তথ্য জনাৰ অধিকাৰৰ ২০টা বছৰ

২০০৫ চনত প্ৰণয়ন হোৱা তথ্যৰ অধিকাৰ আইনখন স্বাধীন ভাৰতৰ গণতান্ত্ৰিক যাত্ৰাৰ অন্যতম যুগান্তকাৰী পৰিঘটনা হিচাপে বিবেচিত হৈছে৷ স্বচ্ছতা, জবাবদিহিতা আৰু অংশগ্ৰহণমূলক শাসন ব্যৱস্থাক প্ৰসাৰিত কৰাৰ আহিলা হিচাপে হোৱা এই আইনে দেশত গোপনীয়তাৰ সংস্কৃতিৰ পৰা মুকলি সংস্কৃতিলৈ এক পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰিছিল৷ কিন্তু তথ্য জনাৰ অধিকাৰ কাৰ্যকৰী কৰাৰ দুটা দশকৰ পাছত চৰকাৰে বিভিন্ন সংশোধনী, ইয়াৰ কাৰ্যকলাপ স্তব্ধ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা আৰু ইয়াক প্ৰয়োজনীয় আন্তঃগাঁথনি আৰু সম্পদ প্ৰদান কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাৰ ফলত আইনখনক শক্তিহীন হৈ পৰা দেখা গৈছে৷

তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইনখনৰ জড়িয়তে মূলতঃ নাগৰিকসকলক ৰাজহুৱা কৰ্তৃপক্ষৰ পৰা তথ্য বিচাৰিবলৈ ক্ষমতা প্ৰদান কৰিছিল, যাৰ ফলত তেওঁলোকে চৰকাৰক জবাবদিহি কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷ এই আইনে নাগৰিকৰ ‘জানিব পৰা অধিকাৰ’ক আনুষ্ঠানিক ৰূপ প্ৰদান কৰিছিল, যিটোক পূৰ্বে ন্যায়িক ঘোষণাৰ দ্বাৰা সংবিধানৰ ১৯(১)(ক) অনুচ্ছেদৰ অধীনত মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হৈছিল৷ প্ৰাৰম্ভিক বছৰবোৰত তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইনখন আছিল পৰিৱৰ্তনৰ এক শক্তিশালী অনুঘটক৷ এই আইনখনে অসংখ্য দুৰ্নীতি- কেলেংকাৰীক উন্মোচন কৰিছিল, কল্যাণমূলক আঁচনিসমূহৰ অনিয়ম উদঙাই দিছিল আৰু প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়সমূহক কণ্ঠস্বৰ প্ৰদান কৰিছিল৷ ৰেচনৰ দোকানৰ পৰা সংসদলৈকে এই আইনখনে তথ্যৰ সুবিধাক গণতান্ত্ৰিক কৰি তুলিছিল আৰু স্বচ্ছতাৰ সংস্কৃতি গঢ়ি তুলিছিল৷

কিন্তু আইনখনে দুটা দশক সম্পূৰ্ণ কৰাৰ পাছত ইয়াৰ কাৰ্যকৰীকৰণে এক মিশ্ৰিত ছবি উন্মোচন কৰিছে৷ এই আইনখনৰ অধীনত বছৰি ২.৫ কোটিৰো অধিক তথ্য জনাৰ আৱেদন দাখিল কৰা হয়, যাৰ ফলত ই বিশ্বজুৰি সৰ্বাধিক ব্যৱহৃত স্বচ্ছতাৰ সঁজুলিসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম হিচাপে বিবেচিত হৈছে৷ কিন্তু এই বহুলভাৱে ব্যৱহৃত ব্যৱস্থাটোৱে বৰ্তমান বছৰবোৰত গাঁথনিগত আৰু পদ্ধতিগত প্ৰত্যাহ্বানৰ সৈতে যুঁজি আছে৷ বৰ্তমান এই আইনখনে সন্মুখীন হোৱা সমস্যাসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম বৃহৎ সমস্যাটো হ’ল কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ তথ্য আয়োগসমূহত অমীমাংসিতভাৱে পৰি থকা গোচৰসমূহ৷ গতিকে তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইনৰ অধীনত যিদৰে গোচৰসমূহ মীমাংসাত বিলম্ব হয়, ই নিশ্চিতভাৱে আইনখনৰ গুৰুত্বক লাঘৱ কৰিছে৷

তদুপৰি, এই আইনৰ অধীনত তথ্য বিচৰা নাগৰিকৰ ওপৰত বিভিন্ন আক্ৰমণ সংঘটিত হৈছে; কেইবাজনো কৰ্মীক হত্যা কৰা হৈছে৷ বিভিন্ন পৰ্যায়ৰ আমোলা-বিষয়া, ৰাজনীতিবিদ আৰু ন্যস্ত স্বাৰ্থ জড়িত লোকসকলৰ মাজত এক শক্তিশালী যোগসূত্ৰ গঢ়ি উঠিছে, যাৰ ফলত আইনখনৰ কাৰ্যসম্পাদনৰ ক্ষেত্ৰত ব্যাপক বাধাৰ সৃষ্টি হৈছে৷ তথ্য প্ৰদান ব্যৱস্থাক নিজৰ স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ বাবে বাধাগ্ৰস্ত কৰি তোলা এই শক্তিসমূহে বিভিন্ন সময়ত চৰকাৰৰ পৰোক্ষ সমৰ্থন লাভ কৰে৷

শেহতীয়া বছৰবোৰত আইনগত আৰু নীতিগত পৰিৱৰ্তনে এই আইনখন দুৰ্বল কৰি তোলা বুলি উল্লেখ কৰি ইয়াকে লৈ বিভিন্ন পক্ষই উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে৷ তথ্য আয়ুক্তসকলৰ কাৰ্যকাল আৰু সেৱাৰ চৰ্ত সলনি কৰা ২০১৯ চনৰ আৰ টি আই (সংশোধনী) আইনখনে তেওঁলোকৰ স্বাধীনতাত আপোচ কৰাৰ সম্ভাৱনা থকা বুলি সমালোচনা কৰা হৈছিল৷ গতিকে যেতিয়াই এই আইনৰ অধীনত স্বতন্ত্ৰভাৱে কাৰ্য সম্পাদন কৰাৰ অধিকাৰক খৰ্ব কৰা হ’ল, তেতিয়াৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে এই আইনখন যি উদ্দেশ্যত কাৰ্যকৰী কৰা হৈছিল, তাৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে আঁতৰি আহিছিল৷ তদুপৰি, ২০২৩ চনত গৃহীত কৰা Digital Personal Data Protection Actখনে গোপনীয়তা ৰক্ষাৰ অধিকাৰৰ নামত তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইনৰ অধীনত জনাৰ অধিকাৰৰ ওপৰত বাধা আৰোপ কৰিছে৷

চৰকাৰক নিজৰ কাৰ্যৰ বাবে জবাবদিহি কৰি গণতন্ত্ৰক অধিক সবল কৰি তোলাৰ অভিপ্ৰায়েৰে তথ্য জনাৰ অধিকাৰ আইনখন কাৰ্যকৰী কৰা হৈছিল৷ কিন্তু এই আইনখনৰ সংকুচিত আৰু ক্ৰমবৰ্ধিত নিষ্ক্ৰিয়কৰণ এক বৃহত্তৰ আৰ্হিৰ অংশ, য’ত গণতান্ত্ৰিক প্ৰতিষ্ঠান আৰু শাসন ব্যৱস্থাৰ স্বচ্ছতা আৰু মুক্ততাৰ মৌলিক ধাৰণাসমূহক পদ্ধতিগতভাৱে ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰা হৈছে৷