প্ৰ’টিন কণাৰ সহায়ত মানুহক আজীৱন সুস্থ-সক্ষম ৰখাৰ অভিনৱ গৱেষণা ৰুবুল মাউতৰ

‘আমাৰ অসম’ৰ বিশেষ প্ৰতিবেদন, ২ আগষ্টঃ   বয়স বাঢ়ি আহিলেও যদি এজন ব্যক্তি আজীৱন নিৰোগী আৰু সবল, সক্ষম হৈ থাকে, তেতিয়া কেনে লাগিব! পৃথিৱীৰ মানৱজাতিৰ মনৰ পৰা ৰোগ, অসুস্থতা যদি নোহোৱা হৈ যায়, তেতিয়া মানৱজাতিৰ জীৱনৰ সংজ্ঞাই সলনি হৈ যাব৷ ঠিক তেনে ধৰণৰ এক গৱেষণাতে সম্প্ৰতি ব্যস্ত হৈ আছে অসমীয়া বিজ্ঞানী ডাঃ ৰুবুল মাউত৷ আমেৰিকাৰ হাৰ্ভাৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ত নিজৰে অবিষ্কৃত প্ৰটিন অণুৰ ব্যৱহাৰৰ [ফাংচন] জৰিয়তে ভৱিষ্যতৰ আজীৱনৰ নিৰোগী মানুহৰ সপোন দেখিছে ‘মোৰো এটা সপোন আছে’ নামৰ বহুপঠিত গ্ৰন্থখনৰ লিখক-বিজ্ঞানী ৰুবুল মাউতে৷ অৱশ্যেই এয়া আকাশ  কুসুম নহয়, নহয় দিবাস্বপ্নও৷ বৰং দিন-নিশা একাকাৰ কৰি ‘আইভি লীগ’ৰ বিশ্ববিদ্যালয়খনৰ গৱেষণাগাৰত আজীৱন সুস্থ মানৱ শৰীৰৰ বাবে গৱেষণা কৰি আছে ৰুবুল মাউতে৷ 

মাথোঁ এদিন পূৰ্বে স্ব-উদ্ভাৱিত প্ৰটিন অণুৰ এক সফল ব্যৱহাৰৰ গৱেষণাপত্ৰ বিশ্বখ্যাত বিজ্ঞান জাৰ্নাল ‘চেল’ত প্ৰকাশ পোৱাৰ খবৰ সদৰি কৰিছিল অসমীয়া বিজ্ঞানীজনে৷ আজি শনিবাৰে ৰুবুল মাউতৰ সৈতে এই আবিষ্কাৰ অথবা উদ্ভাৱন সন্দৰ্ভত বিস্তৃত বাৰ্তালাপ হ’ল এই প্ৰতিবেদকৰ৷ তাৰে কিছুমান বুজিব পৰা আৰু কিছুমান বিজ্ঞানৰ জটিল বিষয় আছিল স্বাভাৱিকতে দুৰ্বোধ্য৷ কিন্তু জটিল কোষ বিজ্ঞান নুবুজা সাংবাদিককো তেনেই সহজ-সৰলভাৱে ৰুবুল মাউতে তেওঁৰ উদ্ভাৱন অথবা ‘ডেভলপ’ কৰা প্ৰটিন অণুৰ সম্ভাৱ্য কামৰ [ফাংচন] বিষয়ে যিদৰে বুজাই ক’লে– তাৰ অৰ্থ হ’ব পাৰে, যদিহে এই অসমীয়া বিজ্ঞানীজনৰ নেতৃত্বত হাৰ্ভাৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ত চলি থকা কোষৰ গৱেষণা ফলৱতী হয়, তেন্তে ভৱিষ্যতৰ মানুহৰ শৰীৰ ৰুগীয়া নোহোৱাকৈ থাকিব পাৰে৷  এয়া অমৰত্ব নহয়, বয়স বাঢ়ি নোযোৱা ব্যৱস্থাও নহয় কিম্বা ব্যক্তিজন বৃদ্ধ নোহোৱাৰ দাবীও তাত নাই৷  কিন্তু সেই ব্যক্তিজন যিমান দিনলৈকে জীয়াই থাকিব,  সিমান দিনলৈকে,  অন্যৰ্থত আজীৱন তেওঁ কোনো ৰোগ অবিহনে জীয়াই থাকিব পাৰে৷ কোৱা বাহুল্য মাথোঁ,  এনে ধৰণৰ গৱেষণা বিশ্বৰ বহু বিজ্ঞানীয়ে কৰি আছে৷ যিকোনো বিজ্ঞানীৰ দলে এই সাফল্য যিকোনো দিনাই লাভ কৰিব পাৰে, কিম্বা ব্যৰ্থও হ’ব পাৰে৷ কিন্তু এটা কথা সত্য– এই ‘ফিউচাৰিষ্টিক’, অৰ্থাৎ  ভৱিষ্যত লক্ষ্যৰ দিশেৰেই আগবাঢ়িছে ৰুবুল মাউতৰ গৱেষণা৷ কথোপকথনত সেই সম্ভাৱনা ‘ফিউচাৰিষ্টিক’ বুলিয়েই অভিহিত কৰিলে বিজ্ঞানী ৰুবুল মাউতে৷ 

