জ’য়া আৰু জেইন

হিংসাৰ বিশ্বব্যাপী মানচিত্ৰখনলৈ চালে পূৰ্বৰ হিংসা জৰ্জৰ সময়তকৈ আমি বহু পৰিমাণে নিৰাপদে আছোঁ বুলি অনুভৱ কৰাৰ সময়তেই পেহেলগামত সন্ত্ৰাসবাদীৰ আক্ৰমণৰ দুৰ্ভাগ্যজনক ঘটনা সংঘটিত হ’ল৷ সন্ত্ৰাসবাদৰ প্ৰত্যুত্তৰ ভাৰতে দিলে৷ এতিয়া যুদ্ধবিৰতি হ’ল৷ হয়তো বহুতো নিউজ চেনেলে যুদ্ধবিৰতি বিচৰা নাছিল, তেওঁলোকৰ ভাব-ভাষাত তেনেকুৱা স্পষ্টতা দেখা পোৱা নগৈছিল৷ ভাৰতীয় যমজ সন্তান জ’য়া খান আৰু জেইন খানৰ বয়স ১২ বছৰ হৈছিল৷ তেওঁলোক এতিয়া মৃত৷ যুদ্ধত কোলেটেৰেল ডেমেজটো হয়েই। সিহঁতে হয়তো নিৰাপত্তা বিচাৰিছিল, জীয়াই থাকিবও বিচাৰিছিল আনবোৰ কিশোৰ-কিশোৰীৰ দৰেই৷ তেওঁলোকৰ বিষয়ে নিউজ চেনেলত আলোচনাও নাই, হয়তো কোলেটেৰেল ডেমেজ ইমান প্ৰাসংগিক নহয় যিমান এফ-১৬ৰ আলোচনা৷ কিন্তু সিহঁতো   ভাৰতীয় আছিল, সিহঁতৰো সপোন আছিল, সিহঁতেও নিৰাপত্তা পোৱাৰ যোগ্য আছিল৷  সন্ত্ৰাসবাদৰ প্ৰত্যুত্তৰ দিয়াৰ লগতে ইয়াৰ লগত জড়িত মনোবৈজ্ঞানিক আনুসংগিক বিষয়বোৰৰ কিছু আভাসে সন্ত্ৰাসবাদ নিয়ন্ত্ৰণত আমাক সহায় কৰিব পাৰে৷ 

কগনিটিভ চাইক’লজিষ্ট ষ্টিভেন পিংকাৰে তেওঁৰ Enlightment Now গ্ৰন্থখনত আধুনিক সন্ত্ৰাসবাদে কেনেকৈ সংবাদ মাধ্যমৰ প্ৰসাৰতাৰ সুযোগ লৈ নিজৰ অস্তিত্ব জাহিৰ কৰিব বিচাৰে তাৰ বিষয়ে আলোকপাত কৰিছে৷ তেওঁ লক্ষ্য কৰিছে যে পৰিসংখ্যাগতভাৱে সৰু ঘটনা হ’লেও,  যিকোনো এজন ব্যক্তিক সন্ত্ৰাসবাদী কাৰ্যকলাপে ভীতিগ্ৰস্ত কৰি তোলে৷  ইয়াত উপলব্ধতা হিউৰিষ্টিক–অৰ্থাৎ কেনেকুৱা উদাহৰণ কিমান সহজে মনলৈ আহে তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আমাৰ বিপদৰ বিচাৰ কৰাৰ প্ৰৱণতা আছে– সেয়ে আমি খুব বেছি ভাবুকি অনুভৱ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰোঁ আৰু এই ভাবুকি দিয়াত সন্ত্ৰাসবাদীসকল সফল হৈ পৰে৷ উদাহৰণ স্বৰূপে পিংকাৰৰ কিতাপখনৰ তথ্য মতে যিটো বছৰত আমেৰিকাত সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণত মৃত্যু হৈছিল ৪৪ জনৰ, সেই বছৰতে ১৪,২৪৯ জনৰ হত্যা হৈছিল আন কোনোবা মানুহৰ দ্বাৰা যেনে– বন্দুকধাৰীৰ হাতত যিকোনো সন্ত্ৰাসবাদী সংগঠনৰ নাছিল৷ কিন্তু  এই  ৪৪টা হত্যাই যেনেকুৱা মিডিয়াৰ মনোযোগ পায়, ১৪,২৪৯ টাই নাপায় আৰু সিয়েই এই সন্ত্ৰাসবাদীসকলৰ মূল লক্ষ্য৷ তেওঁলোকৰ নাটকখনৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰ মিডিয়াই কৰে৷ 

