Logo
image

ফুলৰে মেলাতে...

বাইছ বছৰীয়া ডেকাজনে হঠাতে চিঞৰ এটা মাৰি মানসিক চিকিৎসা বিভাগৰ বিছনাখনৰ পৰা দৌৰ মাৰিলে৷ ল’ৰাৰ অস্বাভাৱিক আচৰণত হতভম্ব হৈ ৰখীয়া হৈ থকা মাকজনীয়ে থৰকাছুটি হেৰুৱাই সম আৰ্তনাদেৰে পিছে পিছে দৌৰি গ’ল৷ ৰাতিপুৱাৰ ৰাউণ্ডৰ ডাক্তৰসকলে সেইটো ৰূমৰ ৰাউণ্ড শেষ কৰি কাষৰটোত সোমাইছিলহে মাত্ৰ৷ পাহোৱাল ডেকাজনে ইমান ক্ষিপ্ৰতাৰে ৱাৰ্ডৰ পৰা ওলাই গ’ল যে গেটত থকা পহৰাদাৰী মানুহজনে ধৰি ৰাখিব নোৱাৰিলে– হুইছেলটো বজাই দিলে৷ ডিপাৰ্টমেণ্টৰ চিকিৎসক, নাৰ্ছ সকলো ওলাই আহিল৷ পহৰাদাৰীজনক সহায় কৰিবলৈ আন কেইবাজনো পহৰাদাৰী আহিল– যুদ্ধকালীন পৰিৱেশ এটাৰ সৃষ্টি হ’ল৷ ওলাবলৈ বাট নাপাই প্ৰাণৰ ভয়ত ডেকাজনে আইনাৰ খিৰিকি এখন ভাঙি পলাবলৈ চেষ্টা কৰিলে৷ পহৰাদাৰী দলটোৱে তেওঁক বুজাই বঢ়াই পুনৰ ৱাৰ্ডলৈ লৈ আহিল৷

–তুমি হঠাতে কিয় এনেকৈ ওলাই গৈছিলা? শান্ত হোৱাৰ পাছত তেওঁক সুধিলোঁ৷

–ছাৰ ডাক্তৰবোৰে মোৰ কথা আলোচনা কৰিছিল৷ 

–তোমাৰ বেমাৰৰ কথাহে আলোচনা কৰিছিল, মই তেওঁক বুজাবৰ চেষ্টা কৰিলোঁ৷

–নহয় ছাৰ, বেমাৰৰ কথা ৰূমত কৈছিল৷ মই সকলোকে কৈ আছোঁ মোৰ একো বেমাৰ নাই বুলি৷ বাহিৰলৈ ওলাই গৈ তেওঁলোকে মোক মাৰাৰ প্লেন কৰিছিল৷ মই নিজকাণে শুনিছিলোঁ৷