এনে গৱেষণাত আগতে কোন সফল হয়, সেয়া অৱধাৰিতভাৱে ভৱিষ্যতে জনা যাব৷ কিন্তু ৰুবুল মাউতৰ হাতত এতিয়া এনে এক উদ্ভাৱন আহি পৰিছে, যাৰ জৰিয়তে খুউব সম্ভৱতঃ এনে গৱেষণাত তেওঁ আন বিজ্ঞানীতকৈ এখোজ আগবাঢ়ি আছে৷ সেই উদ্ভাৱন হৈছে তেওঁৰ নেতৃত্বত এদল বিজ্ঞানীয়ে এআই বা কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ জৰিয়তে তৈয়াৰ কৰা কৃত্ৰিম প্ৰটিন অণু৷ ইয়াৰ নাম ‘ছলিবল নটছ এগ’নিষ্ট’৷

প্ৰাথমিকভাৱে এই কৃত্ৰিম প্ৰটিন অণুৰ এটা বা একাধিক কামৰ [ফাংচন] বিষয়ে কৰা গৱেষণাৰ ফলাফল প্ৰকাশ পাইছে ‘চেল’ নামৰ বিজ্ঞান জাৰ্নালখনত৷ এই কৃত্ৰিম প্ৰটিন অণুৰ বহু কাৰ্যক্ষমতা [ফাংচন] আছে বা থাকিব পাৰে৷ তাৰে এটা হ’বগৈ পাৰে ভৱিষ্যতে মানুহক আজীৱন নিৰোগী কৰি ৰখা৷

এই কৃত্ৰিম অণুৰ বিষয়ে আমাক কি ক’লে ৰুবুল মাউতে? তেওঁ ক’লে– ‘কৃত্ৰিমভাৱে নটছ ছিগনেলিং সক্ৰিয়কৰণেৰে টি কোষৰ উৎপত্তি আৰু বৃদ্ধি কৰা নতুবা এই কোষবোৰৰ কৰ্ম সৱল কৰাৰ যি প্ৰচেষ্টা, সেয়া আৰম্ভ হৈছিল মই হাৰ্ভাৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়লৈ অহাৰ পৰাই ২০২১ চনত৷  প্ৰাকৃতিকভাৱে টি কোষত এই নটছ প্ৰক্ৰিয়া সক্ৰিয় হয় যেতিয়া টি কোষে অন্য কিছুমান কোষৰ সংস্পৰ্শলৈ আহে৷  টি কোষত থকা নটছ ৰিচিপ্টৰ নামৰ প্ৰ’টিনে যেতিয়া অন্য কোষত থকা নটছ লিগেণ্ড নামৰ প্ৰ’টিন অণুক স্পৰ্শ কৰে তেতিয়াই নটছ ছিগনেলিং সক্ৰিয় হৈ উঠে৷ ঠিক তেনেদৰে, যেনেদৰে বাটত আমি গৈ থাকোঁতে অন্য এজন মানুহক লগ পালে তেওঁক স্পৰ্শ কৰি দিলেই আমাৰ ভিতৰত বিশেষ আৱেগ সক্ৰিয় হৈ উঠে৷ অৰ্থাত নটছ ছিগনেলিং সক্ৰিয় কৰিবলৈ অন্য কোষৰ নটছ লিগেণ্ডে স্পৰ্শ কৰটো অনিবাৰ্য৷ ইয়াতেই সমস্যাটো– কাৰণ টি কোষক স্পৰ্শ কৰি নটছ সক্ৰিয় কৰিবলৈ অন্য কোষ ক’ত পোৱা যাব? আমাৰ গৱেষণাত আমি সৃষ্টি কৰা কৃত্ৰিম প্ৰ’টিন অণু ব্যৱহাৰ কৰি এনে টি কোষ কিছুমান পৰস্পৰৰ সংস্পৰ্শলৈ আনি কোষীয় নটছ ছিগনেলিং প্ৰক্ৰিয়া সক্ৰিয় কৰিছিলোঁ৷ উল্লেখযোগ্য যে এই কৃত্ৰিম অণুবোৰ মই নোবেল বঁটা বিজয়ী ডেভিদ বেকাৰৰ লেবৰেটৰীত থাকোঁতেই তৈয়াৰ কৰিছিলোঁ৷ বেকাৰক এনে কৃত্ৰিম প্ৰ’টিন অণু নিৰ্মাণৰ যুগান্তকাৰী গৱেষণাৰ বাবেই ২০২৪ চনৰ ৰসায়ন বিজ্ঞানৰ ন’বেল বঁটা দিয়া হৈছিল৷ টি কোষ সৃষ্টি আৰু সক্ৰিয়কৰণ বিশিষ্ট এই কৃত্ৰিম প্ৰ’টিন অণুৰ নাম দিলোঁ ছলিব’ল নটছ এগনিষ্ট৷’