ছেপিয়েন্স গ্ৰন্থৰ লেখক য়ুভাল নোৱা হাৰাৰীয়ে পিংকাৰৰ কথাৰ সুৰতেই কয় যে, ‘সন্ত্ৰাসবাদীসকলে কিমান ক্ষতি কৰিব পাৰে তাৰ কথা চিন্তা নকৰে; বৰঞ্চ তেওঁলোকৰ এইখন এখন থিয়েটাৰ, এখন নাটক৷’ তেওঁলোকে এখন নাটক মঞ্চস্থ কৰে যাৰ প্ৰকৃত দৰ্শক হৈছে জনসাধাৰণ, তাৎক্ষণিক ভুক্তভোগী নহয়৷ তেওঁলোকৰ হাতত ৰাষ্ট্ৰৰ দৰে শক্তি নাথাকে, সেয়ে তেওঁলোকে মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে আৰু তাৰেই ফলশ্ৰুতি হৈছে সন্ত্ৰাসবাদ৷ 

সামাজিক মনোবিজ্ঞানীসকলে বহুদিনৰ পৰাই দেখুৱাই আহিছে যে মানুহ সন্ত্ৰাসবাদী হিংসাৰ প্ৰতি সংবেদনশীল; যেতিয়া সন্ত্ৰাসে যাদৃচ্ছিকভাৱে মানুহক মাৰিবলৈ ধৰে, তেতিয়াই ই আমাক জোকাৰি যায়৷ সন্ত্ৰাস হৈছে সন্ত্ৰাসবাদীসকলৰ ভাষা, ই নিৰীহক হত্যা কৰে যাতে ই কথা ক’ব পাৰে আৰু বহু সময়ত মিডিয়াই এই বোবা মুখখনক এটা প্লেটফৰ্ম দিয়ে কথা কৈ যাবলৈ, অনৰ্গল৷ 

ৰাজনীতি-বিজ্ঞানৰ তথ্যই কয় যে হিংসাত্মক প্ৰদৰ্শনে সাধাৰণতে সংগঠনবোৰক কোনো প্ৰকাৰেই সহায় নকৰে৷ বেছিভাগ অধ্যয়নত দেখা গৈছে যে পাঁচটাৰ ভিতৰত চাৰিটা সংগঠন এটা দশকৰ ভিতৰতে নোহোৱা হৈ যায়, প্ৰায় সদায়েই নিজৰ ইপ্সিত লক্ষ্যত উপনীত নোহোৱাকৈ৷ এসময়ত পৃথিৱীতেই স্বৰ্গৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়া ধৰ্মীয় মতাদৰ্শগত ক্ৰুছেডবোৰ– জেহাদবোৰ, চৰম নৃগোষ্ঠীয়-জাতীয়তাবাদ, বিপ্লৱী মাক্সৰ্বাদ–এই সকলো হিংসাশ্ৰয়ী মতবাদ সময়ে সময়ে কেৱল বিফল হৈয়ে আহিছে৷ 

যদিও সন্ত্ৰাসবাদ সদায়েই বিফল কিন্তু ই এতিয়াও আমাক আৱেগিক কৰি তোলে, আমি ভীতিগ্ৰস্ত হৈ পৰো৷ প্ৰথমতে, উগ্ৰপন্থীসকল প্ৰায়ে সামাজিকভাৱে বিচ্ছিন্ন ‘অকলশৰীয়া আৰু পৰাজিত একো একোটা সত্তা’, তেওঁলোকে এক ইকো চেম্বাৰত বাস কৰে যাৰ বাহিৰত তেওঁলোকৰ একো পৃথিৱী নাই৷ দ্বিতীয়তে, আধুনিক সংবাদ মাধ্যমৰ বাতৰি পৰিৱেশন কৰাৰ বিশেষকৈ ৰহণ সানি, চেঞ্চেশ্যনেল কৰি বাতৰি প্ৰকাশ কৰাৰ প্ৰৱণতাই এই সন্ত্ৰাসবাদীসকলক আৰু অনুপ্ৰাণিত কৰে৷ তেওঁলোকৰ কূটাঘাটবোৰে বিশ্বৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰাৰ সুবিধা পায়৷ তেওঁলোকৰ বাবে এই মিডিয়া এক মাইকৰ দৰে য’ত তেওঁলোকৰ কাপুৰুষালিক প্ৰচাৰ কৰি তেওঁলোকক সহায় কৰা হয়৷ 