ছবছৰ ধৰি, হাইস্কুল শিক্ষান্ত পাছ কৰাৰ পৰাই তেওঁ এক মানসিক সমস্যাক ভুগি আছে৷ তেওঁৰ ভয় লাগে, ৰাতি টোপনি নাহে৷ প্ৰতিৱেশী এঘৰলৈ তেওঁৰ সন্দেহ হ’ল, সিহঁতে কিবা কৰা যেন লাগে৷ ৰাতি শোওঁতেও তেওঁ লাইট জ্বলাই থয়৷ ভায়েকক তেওঁ এইবিলাক কথা কৈছিল, সি বিশ্বাস নকৰি লাইট নুমুৱাই শোৱাৰ পোষকতা কৰিলে৷ লাইট নুমুৱাই শুলে কোনে কি কৰে চাওচোন বুলি মাকেও ভায়েকক সমৰ্থন কৰিলে৷ তেতিয়াৰ পৰা তেওঁ মাককো বিশ্বাসত ল’ব নোৱাৰে৷ মাকে দিয়া বস্তু খাবলৈ টান পায়৷ ভাত খায়, কিন্তু নিজে বাঢ়ি লয়৷ ওচৰ-চুবুৰীয়াই এইবোৰ কথা ইমান দিনে গম পাই যোৱা বুলি তেওঁ লাহে লাহে বাহিৰলৈ ওলোৱাটো বন্ধ কৰি দিছে৷ গাঁৱৰ সহপাঠীবোৰে এইবোৰ কথা কলেজত প্ৰচাৰ কৰি দিয়া বুলি ভাবি চতুৰ্থ ষান্মাসিকৰ পৰা তেওঁ কলেজলৈ একেবাৰে নোযোৱা হ’ল৷ দিনৰ দিনটো নিজৰ ৰূমটোত সোমাই থাকোতে এদিন তেওঁ দিন-দুপৰতে কিছুমান অস্পষ্ট শব্দ শুনিবলৈ পালে৷ মাতবোৰ তেওঁৰ অচিনাকি যেন লাগিল৷ কেতিয়াবা গুণগুণাই, কেতিয়াবা ফুচফুচাই অস্ফুট শব্দবোৰে তেওঁক কি কয় ধৰিব নোৱাৰে৷ তেওঁৰ এইবিলাক বেলেগ গ্ৰহৰ প্ৰাণীৰ মাত যেন লাগে৷ টিনৰ চালিত পৰি কাউৰীয়ে কা কা কৰি কিবা বাৰ্তা কঢ়িয়াই অনা যেন লাগে৷ দিনৰ দিনটো ঘৰত সোমাই থকা দেখি ঘৰৰ মানুহে কিবা এটা  কৰি খাওক বুলি তেওঁক ই-ৰিক্সা এখন কিনি দিলে৷ দুমাহমান চলোৱাৰ পাছত এদিন যাত্ৰী এজনে নামিবৰ সময়ত তেওঁক মূৰটো চুই ৰিক্সাখন ৰখাবলৈ দিলে৷ তেওঁৰ গাটো বেলেগ বেলেগ লাগি গ’ল৷ লগে লগে তেওঁ ঘৰলৈ আহিল৷ তেওঁৰ ভাব হ’ল, যাত্ৰীজনে তেওঁৰ মূৰত এটা ‘চিপ’ ভৰাই দিলে৷ সেই চিপটোৱে এতিয়া তেওঁক  কKC’ল কৰে৷ তেওঁৰ মনৰ সকলো খবৰ, ভাৱনা এতিয়া বাহিৰত প্ৰচাৰ হৈ যায়৷ তেওঁ সকলোৰে কেন্দ্ৰবিন্দু৷ সকলোৱে লগ লাগি তেওঁৰ মাৰাৰ পৰিকল্পনা কৰিছে৷ দিন-ৰাতি এই ভয়ক লৈ জীয়াই থকাতকৈ, আনে মাৰাতকৈ নিজে মৰা ভাল বুলি এদিন ৰছীডাল লৈ তেওঁ বাৰী পালেগৈ৷ কঁঠালজোপাৰ তলত থিয় হৈ তাৰ হেলনীয়া ডালটোৰ ফালে থৰ হৈ চাই থাকোঁতেই মাকৰ চকুত পৰিল৷ ঘৰত অথন্তৰ লাগিল৷ সকলোৰে চকু মেল খালে, গাঁৱৰ মানুহৰ সহায়ত তেওঁক জোৰ কৰি মেডিকেল কলেজলৈ লৈ আহিল৷

