি-সিপিঠি৷ আৰ্থিক অগ্ৰগতিত জাত-কুলৰ কু-সংস্কাৰ এক নিশ্চিত হেঙাৰ আৰু ইয়াক নিৰ্মূল কৰা প্ৰয়োজন৷ আৰ্থিক অনাটনে সকলো জাতক এক শ্ৰেণীত সাঙুৰি ৰাখে – দৰিদ্ৰ, আৰু সেই বাবেই অৱহেলিত শ্ৰেণীত৷ আমাৰ বহুতৰে মতে আৰ্থিক ভাবে দুৰ্বলজনৰ সঠিক সমীক্ষাহে মুখ্য, বাকী আন বহু কথা গৌণ৷ বৈষম্য দূৰ কৰাৰ মহৎ উদ্দেশ্যেই যাতে নতুন বৈষম্যৰ সৃষ্টি নকৰে৷ দেশখনৰ প্ৰকৃত লোক-পিয়ল নিতান্তই প্ৰয়োজনীয় আৰু এই গণনা যিমানেই সামগ্ৰিক হয় সিমানে ভাল৷ সমস্যা সঁচা তথ্য উলিয়াই অনাৰ প্ৰক্ৰিয়াত নাই, সমস্যা উদ্ভৱ হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে সেই তথ্য কেনেদৰে আৰু কি উদ্দেশ্যৰে প্ৰয়োগ কৰা যায়, সেই সিদ্ধান্ততহে৷
লোক-পিয়ল যেনেদৰে এক দেশ-জোৰা বৃহৎ চৰকাৰী কচৰৎ, তেনেদৰেই ই ৰাজনীতিৰো প্ৰিয় খাদ্য৷ পিয়লৰ সতে জড়িত বহুতো দিশ ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷ শ্ৰেণী, বৰ্গ, কি গণনা হ’ব, কোনে কেনেকৈ কি মাঁপকাঠিৰে কৰিব, স্তৰ, মান কোনে নিৰ্দ্ধাৰণ কৰিব – এই সকলোবোৰ ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল; এই সিদ্ধান্ত বোৰৰ ভিত্তিতেই সমগ্ৰ পিয়ল কচৰৎটোৰ চানেকি, সততা আৰু পূৰ্ণতা অন্তৰ্নিহিত থাকিব৷ এই পিয়লে ভাৰতীয় সমাজত আজিকোপতি চলি থকা জাত-কুলৰ কু-সংস্কাৰ আৰু তাৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হোৱা আৰ্থিক বৈষম্য চিহ্নিত কৰাত সহায় হ’ব পাৰে৷ সেয়ে হ’লে ই এটা ঐতিহাসিক মুহূৰ্তও হৈ উঠিব পাৰে; অন্যথা, ভীষণ সামাজিক অস্থিৰতাৰ সৃষ্টিৰ কাৰকো হৈ উঠিব পাৰে৷ এই সকলোবোৰ ৰাজনৈতিক সততা আৰু সৎ-উদেশ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷
জাতৰ তথ্য পিয়লৰ আওতাৰ বাহিৰত ৰাখিলেও ক্ষতি নথকা নহয় – বিশেষকৈ সমাজ-বিজ্ঞান আৰু নৃতত্ত্ব-বিজ্ঞানৰ দিশত৷ সেইটো উপলব্ধি কৰিয়েই ১৯৫৩ চনত বালাকৃষ্ণ কালেলকাৰৰ নেতৃত্বত এখন আয়োগ গঠন কৰা গৈছিল৷ বিভিন্ন অপৰ্যাপ্ত তথ্যৰ বিভ্ৰান্তিৰ ফলত সেইখন আয়োগে বিশেষ সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব নোৱাৰিলে৷ ১৯৮০ৰ দশকত দাখিল কৰা মণ্ডল কমিছনৰ ৰিপ’ৰ্টতো জাতৰ তথ্য লোৱাৰ পৰামৰ্শ দিয়া হৈছিল যদিও পূৰ্ণাংগ ৰূপত কৰা হোৱা নাছিল; আজিৰ চৰকাৰৰ শেহতীয়া সিদ্ধান্ত কাৰ্যকৰী হ’লে হয়তো এতিয়া হ’ব৷
পুংখানুপুংখ, সঠিকভাৱে পৰিচালিত লোক-পিয়লত বাহিৰ হৈ ওলোৱা তথ্যই বৰ্তমানে ‘ahproximation’ৰ ভিত্তিত চলি থকা চৰকাৰী সংৰক্ষণৰ সীমা আদিৰ আমুল সাল-সলনি দাবী কৰিব পাৰে৷ তাৰ লগতে নিশ্চিত ভাবে আহিব পুনৰ এলানি মোকৰ্দমা৷ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে পয়সত্তৰ বছৰৰ পাছতো এই ঘণীভূত সমস্যাৰ বাহিৰলৈ আমি আহিব পৰা নাই৷ আমাৰ মহান দেশখন সামাজিক ভাবে জাত-কুলৰ কু-সংস্কাৰ-মুক্ত হয়তো কাহানিও নহ’ব; কিন্তু, চৰকাৰী শাসন-যন্ত্ৰ অন্ততঃ এই ব্যাধিৰ পৰা মুক্ত হ’ব পৰাৰ সম্ভাৱনা কল্পনা কৰিব পাৰি৷ সেয়ে, ৰাজনৈতিক সৎ শক্তিসমূহ দেশৰ স্বাৰ্থতে একমতত ঠিয় হোৱাৰ প্ৰয়োজন৷ এক মুখ্য আদৰ্শ আৰু লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ দিশে হয়তো ইয়েই এক সবল পদক্ষেপ হ’ব পাৰে – গণতন্ত্ৰত সমতাৰ লক্ষ্য৷ লালন ফকীৰে গাইছিলঃ ‘সব লোকে কয় লালন কি জাত এই সংসাৰে, লালন বলে জাতেৰ কি ৰূপ?’ সমস্যা নতুন নহয়৷ পানী ঘোলা ন’হৈ, পৰিষ্কাৰ হওক৷