সন্ত্ৰাসৰ উত্তৰ কঠোৰতাৰে দিয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা থাকে৷ কিন্তু জ’য়া আৰু জেইনৰ মুখখনো মনলৈ আহে৷ বিশেষকৈ ভাৰতবৰ্ষ আন আন দেশতকৈ পৃথক কাৰণ ইয়াৰ এক গৌৰৱোজ্বল ইতিহাস আছে, ই বিশ্বক অহিংসাৰ পথ দেখুৱাই আহিছে৷ ১৯২২ চনৰ হিংসাত্মক চৌৰী চৌৰা কাণ্ডৰ পিছত মহাত্মা গান্ধীয়ে অসহযোগ আন্দোলন স্থগিত ৰখাৰ সময়ত জৱাহৰলাল নেহৰু অসন্তুষ্ট হৈছিল স্বাধীনতা আন্দোলনৰ গতি মন্থৰ হোৱাৰ আশংকাত৷ মহাত্মা গান্ধীয়েও ১৯৩০ চনৰ অসহযোগ আন্দোলনত নিজৰ মত সলাই কৈছিল যে হিংসাৰ ঘটনা ঘটিলেও এই আন্দোলনৰ গতি মন্থৰ নহয়৷ মহাত্মা গান্ধীয়ে তেওঁৰ ‘Doctrine of Sword’ প্ৰৱন্ধত লিখিছে– ‘মই বিশ্বাস কৰোঁ যে য’ত কেৱল কাপুৰুষতা আৰু হিংসাৰ মাজত নিৰ্বাচন কৰিবলৈ দিয়া হয়, তাতেই মই হিংসাৰ আশ্ৰয় লোৱাৰ পৰামৰ্শ দিম৷ যেতিয়া মোৰ ডাঙৰ পুত্ৰই মোক সুধিলে যে তেওঁ কি কৰিব লাগিছিল যদি ১৯০৮ চনত মোক দক্ষিণ আফ্ৰিকাত আক্ৰমণ কৰাৰ সময়ত তেওঁ উপস্থিত থাকিলঁহেতেন, তেওঁ পলাই যাব লাগিছিল নে তেওঁ নিজৰ শাৰীৰিক শক্তি ব্যৱহাৰ কৰি মোক ৰক্ষা কৰিব লাগিছিল, মই তেওঁক ক’লো যে হিংসাৰ আশ্ৰয় লৈও মোক ৰক্ষা কৰাটো তেওঁৰ কৰ্তব্য৷’ ঠিক অনুৰূপ ধৰণেৰেই সন্ত্ৰাসবাদৰ বিৰুদ্ধে কঠোৰ পদক্ষেপ লোৱাৰ নৈতিক যুক্তিও গান্ধীবাদৰ পৰাও পাব পাৰি৷ এই প্ৰত্যুত্তৰে ডিটাৰেন্সেৰ কাম কৰে৷ কিন্তু মানুহ Homo economicus নহয়; মানুহে লাভ-লোকচানতকৈ আৱেগক বেছি গুৰুত্ব দিয়ে৷ সন্ত্ৰাসবাদীসকলক সেয়ে শ্বহীদ হোৱাৰ পাঠ পঢ়োৱা হয় আৰু তেওঁলোকক মোক্ষম আঘাত হানিলেও তেওঁলোকৰ স্থিতি সলনি নহয়৷ 

