পুৰুষৰ দ্বাৰা নহয়, নাৰীয়েই আৰ্জিব লাগিব স্বাধীনতা
... নাৰীৰ মুক্তি তেনেহ’লে কোন বাটে? বোভোৱাৰৰ
মতে, নাৰীক শোষণ কৰাৰ কাৰবাৰটো ঐতিহাসিক কাৰবাৰ আৰু ইয়াৰ শুধৰণিও সম্ভৱ৷ অস্তিত্ববাদী বিচাৰধাৰা অনুসৰিয়েই নাৰী নিজেই এই অৱস্থাটো সলনি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত দায়বদ্ধ৷ নাৰীয়ে পুৰুষক কৈ কৈ স্বাধীনতা আৰ্জিব নোৱাৰে, নাৰীয়ে নিজৰ শক্তি নিজেই বিচাৰি পাব লাগিব৷ নাৰী আৰু পুৰুষৰ মাজৰ অন্তহীন যুঁজ এখনৰ কথা বোভোৱাৰে কোৱা নাই, বৰং নাৰীয়ে নিজকে আৱিষ্কাৰ কৰি ‘ছেল্ফ’ হৈ উঠাৰ
প্ৰয়োজনীয়তাকহে তেওঁ দোহাৰিছে ...
Man is defined as a human being and a woman as a female - whenever she behaves as a human being she is said to imitate the male.
সমাজ-সংস্কৃতিত নাৰীৰ অৱস্থানক লৈ এই বৈপ্লৱিক ঘোষণা আছিল চিমোন দ্য বোভোৱাৰৰ৷ তেওঁৰ ১৯৪৯ চনৰ ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ নামৰ গ্ৰন্থখন– য’ত তেওঁ এই নিৰ্ভীক ৰায়দান কৰিছিল, ভেটিকান-কতৃৰ্ক নিষিদ্ধ গ্ৰন্থসূচীৰ অন্যতম আছিল, কিন্তু যোৱা শতিকাৰ অতি প্ৰভাৱশালী এশখন গ্ৰন্থৰূপেও ই স্বীকৃত হৈছে৷ নাৰীক লৈ সমাজ আৰু সভ্যতাত পুৰুষ ৰাজনীতিৰ বিস্তৃত ব্যাখ্যাই এই গ্ৰন্থক কৰি তুলিছে নাৰীবাদী ভাবনা-চিন্তা আৰু প্ৰয়াসসমূহৰো মহাৰ্ঘ্য দলিল৷ এই গ্ৰন্থই ইতিমধ্যে নাৰীবাদী দৰ্শনৰ ক্ষেত্ৰখনতো বোভোৱাৰৰ স্থান নিশ্চিত কৰিছে৷ মনত ৰাখিব লাগিব যে বোভোৱাৰ আছিল দৰ্শনৰ ছাত্ৰী, দৰ্শনৰ চৰ্চাকাৰী দাৰ্শনিক আৰু বৈবাহিক বন্ধন অবিহনেই প্ৰায় গোটেই জীৱন একেলগে কটোৱা প্ৰখ্যাত অস্তিত্ববাদী দাৰ্শনিক জা পল ছাতৰ সংগী৷
কি আছে এই গ্ৰন্থখনত? তেওঁৰ আত্মজীৱনী ‘দি ফ’ৰ্চ অৱ চাৰকামষ্টেঞ্চেজ’ত বোভোৱাৰে নিজৰ পূৰ্বৰ গ্ৰন্থ ‘দি এথিক্ছ অৱ এম্বিগুইটী’ৰ আত্ম-সমালোচনা কৰি লিখিছে যে এই গ্ৰন্থত তেওঁ বিষয়ৰ আলোচনাৰ বেলিকা বাস্তৱ সংঘটনসমূহক প্ৰাধান্য নিদি বহুলাংশে বিমূৰ্ত হৈ থাকিল৷ ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ যেনিবা এই ভুলৰ শুধৰণি৷ এগৰাকী নাৰী হিচাপে