ৰুবুল মাউতে পুনৰ কয়– ‘এই অণুবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি আমি দেখুৱালোঁ যে পৰীক্ষাগাৰত অস্থিমজ্জাৰ কাণ্ডকোষৰ পৰা অসংখ্য টি কোষ সৃষ্টি কৰিব পাৰি৷ ই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্ভাৱন কাৰণ বৰ্তমান বিশ্বৰ চিকিৎসা ব্যৱস্থাত কৰ্কট প্ৰতিৰোধী কাৰ টি কোষ প্ৰস্তুত কৰিবলৈ এনে বহুত টি কোষৰ প্ৰয়োজন হয়৷ কাৰ টি কোষ হৈছে এক ধৰণৰ কৰ্কট ইমিউন’ থেৰাপি, য’ত ৰোগীৰ দেহৰ পৰা টি কোষ আহৰণ কৰি এইবোৰক চিকিৎসালয়ত অভিযন্ত্ৰণ কৰি পুনৰ ৰোগীৰ দেহত সুমুৱাই দিয়া হয় যাতে এই কোষবোৰে গৈ কৰ্কট কোষক ধবংস কৰিব পাৰে৷ আমাৰ গৱেষণাৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ফলাফল হৈছে যে এই অণুবোৰে পৰীক্ষামূলক এন্দুৰৰ শৰীৰতো টি কোষক সক্ৰিয় কৰি বিশেষ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা গঢ়ি তোলাটো৷ বিশেষকৈ প্ৰতিষেধক এটা দিয়াৰ পিছত এই নটছ এগনিষ্টবোৰে এন্দুৰৰ দেহত বীজাণুৰ বিৰুদ্ধে সৃষ্টি কৰা টি কোষৰ যি স্মৃতি৷ সেই স্মৃতি বৃদ্ধি কৰাত অতি উল্লেখনীয় ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে৷ এই ফলাফল এই বাবেই গুৰুত্বপূৰ্ণ যে ভৱিষ্যতে আমি প্ৰতিষেধক এটা লোৱাৰ পিছত ইয়াৰ প্ৰতিৰোধী ক্ষমতা দীৰ্ঘ দিন বৰ্তি থকিবলৈ হ’লে এনে স্মৃতি টি কোষ বৃদ্ধি কৰাটো প্ৰয়োজনীয়৷’

ৰুবুল মাউতে পুনৰ কয়– ‘আমাৰ শৰীৰটো এক যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ দৰে৷ ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ বীজাণু যেনে ভাইৰাছ, বেক্টেৰয়াই অহৰহ শৰীৰ আক্ৰমণ কৰি থাকে৷ তদুপৰি আমাৰ শৰীৰৰ নিজৰ কোষেই আকৌ কেতিয়াবা বিপথে গৈ আমাক ৰুগীয়া কৰি তোলে–যেনে কৰ্কট কোষ আৰু ডায়েবেটিছৰ ক্ষেত্ৰত কিছুমান প্ৰতিৰোধ তন্ত্ৰৰ কোষ৷ এই আটাইবোৰ আক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে অহৰহ যুঁজ দি থকা আমাৰ প্ৰতিৰোধ তন্ত্ৰৰ প্ৰধান সৈনিক স্বৰূপ কোষবিধেই হৈছে টি লিম্বছাইট বা টি কোষ৷ তেজৰ প্ৰবাহত অহৰহ এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ, অতন্দ্ৰ প্ৰহৰীৰ দৰে, টহল দি থাকে এই কোষবোৰে যাতে আক্ৰমণকাৰী অণুজীৱ অথবা কৰ্কটৰ দৰে স্বয়ং নিজ দেহৰ অপকাৰী কোষকো প্ৰতিহত কৰিব পাৰে৷’