তেন্তে আমি কি কৰিব পাৰোঁ? হিংসা- প্ৰতিহিংসাৰ চক্ৰটোত চক্ৰাকাৰে ঘূৰি থাকিব পাৰো বা সূদুৰপ্ৰসাৰী পদক্ষেপ লৈ শান্তি প্ৰতিষ্ঠাৰ প্ৰতি ধাৱমান হ’ব পাৰোঁ৷ দীৰ্ঘম্যাদী শান্তিৰ প্ৰথম পূৰ্বচৰ্ত হৈছে হিংসাক মহিমামণ্ডিত কৰা বজাৰখন সংকুচিত কৰা৷ এক বিকল্প ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি কৰা৷ চৌভিনিজমৰ সলনি নাগৰিক দেশপ্ৰেম, থিয়ক্ৰেছি বা ঈশ্বৰতন্ত্ৰৰ সলনি ধৰ্মীয় বাদৰ প্ৰচাৰ কৰা, স্বৈৰাচাৰী মাক্সৰ্বাদ বা সাম্যবাদৰ সলনি সমাজবাদৰ পোষকতা কৰা ইত্যাদি৷ ছাত্ৰ- ছাত্ৰীক সৰুতেই পাঠ্যক্ৰমত হিংসাতকৈ অহিংসাক গুৰুত্ব দিবলৈ শিকাব লাগিব৷ ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ ঘৃণাৰ ইকো চেম্বাৰ বা প্ৰতিধবনি কক্ষবোৰৰ পৰা শিশু, কিশোৰবোৰক আঁতৰাই ৰাখিব পাৰিব লাগিব৷ ডিজিটেল সাক্ষৰতাৰ প্ৰাসংগিকতাও আহি পৰে৷ আৰ্থ-সামাজিক, ৰাজনৈতিক কাৰকবোৰ আন এক প্ৰসংগ, কিন্তু ছাত্ৰ-ছাত্ৰী ৰেডিকেলাইজড ন’হবলৈ সমগ্ৰ বিশ্বতে সঠিক পদক্ষেপ লোৱাৰ প্ৰাসংগিকতা আহি পৰিছে৷ ৰাষ্ট্ৰসংঘই ‘ঋণাত্মক শান্তি’ [প্ৰত্যক্ষ হিংসাৰ অনুপস্থিতি] আৰু ‘ধনাত্মক শান্তি’ [ন্যায্য প্ৰতিষ্ঠা আৰু সাংস্কৃতিক সংহতিৰ উপস্থিতি]ক পৃথক দৃষ্টিৰে চায়৷ কাশ্মীৰত ধনাত্মক শান্তি প্ৰতিষ্ঠাৰ প্ৰতি মনোযোগ দিব লাগিব৷ নিকা নিৰ্বাচন, সমতাপূৰ্ণ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন ইত্যাদি বিষয়ত গুৰুত্ব দিব লাগিব৷ আধুনিক সন্ত্ৰাসবাদে প্ৰদৰ্শনকামিতা আৰু ভয়ৰ ভিত্তিত নিজৰ অস্তিত্ব জাহিৰ কৰে, কিন্তু ইয়াৰ কৌশলগত ট্ৰেক ৰেকৰ্ড উল্লেখযোগ্যভাৱে দুৰ্বল;  বেছিভাগ গোট সময়ৰ সোঁতত হেৰাই যায় আৰু তেওঁলোকৰ প্ৰভাৱো ম্লান হৈ পৰে৷ পেহলগামৰ ঘটনাৰ পাছত ভাৰতে দিয়া দ্ৰুত সঁহাৰিয়ে আশা কৰিব পাৰি যে ডিটাৰেন্সৰ কাম কৰিব৷ তথাপিও অনাগত সময়লৈ অপেক্ষা কৰিব লাগিব সম্পূৰ্ণ ছবিখন স্পষ্ট হ’বলৈ৷ গান্ধীজীয়ে যেতিয়া কৈছিল– ‘I object to violence because when it ahpears to do good, the good is only temporary; the evil it does is permanent.’ সেই কথাৰ প্ৰাসংগিকতাও আছে কিন্তু প্ৰতিপক্ষইও এই কথাবোৰ বুজিবলৈ নৈতিকভাৱে সক্ষম হ’ব লাগিব৷ সন্ত্ৰাসবাদীসকলৰ এই সামৰ্থ নাই৷ সন্ত্ৰাসবাদী কাৰ্যকলাপ এক থিয়েটাৰ য’ত নিৰীহৰ তেজৰ ফাকুৰে তেওঁলোকে নিজৰ অস্তিত্ব জাহিৰ কৰিব বিচাৰে আৰু তেওঁলোকৰ এই বৰ্বৰতাৰ ফল ভুগিব লাগে জ’য়া আৰু জেইনে, যি ফুলৰ দৰে ফুলিব বিচাৰিও অকালতে মৰহি যায়৷