তেওঁ নিজে সমুখীন হোৱা পৰিস্থিতিবোৰ আৰু আন নাৰীৰো বাস্তৱ অভিজ্ঞতাসমূহৰ ৰূপায়ণৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এই গ্ৰন্থত তেওঁৰ পূৰ্বৰ ভুল নাই৷ বোভোৱাৰৰ এই মন্তব্য অৱশ্যেই তেওঁৰ নিজৰ৷ পণ্ডিতসকলৰ দৃষ্টিত ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ বোভোৱাৰৰ প্ৰপঞ্চবাদী দাৰ্শনিক বিচাৰৰ মহত্তম সাক্ষী হৈ ৰৈছে৷ বোভোৱাৰে বিশ্বাস কৰা প্ৰপঞ্চবাদ বা ফেন’মেন’লজীৰ দৰ্শন বৰ কঠিন একো নহয়৷ এই দৰ্শনে আমাৰ অভিজ্ঞতাত বস্তুবোৰ বা ঘটনাবোৰে কিদৰে দেখা দিয়ে, তাকেই অধ্যয়ন কৰে৷ এই দৰ্শন অনুযায়ী আমি প্ৰত্যেকেই আমাৰ নিজস্ব চেতনাৰ কাঠামোত জগতখন নিৰ্মাণ কৰি লওঁ আৰু আমাৰ নিজৰ অভিজ্ঞতাৰেই ঘটনাবোৰ আৰু অৰ্থবোৰো সাজি লওঁ৷ ইয়াৰ ফলস্বৰূপে বোভোৱাৰৰ মতে, আমাৰ নিজৰ শৰীৰৰ সৈতে থকা আমাৰ সম্পৰ্ক কিম্বা আনৰ সৈতে বা জগতখনৰ সৈতে থকা আমাৰ সম্পৰ্কও অতি শক্তিশালীধৰণে আমি নিজে পুৰুষ নে নাৰী তাৰ দ্বাৰাই প্ৰভাৱিত হয়৷ আমি পুৰুষ নে নাৰী, অৰ্থাৎ আমাৰ লিংগভিত্তিক দেহ এই প্ৰথমবাৰৰ বাবে প্ৰপঞ্চবাদী বিচাৰৰ বিষয় হৈ পৰিল৷ বোভোৱাৰৰ পূৰ্বে লিংগভিত্তিক দেহ কোনোদিনেই এনে বিচাৰধাৰাৰ বিষয় নাছিল৷ তেওঁৰ ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ এই বিচাৰ বা অনুসন্ধানৰ ফচল৷ নাৰীৰূপে তেওঁ নিজে আৰু তেওঁৰ নিজৰ পৰিস্থিতিৰ লগতে আন নাৰী আৰু তেওঁলোকৰ পৰিস্থিতিও ইয়াত তেওঁ দাৰ্শনিক চিন্তাৰ বিষয়ৰূপে গ্ৰহণ কৰিছে৷ 
বোভোৱাৰে তেওঁৰ গ্ৰন্থত দেখুৱাইছে যে ইতিহাসজুৰি নাৰীক নাৰী কৰিয়েই ৰখা হৈছে, মানুহ হৈ উঠিবলৈ দিয়া হোৱা নাই৷ কি সমাজ, কি দৰ্শন, সকলোতে মানৱিক বুলি যি বিচাৰ, তাৰ মাপকাঠী হৈছে একান্তই পুৰুষকেন্দ্ৰিক৷ এৰিষ্টটলেও ‘ফুল হিউমেনিটী’ক ‘মেলনেছ’ৰ সৈতেই এক কৰি পেলাইছে৷ এয়ে হৈছে শেষ মাপকাঠী যাৰ জৰিয়তে মানৱিক কি তাৰ মূল্যায়ন হ’ব৷ বোভোৱাৰৰ স্পষ্ট মত– দাৰ্শনিক ভাবনা-চিন্তাৰো ‘আত্ম’ বা Self হৈছে একান্তই পুৰুষকেন্দ্ৰিক, আৰু ইয়াৰ ঠিক বিপৰীতে নাৰী-পুৰুষৰ যুগ্ম-বৈপৰীত্যমূলক যুটিটোৰ ‘নাৰী’ হৈছে অপৰ বা আদাৰ৷ এই Selfয়েই হৈছে সক্ৰিয়, প্ৰয়োজনীয় বা অৱধাৰিত, আৰু আদাৰ হৈছে সেই, যি প্ৰত্যাখ্যিত হয় নিষ্ক্ৰিয়, অপ্ৰয়োজনীয়, আকস্মিক বুলি! বোভোৱাৰৰ মতে, নাৰী আৰু পুৰুষৰ মাজত কোনো পাৰস্পৰিকতা ৰক্ষা কৰা হোৱা নাই, বিপৰীতে পুৰুষে চিৰদিন নাৰীক কৰি তুলিছে ‘অপৰ’ বা আদাৰ৷ ধৰ্ম, দৰ্শন, মনোবিজ্ঞান, পুৰাকথা তথা সাহিত্যত ৰূপায়িত হৈ অহা নাৰীৰ ভাবমূৰ্তি বিশ্লেষণ কৰি তেওঁ দেখুৱাইছে যে প্ৰত্যেক সংস্কৃতিতেই পুৰুষে নিজকহে মানুহৰ পৰম ৰূপ বুলি সাব্যস্ত কৰিছে, অৰ্থাৎ পুৰুষেই মানুহ, বিপৰীতে নাৰী কেৱল নাৰী, দ্বিতীয় লিংগ৷
বোভোৱাৰে তেওঁৰ আদাৰৰ ধাৰণাটোৰ আধাৰ হিচাপে লৈছিল হেগেলৰ দাস-প্ৰভুৰ দ্বন্দ্বাত্মক ধাৰণাটো৷ হেগেলিয়ান প্ৰভুজনৰ দৰেই পুৰুষো ইয়াত চূড়ান্ত মানৱ আৰু এই দৃষ্টিভংগীৰ বিচাৰত নাৰী হৈছে অতি নিকৃষ্ট৷ নাৰীৰ তথাকথিত অসুবিধাসমূহক এই পৰিপ্ৰেক্ষিততে তেওঁলোকক আদাৰৰূপে গণ্য কৰাৰ আৰু তেওঁলোকৰ প্ৰতিও সেইধৰণৰ মনোভাব পোষণ কৰাৰ অচিলা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছে৷ হেগেলিয়ান আদাৰৰ বিপৰীতে নাৰীয়ে কিন্তু ইয়াত তেওঁলোকৰ ‘আদাৰনেছ’ৰ মূল বা উৎসবোৰ চিহ্নিত কৰিব নোৱাৰে৷ পুৰুষৰ জগতখনত বিচ্ছুৰিত হৈ তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ ওপৰত অত্যাচাৰ কৰোঁতাসকলৰ মাজৰ প্ৰভেদৰ সৈতেই বৰং নিজকে চিহ্নিত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে৷ হেগেলিয়ান আদাৰৰ দৰে নিজকে সংগঠিত কৰিবলৈকো আনহাতে তেওঁলোকৰ সামৰ্থ্য প্ৰায় শূন্য৷ যি সহমৰ্মিতাৰ বন্ধনত নাৰী আৰু পুৰুষ থকা উচিত, তাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততে নিজকে অপ্ৰয়োজনীয় বুলি নাৰীৰ মনলৈ অহা ভাবনাৰ প্ৰতিৰোধকল্পে নাৰীয়ে সেয়ে নিজকে সংগঠিত কৰিব পাৰিব লাগিব৷ হেগেলৰ দাস-প্ৰভুৰ দ্বন্দ্বাত্মক অপৰৰ ধাৰণাৰ বিপৰীতে নাৰীৰ অৱস্থান এনেকুৱা নহয় যে নাৰীয়ে বিদ্ৰোহ কৰিব পৰাৰ অৱস্থান নাই৷ আনহাতে নিজক লৈ দায়বদ্ধ নোহোৱাৰ পৰা ওপজা সুখানুভূতিয়েও নাৰীক অপৰৰূপে ৰখাৰ বেলিকা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে৷