তেওঁ পুনৰ কয়– ‘টি কোষবোৰৰ জন্ম হয় অস্থি মজ্জাৰ ভিতৰত থকা হেমাট’পয়েটিক নিছ নামৰ এক উৰ্বৰ ভূমিত৷ উৎপন্ন হৈয়ে নাবালক টি কোষবোৰ তেজৰ প্ৰবাহত উটি গৈ দূৰণিত থকা থাইমাছ গ্ৰন্থি নামৰ এক অংগত [যিটো অংগ মানৱ দেহৰ কলিজাৰ ওপৰত আৰু হাওঁফাওঁ দুটাৰ মাজত থাকে] প্ৰশিক্ষণৰ বাবে থিতাপি লয়গৈ৷ নাবালক টি কোষবোৰ এই অংগত উপস্থিত হৈয়ে এক কঠোৰ তথা দীঘলীয়া প্ৰশিক্ষণৰ মাজেৰে পাৰ কৰে দিন৷ মানৱ দেহৰ ক্ষেত্ৰত এই প্ৰশিক্ষণৰ দৈৰ্ঘ্য প্ৰায় তিনি-চাৰি সপ্তাহ৷ এই প্ৰশিক্ষণৰ অন্তত মাত্ৰ সেই টি কোষবোৰেই বাচি থাকে যি প্ৰথমতে বীজাণু বা শৰীৰৰ কৰ্কট তথা অপকাৰী কোষক চিনাক্ত কৰি ধবংস কৰিব পাৰে; আৰু দ্বিতীয়তে শৰীৰৰ বাকী ভাল কোষবোৰক আক্ৰমণ নকৰে৷ এনে কঠোৰ নিয়মানুৱৰ্তিতাৰ শিক্ষণ লৈ প্ৰাপ্তবয়স্ক টি কোষবোৰ এদিন পুনৰ তেজৰ প্ৰবাহত গৈ দূৰ-দূৰণিৰ অংগ-প্ৰত্যংগত শৰীৰৰ ৰক্ষাৰ কামত আজীৱন ব্ৰতী হৈ পৰে৷’

ৰুবুল মাউতে কয়–  ‘দেহত যেতিয়া বীজাণুৰ আক্ৰমণ চলে, উদাহৰণস্বৰূপে আমি যেতিয়া ইনফ্লুয়েঞ্জা, ক’ভিড আদিত আক্ৰান্ত হওঁ, তেতিয়া এই পূৰ্ণবয়স্ক টি কোষবোৰ অধিক সক্ৰিয় হৈ পৰে৷ কেৱল সক্ৰিয় হোৱাই নহয়, এই কোষবোৰৰ সংখ্যাও ব্যাপক হাৰত বৃদ্ধি হোৱাটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰে৷ অৰ্থাৎ প্ৰশিক্ষণ প্ৰাপ্ত কোষবোৰ বিভক্ত হৈ হাজাৰ-বিজাৰ নতুন কোষ সৃষ্টি হোৱাটো প্ৰয়োজনীয়৷ কাৰণ আক্ৰমণকাৰী অণুজীৱক প্ৰতিহত কৰিবলৈ যুদ্ধক্ষেত্ৰত অসংখ্য সৈনিক টি কোষৰ প্ৰয়োজন৷ আনফালে সন্মুখ সমৰত যুঁজি যুঁজি টি কোষবোৰ হৈ পৰে অৱশ [যাক কোৱা হয় টি চেল এগজ’চন]৷ কোনে সক্ৰিয় কৰিব সিহঁতক? যুদ্ধ যে এতিয়াও শেষ হোৱা নাই! পাৰিবনে শৰীৰে প্ৰৰ্যাপ্ত টি কোষ সৃষ্টি কৰি সিহঁতক সক্ৰিয় কৰিব? জয়ী হ’বনে শৰীৰ এই যুদ্ধত? জয়ী নোহোৱা মানেইতো মানুহৰ মৃত্যু! এই প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তৰ বহু পৰিমাণে নিৰ্ভৰ কৰে মানুহ এজনৰ বয়স আৰু মানুহজনে ভুগি থকা আনুষংগিক অসুখ-বিসুখৰ ওপৰত৷’ এতিয়া এই গৱেষণাতে ব্ৰতী হৈছে অসমীয়া বিজ্ঞানী ৰুবুল মাউত৷ তেওঁৰ গৱেষণাৰ সাফল্যই বিশ্বৰ মানৱক দিব পাৰে এক নিৰোগী শৰীৰ৷