দুবছৰ ধৰি ডেকা ল’ৰা এজনে এক অস্বাভাৱিক জীৱন-যাপন কৰি আছে৷ কোনেও এইটো বেমাৰ বুলি ভবা নাই৷ ভাবিলেও মনে মনে আছে বা সমাজৰ ভয়ত লুকুৱাই ৰাখিছে৷ তেওঁৰ চিকিৎসা ব্যৱস্থা  কৰা নাই৷ তেওঁৰ ঘৰৰ পৰা গুৱাহাটী ডেৰঘণ্টাৰ বাট৷ চৰম পন্থাটো অৱলম্বন কৰাৰ সময়ত দৃশ্যটো মাকৰ চকুত পৰিল৷ সৌভাগ্যক্ৰমে তেওঁৰ জীৱনটো ৰক্ষা পৰিল, পৰিয়াল এটাই সম্ভাব্য দুৰ্ঘটনাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পালে৷ দেশখনে এক জনসম্পদ ঘূৰাই পালে৷ 

বেমাৰটোৰ নাম স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া৷ মানসিক ৰোগৰ ভিতৰত অতি গুৰুতৰ, অত্যন্ত জটিল, ব্যক্তি আৰু সমাজৰ কাৰণে হানিকাৰক এক ৰোগ৷ বহু ভ্ৰান্ত ধাৰণা, ৰূপকথা জড়িত হৈ থকা এই বেমাৰৰ প্ৰভাৱ ব্যক্তিৰ নিজস্ব, পাৰিবাৰিক, সামাজিক, শৈক্ষিক, বৈষয়িক আদি সকলো ক্ষেত্ৰতে বিৰাজমান৷ কাৰণ উপৰিউক্ত ল’ৰাজনৰ দৰে প্ৰায় পয়সত্তৰ শতাংশ ৰোগ শেষ কৈশোৰ বা পঁচিশ বছৰ বয়সৰ ভিতৰতেই আৰম্ভ হয়৷ সমগ্ৰ বিশ্বতে আজিৰ দিনত ২৪ নিযুত বা প্ৰতি তিনিশৰ ভিতৰত এজন ব্যক্তি এই ৰোগত ভুগি আছে৷ ১৯৯০-২০১৭ পৰিক্ৰমাজোৰা বেমাৰৰ গোলকীয় বোজা অধ্যয়ন অনুসৰি, ভাৰতবৰ্ষত প্ৰতি এহাজাৰজনৰ ভিতৰত তিনিজন ব্যক্তিয়ে এই বেমাৰত ভুগি আছে৷ ধনী-দুখীয়া, জাতি-ধৰ্ম, ভাষা নিৰ্বিশেষে ভৌগোলিক ব্যৱধান নামানি পুৰুষ-মহিলাৰ বাছ-বিচাৰ নকৰি পৃথিৱীৰ সকলো মহাদেশত ই বিৰাজমান৷ ভাৰতবৰ্ষত সদ্যহতে প্ৰায় ৩.৫ নিযুত অৰ্থাৎ ৩৫ লাখ মানুহে এই বেমাৰত ভুগি আছে৷ 