নাৰীৰ যৌন-সমতাৰ সপক্ষে ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ৰ পাতত বোভোৱাৰৰ বিচাৰ প্ৰধানতঃ দুটা দিশত আগবাঢ়িছে৷ প্ৰথম, তেওঁ দেখুৱাইছে যে পুৰুষতান্ত্ৰিক মতাদৰ্শই লিংগৰ পাৰ্থক্যক অসমতাৰ ব্যৱস্থাসমূহ সৃষ্টি কৰাৰ বাবেই ব্যৱহাৰ কৰিছে৷ নাৰী আৰু পুৰুষৰ মাজৰ লিংগৰ পাৰ্থক্য দেহতাত্ত্বিক হোৱাৰ বাহিৰে আন একো নহয়৷ কিন্তু পশ্চিমীয়া সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিয়ে পুৰুষ আৰু নাৰীৰ মাজৰ লিংগভিত্তিক পাৰ্থক্যক পুৰুষৰ আধিপত্য বৰ্তাই ৰখাৰ স্বাৰ্থতে সদায় ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে৷ লিংগৰ পাৰ্থক্য সেয়ে এক সাংস্কৃতিক বা ৰাজনৈতিক নিৰ্মাণ, অথচ এই নিৰ্মাণক এনেদৰে দেখুওৱা হয় যেন ই তেনেই স্বাভাৱিক জৈৱিক বা জন্মগত ঘটনা ব্যতিৰেকে আন একো নহয়৷ দ্বিতীয়তে, বোভোৱাৰে দেখুৱাইছে যে নাৰী আৰু পুৰুষ সমান বুলি প্ৰতিপন্ন কৰিব বিচৰা কাৰবাৰবোৰে নাৰী আৰু পুৰুষৰ মাজৰ জৈৱিক বা লিংগগত পাৰ্থক্যকে নোহোৱা কৰি পেলাব খোজে, যাতে নাৰীৰ সলনি পুৰুষেই শেষত ‘মানুহ’ হৈ বৰ্তি থাকিব পাৰে৷ এই দিশত তেওঁৰ আক্ৰমণৰ লক্ষ্য স্বয়ং প্লেটো৷ পুৰুষ আৰু নাৰী হোৱাটো আকস্মিক বুলি ধৰি লৈ প্লেটোৱে শেষত ইয়াকে কৈছে যে নাৰী আৰু পুৰুষ দুয়োৱেই সম্ভ্ৰান্ত শ্ৰেণীভুক্ত হোৱাৰ বাবে সমানে যোগ্য, কিন্তু নাৰীয়ে এইক্ষেত্ৰত পুৰুষৰ দৰে জীয়াই থাকিবলৈ শিকিব লাগিব; কেৱল পুৰুষ বা পুৰুষক যি অনুসৰণ কৰে, তেওঁহে শাসন কৰিবৰ বাবে যোগ্য৷ লিংগভিত্তিক পাৰ্থক্যৰ এই বৈষম্যমূলক বিচাৰেই বোভোৱাৰৰ আক্ৰমণৰ লক্ষ্য৷ তেওঁৰ মতে, পুৰুষ আৰু মহিলাই পৰস্পৰক সমদৃষ্টিৰে চাওক, কিন্তু এইদৰে চোৱাৰ সময়ত লিংগৰ পাৰ্থক্যক কিন্তু স্বীকাৰ কৰিব লাগিব৷ সমতাৰ অৰ্থ এনে নহয় যে নাৰী আৰু পুৰুষ একেই৷ সমতাৰ অৰ্থ এনে নহয় যে নাৰীও পুৰুষৰ দৰেই একেধৰণৰ হ’ব লাগিব৷ পুৰুষে যিবোৰ কাম কৰি বা যিদৰে থাকি পুৰুষ বুলি অভিহিত হৈছে, সমতাই কেতিয়াও সেইবোৰ কাম নাৰীয়েও কৰিব পৰাটোক বা নাৰীয়েও তেনেকৈ থকাটোক নুবুজায়৷