স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া এক মগজুপ্ৰসূত ৰোগ৷ তাৰ কাৰণে ব্যক্তিজনৰ চিন্তা-ভাবনা, আচৰণ, যুক্তি, বিচাৰ-বিবেচনা, উপলব্ধিত বিভ্ৰম ঘটে৷ সময় বাগৰাৰ লগে লগে, বেমাৰ পুৰণা হ’লে ইয়াৰ লক্ষণবোৰো সলনি হ’ব৷ তাৰোপৰি বেমাৰৰ প্ৰকাৰ অনুযায়ী তাৰ লক্ষণো বেলেগ হয়৷ সেই কাৰণে বহুতে ইয়াক খণ্ডিত ব্যক্তিত্বৰ [Split personality] ৰোগ বুলি ভাবে– যিটো সঁচা নহয়৷ ইয়াৰ উৎপত্তিৰ কাৰণো অলেখ, বিভিন্ন৷ বিজ্ঞানৰ উৎকৰ্ষৰ ফলত সি নিতে নিতে সলনি হৈ আহিছে৷ সকলোবোৰ একগোট কৰিলে এইকেইটা কথাত সকলোৱে একমত যে ই মনৰ বেমাৰ নহ’ব– মস্তিষ্কৰ বেমাৰ, কেতিয়াবা বংশানুক্ৰমিকভাৱে পৰিয়ালত দেখা যাব যদিও সকলোৰে ক্ষেত্ৰত নহয়, ইয়াৰ লগত মস্তিষ্কৰ স্নায়ু সংবাহক তন্ত্ৰ বা ৰাসায়নিক কাৰক জড়িত হৈ থাকে আৰু মস্তিষ্কৰ কিছুমান অংশই প্ৰত্যক্ষভাৱে ইয়াৰ উৎপত্তিত অৰিহণা যোগায়৷ পৰিৱেশ- পৰিস্থিতি,  দৈনন্দিন জীৱনত ঘাত-প্ৰতিঘাত, নিচাযুক্ত দ্ৰব্য সেৱন যেনে মদ আৰু ভাং বা গাঞ্জাৰ আসক্তিও ইয়াৰ উৎপত্তিৰ কাৰণ হ’ব পাৰে৷ গতিকে ভুক্তভোগী ব্যক্তিজন এই বেমাৰৰ কাৰণে দোষী নহয়৷


আমাৰ অজ্ঞতা, অৱহেলা, সামাজিক লাজ-অপবাদৰ ভয়– ইত্যাদি ভ্ৰান্ত ধাৰণাৰ ফলতে এজন স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া ৰোগী ডাক্তৰৰ ওচৰ পাওতে ১-১৪ বছৰ লাগে৷ কেতিয়াবা তাতকৈও বেছি৷ বহুতে ওজা, বেজ, জৰাফুকাৰ হেঙাৰ ভেদি ডাক্তৰৰ ওচৰলৈ নাযায়৷ সময়ত বেমাৰ তীব্ৰতৰ হয়৷ চিকিৎসা নোহোৱাকৈ থকাৰ ফলত ইয়াৰ ১০-১৫ শতাংশ ৰোগীয়ে আত্মহত্যাৰ নিচিনা শেষপন্থা লয়৷ এতিয়া কথাটো হ’ল আন আন ভয়াৱহ শাৰীৰিক বেমাৰ– উদাহৰণস্বৰূপে এইচআইভি-এইডছৰ দৰে আমি স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া চিকিৎসাৰ কাৰণে কিয় আগবাঢ়ি নাহোঁ? অজ্ঞতা, নিঃসন্দেহে এক ডাঙৰ কাৰণ৷ এই বেমাৰৰ ৰোগীয়ে নিজকে বেমাৰী বুলি নাভাবে বা নিজে প্ৰকাশ কৰিব নোৱৰাৰ কাৰণে কাৰো চকুত নপৰে৷ কিন্তু জনাৰ পাছতো তাক ঢাকি ৰাখি চিকিৎসা ল’বলৈ আগবাঢ়ি নহাৰ মুখ্য কাৰণ হ’ল মানসিক বেমাৰ সম্পৰ্কে থকা আমাৰ নেতিবাচক ধাৰণা যাক ইংৰাজীত ষ্টিগমা বুলি কোৱা হয়৷ ভাৰতবৰ্ষত এই চিকিৎসা নোলোৱা ৰোগীৰ সংখ্যা অধ্যয়ন মতে ৭০-৯২ শতাংশ৷ কম সংখ্যক মানসিক স্বাস্থ্যকম¹ বা দূৰত্বৰ যুক্তি ইয়াত মানি ল’ব নোৱাৰি৷ কাৰণ হূদৰোগৰ চিকিৎসকৰ সংখ্যা মানসিক চিকিৎসকতকৈ কম, তথাপি হাৰ্টৰ বেমাৰ হ’লে মানুহে গাড়ী ভাড়া কৰি শ মাইল দূৰত্বৰ পৰা আহে? বহুতে ভাবে স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া বেমাৰ ভাল নহ’ব, এই ৰোগত ভুগি থকা ব্যক্তি স্বাধীনভাৱে জীয়াই থাকিব নোৱাৰে৷ এই বেমাৰত ভুগি থকা ৪০-৭০ শতাংশ ব্যক্তিয়ে সময়োপযোগী চিকিৎসা, পৰিয়ালৰ সহযোগত সুকলমে চাকৰি কৰি ঘৰ-বাৰী ল’ৰা-ছোৱালীৰ তত্বাৱধান লৈ স্বাধীনভাৱে জীয়াই থাকিব পাৰে৷ তাৰ ভিতৰত কলেজ-বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অধ্যাপক, ডাক্তৰ, ইঞ্জিনিয়াৰ, গৱেষক, প্ৰশাসনিক বিষয়াও আছে৷ বহুতে ভাবে স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া ৰোগত ভুগি থকা ব্যক্তিসকল হিংস্ৰ, ভয়ংকৰ৷ কিন্তু পৰিসংখ্যাই তাৰ ওলোটাটোহে কয়– আমি স্বাভাৱিক মানুহবোৰেহে তেওঁলোকক ওজা-বেজৰ ওচৰলৈ নি শাৰীৰিক আতিশয্য চলাওঁ৷ অমানৱীয় ব্যৱহাৰ কৰোঁ, দুৱাৰত তলা লগাই, ভৰিত শিকলিৰে বান্ধি তেওঁলোকক মানৱীয় অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত কৰোঁ৷ প্ৰায় ত্ৰিশ শতাংশ ভুক্তভোগী ব্যক্তিয়ে কেতিয়াবা অকল দৰৱৰ পৰা সুফল নাপাব পাৰে৷ তেতিয়া তেনে ব্যক্তিয়ে এক সন্মিলিত চিকিৎসা পদ্ধতি – দৰৱ, চাইক’থেৰাপী, জীৱনশৈলীৰ বিভিন্ন প্ৰশিক্ষণ আিদৰে আনৰ তত্ত্বাৱধানত মৰ্যাদাসহকাৰে জীয়াই থাকিব পাৰে৷