নাৰী-প্ৰসংগৰ ‘আইদাৰ-অৰ’ ফ্ৰেমটো, য’ত সদায় ‘হয় নাৰী আৰু পুৰুষ সমান, নহয় দুয়ো সুকীয়া সুকীয়া’ বুলিয়েই চোৱা হৈ আহিছে, বোভোৱাৰে নস্যাৎ কৰিছে৷ উল্লেখ্য, প্ৰপঞ্চবাদী পটভূমিটোৰ উপৰি বোভোৱাৰ আছিল এগৰাকী অস্তিত্ববাদী৷ কোনো উদ্দেশ্য নোহোৱাকৈ আমি এই জগতত জন্মগ্ৰহণ কৰিছোহঁক আৰু সেইবাবেই নিজৰ বাবে এক যথাৰ্থ অস্তিত্ব আমি বিচাৰি ল’ব পাৰিব লাগিব৷ এই অস্তিত্ববাদী দৰ্শনৰ পেক্ষাপটটো তেওঁ নাৰী আৰু পুৰুষৰ সমতাৰ প্ৰসংগটোতো প্ৰয়োগ কৰিছে সাৰ্থকভাৱে৷ এই দৃষ্টিৰেই তেওঁ কৈছে যে নাৰী আৰু পুৰুষ যে জৈৱিকভাৱে পৃথক, সেই বাস্তৱতাক মানি লৈহে আমি নাৰীৰ সমতাৰ কথা চিন্তা কৰিব লাগিব৷ নাৰীৰ অৱদমিত অৱস্থাৰ বাবে জৈৱিক পাৰ্থক্যক এক সামাজিক নিৰ্মাণ কৰি তোলাটোহে জগৰীয়া৷ এগৰাকী অস্তিত্ববাদী-প্ৰপঞ্চবাদীৰ দৃষ্টিৰে নাৰীৰ দৈহিক অভিজ্ঞতাবোৰ চালি-জাৰি চাই কেউপিনৰ সাংস্কৃতিক ধ্যান-ধাৰণাই কিদৰে সেইবোৰ নিৰ্ধাৰিত কৰে আৰু নাৰীক তেওঁৰ দৈহিক সম্ভাৱনাসমূহৰ পৰাও বিচ্ছিন্ন কৰে, সেয়া তেওঁ দেখুৱাইছে৷ উদাহৰণ হিচাপে, নাৰীক দুৰ্বল বুলি গণ্য কৰাৰ প্ৰসংগটোকে তেওঁ দোহাৰিছে৷ এই ধাৰণাৰ ভিত্তি কি? শক্তিশালী বোলা ধাৰণাৰ ভিত্তিয়েইবা আনহাতে কি? শৰীৰৰ ওপৰভাগটো? শৰীৰৰ মোটামুটি এটা আকাৰ? দীৰ্ঘজীৱী হোৱাটোৱে তেন্তে শক্তিশালী অৰ্থক নুসূচায়নেকি? এইধৰণৰ বিচাৰেৰে নাৰীক দুৰ্বল বোলাটো কিমান যুক্তিপূৰ্ণ? অলপ গমি চালেই সেয়ে এই সূচকবোৰৰ পক্ষপাতিত্ব পোহৰলৈ আহিব৷ এই পক্ষপাতিত্ববোৰে নিঃসন্দেহে প্ৰচলিত সাংস্কৃতিক ধ্যান-ধাৰণালৈকে আঙুলি টোঁৱাব৷
বোভোৱাই সেইবাবেই কৈছিল সেই কথা, যিষাৰ হয়তো ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ৰো আটাইতকৈ বিখ্যাত কথা– ‘নাৰী এগৰাকীৰ জন্ম নহয়, বৰং তেওঁ নাৰীৰ ৰূপ লাভ কৰে’৷ সামগ্ৰিকভাৱে সভ্যতাই এই ৰূপটো সৃষ্টি কৰিছে আৰু ইয়াকে ‘ফেমিনিন’ বুলি কোৱা হৈছে, স্ত্ৰীলিংগ বুলি নাম দিয়া হৈছে৷ ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ হৈছে সামগ্ৰিকভাৱে সভ্যতাই নিৰ্মাণ কৰা এই ‘ফেমিনিন’ৰ সমালোচনা৷ নাৰী বোলা প্ৰচলিত ধাৰণাটোক