স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া ৰোগৰ চিনাক্তকৰণ, সজাগতা, আৰু চিকিৎসাৰ প্ৰতি সচেতনতা অনাত গণমাধ্যমে এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা ল’ব পাৰে৷ তাৰ ডাঙৰ উদাহৰণ হ’ল এইচআইভি-এইডছৰ ক্ষেত্ৰত এই মাধ্যমে লোৱা ভূমিকা, কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ আগ্ৰাসী ভূমিকা৷ বৈদ্যুতিন আৰু ছপা মাধ্যমৰ সক্ৰিয় সহযোগ, বেচৰকাৰী সংগঠনবোৰৰ স্থানীয় সহযোগত ২০১০-২০২১ চনৰ ভিতৰত এইচআইভিৰ নতুন সংক্ৰমণ শতকৰা ৪৬ ভাগ কমিছে৷ ই নিঃসন্দেহে এক আশাৰ খবৰ৷ ভাৰতবৰ্ষত বৰ্তমান প্ৰায় ২.৫  নিযুত এইছ আই ভি- এইডছত ভোগা ব্যক্তি আছে৷ তাৰ তুলনাত স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া ৰোগীৰ সংখ্যা ৰ নিযুত বেছি৷ কিন্তু দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে ইয়াক প্ৰতিৰোধ কৰিবলৈ কোনো এটা অনুষ্ঠানৰে এই সজাগতা, তৎপৰতা দেখা নাযায়৷ বৰং বৈদ্যুতিন মাধ্যম, সামাজিক গণ মাধ্যম, চিনেমা, নাটক আদিত তাক কেতিয়াবা হাঁহিয়াতৰ পাত্ৰ, ভেঙুচালি বা ভুলকৈ প্ৰক্ষেপ কৰা দেখা যায়৷ –চাইক’ মেণ্টেল’ আদি নামাকৰণেৰে তেওঁলোকক এঘৰীয়া কৰাৰ প্ৰচেষ্টা দেখা যায়৷ 

স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া ৰোগৰ চিনাক্তকৰণ তেজৰ পৰীক্ষা, এম আৰ আই, পেট স্কেনত ধৰা নপৰে৷ কাৰণ ইয়াৰ নিৰ্দিষ্ট কাৰণ নাথাকে৷ মস্তিষ্কৰ সূক্ষ্মাতিসূক্ষ্ম অংশবোৰত ইয়াৰ সমস্ত পৰিঘটনা চলি থাকে৷ সেই কাৰণে মানসিক স্বাস্থ্য বিজ্ঞানত স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া এক প্ৰহেলিকা৷ আমি বিশ্বাস নকৰোঁ, কিন্তু তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে তেওঁঁলোকক মূৰৰ ভিতৰত কোনোবাই এটা কম্পিউটাৰৰ চিপ ভৰাই দিছে৷ সেই চিপটোৱে তেওঁৰ মনৰ অন্তৰতম কথাবোৰ বেলেগ গ্ৰহৰ প্ৰাণীলৈ পঠিয়াই দিছে– সেই গ্ৰহৰ প্ৰাণীবোৰে তেওঁক নিৰীক্ষণ কৰি আছে. নিয়ন্ত্ৰণ কৰি আছে, আন আন ঠাইলৈ তেওঁৰ ভাৱনাবোৰ পঠিয়াই আছে৷ আমাৰ কাৰণে অবাস্তৱ, তেওঁলোকৰ কাৰণে তেনেই বাস্তৱ৷ আমি নুুশুনো কিন্তু তেওঁঁলোকে শুনে৷ তেওঁলোকৰ মনৰ মেলাত ভোমোৰাই গুণগুণায়, অশৰীৰী পৰীয়ে ফুচফুচাই কথা পাতে৷ ৰাতিপুৱাই চালত পৰি কাউৰীজনীয়ে  কা কা কৰি অজান গ্ৰহৰ বাতৰি লৈ আহে৷ তাৰ অৰ্থ আমি নুবুজোঁ– অকল তেওঁলোকে বুজে৷

স্কিজ’ফ্ৰেনিয়া এক জটিল ৰোগ৷ আপুনি, মই– সকলো ইয়াৰ আলহী হ’ব পাৰোঁ৷ বেমাৰৰ সময়ত আমি আনৰ পুতৌ নিবিচাৰোঁ– সহায়ৰ হাত আৰু সহমৰ্মিতা বিচাৰোঁ৷ ই সম্ভৱ হ’ব আমাৰ অজ্ঞতা, অৱহেলা, লাজ, সামাজিক ভয়ৰ আৱৰণখন একাষৰীয়াকৈ থৈ আন আন শাৰীৰিক ৰোগীসকলৰ দৰে এই ৰোগীসকলকো চকুত পৰাৰ লগে লগে চিকিৎসকৰ ওচৰলৈ লৈ যোৱা৷ তাৰ কাৰণে ওপৰঞ্চি টকা-পইচাৰ প্ৰয়োজন নাই– মাথোঁ বেমাৰটোৰ প্ৰতি সচেতনতা, সম্যক জ্ঞান আৰু বিজ্ঞানসন্মত মানসিকতাৰ প্ৰয়োজন৷

২৪ মে’ৰ বিশ্ব স্কিজ’ফ্ৰেনিক দিৱস উপলক্ষে যুগুত কৰা এই নিবন্ধৰ লেখক ডাঃ চক্ৰৱৰ্তী গুৱাহাটী চিকিৎসা মহাবিদ্যালয়ৰ মানসিক ৰোগ চিকিৎসা বিভাগৰ মুৰব্বী অধ্যাপক