অস্বীকাৰ কৰি বোভোৱাৰে প্ৰপঞ্চতত্ত্বৰ মূল কথাটোলৈকে আঙুলিয়াই দি কৈছে যে নিজৰ মাজৰ ধাৰণাসমূহ [অতিকথাসমূহ] চিনাক্ত কৰা, আৰু অভিজ্ঞতাৰে প্ৰমাণিত নোহোৱাপৰ্যন্ত সেইবোৰৰ পিনে দুনাই আৰু উলটি নাযাবা৷ সমাজ-সভ্যতাৰ পিতৃতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাটোৱে নাৰী-পুৰুষৰ মাজৰ লিংগভিত্তিক পাৰ্থক্যক কিদৰে যুগ যুগ ধৰি নাৰীক বঞ্চিত, অৱদমিত, অৱহেলিত কৰি ৰখাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিছিল, সেই বিশ্লেষণৰ অস্তিত্ববাদী-প্ৰপঞ্চবাদী এই পাঠেই নাৰীৰ মুক্তিৰো আহিলা হৈ উঠিছিল৷ বোভোৱাৰে এই বঞ্চনাকৰণৰ কাৰবাৰটোক ঘোষণা কৰিছিল অত্যাচাৰ হিচাপে, আৰু এই ঘোষণাই ‘দি ছেকেণ্ড ছেক্স’ক কৰি তুলিছিল নাৰীবাদী ভাৱনাৰ নাৰী-মুক্তি-ৰাজনীতিৰ অনবদ্য দলিলৰূপে৷
নাৰীৰ মুক্তি তেনেহ’লে কোন বাটে? বোভোৱাৰৰ মতে, নাৰীক শোষণ কৰাৰ কাৰবাৰটো ঐতিহাসিক কাৰবাৰ আৰু ইয়াৰ শুধৰণিও সম্ভৱ৷ অস্তিত্ববাদী বিচাৰধাৰা অনুসৰিয়েই নাৰী নিজেই এই অৱস্থাটো সলনি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত দায়বদ্ধ৷ নাৰীয়ে পুৰুষক কৈ কৈ স্বাধীনতা আৰ্জিব নোৱাৰে, নাৰীয়ে নিজৰ শক্তি নিজেই বিচাৰি পাব লাগিব৷ নাৰী আৰু পুৰুষৰ মাজৰ অন্তহীন যুঁজ এখনৰ কথা বোভোৱাৰে কোৱা নাই, বৰং নাৰীয়ে নিজকে আৱিষ্কাৰ কৰি ‘ছেল্ফ’ হৈ উঠাৰ প্ৰয়োজনীয়তাকহে তেওঁ দোহাৰিছে৷
বোভোৱাৰৰ মতে, নাৰীয়ে দুইধৰণৰ শৃংখলৰ পৰা নিজকে মুক্ত কৰিব পাৰিব লাগিব৷ প্ৰথম, মুক্ত হ’বলৈ তেওঁ পুৰুষৰ দৰে হ’বই লাগিব বুলি থকা ধাৰণাৰ পৰা স্বাধীন হোৱা৷ ই তেওঁক লৈংগিকতাৰ পৰা মুক্ত কৰিব৷ দ্বিতীয়তে, যিধৰণৰ কথা বা ধাৰণাৰে সমাজে তেওঁক নিষ্ক্ৰিয় ৰূপত প্ৰতিপন্ন কৰিছে, সেইবোৰ পৰিহাৰ কৰা৷ তেওঁৰ স্পষ্ট মত, নাৰীয়ে তেওঁক লৈ আৱৰ্তিত মিথটো ভাঙি পেলাব পাৰিব লাগিব৷ মুক্তিৰ লক্ষ্য হৈছে প্ৰত্যেকেই স্বাধীন বুলি পাৰস্পৰিক স্বীকৃতি লভা৷ সমাজ-সভ্যতাই ইতিমধ্যে যি ৰূপত তেওঁক ৰূপায়িত কৰি থৈছে, সেইধৰণে নাথাকি নিজৰ বাবে যথাৰ্থ অস্তিত্ব এটাৰ সন্ধান কৰাৰ মাজতে আছে সমতা আৰু মুক্তিৰো পথ৷