ভাষাৰ ঔপনিৱেশিকতা

... ‘কা’বিৰোধী আন্দোলনকে ধৰি অসমত আজিলৈকে যিকেইটা 

ভাষাভিত্তিক সংগ্ৰাম সংঘটিত হৈছে, তাৰ মূলতেই আছে তাহানিৰ ঔপনিৱেশিক চৰকাৰৰ প্ৰতাৰণা আৰু বিশেষকৈ সেই সময়ৰ বাঙালীৰ অসমীয়াবিৰোধী ভূমিকা৷ আজিৰ আন্দোলন যদি সফল হ’বলৈ হয়, এই প্ৰায় দুশ বছৰীয়া ইতিহাস সৰ্বসাধাৰণ ৰাইজৰ সন্মুখত সঠিকভাৱে দাঙি ধৰাটো একান্তই প্ৰয়োজনীয় ...

গৌৰৱবোধ কৰোঁ আমি নিজকে স্বাভিমানী অসমীয়া বুলি জাহিৰ কৰি৷ অম্বিকাগিৰি ৰায়চৌধুৰী আৰু বাগ্মীবৰ নীলমণি ফুকনৰ দেশপ্ৰেমী কবিতা আওৰাওঁ, গাওঁ ভূপেন হাজৰিকাৰ গীত– ‘আমি অসমীয়া নহওঁ দুখীয়া, কিহৰ দুখীয়া হ’ম’৷ ভাষাৰ নামত আমি আন্দোলন কৰোঁ, ৰাজপথত সমদল উলিয়াওঁ৷ কিন্তু পিছ মুহূৰ্ততে টেলিভিছনৰ সন্মুখত বহি ঘণ্টাৰ পাছত ঘণ্টা, দিনৰ পাছত দিন ধৰি শুনি থাকোঁ বিকৃত অসমীয়াত, অশুদ্ধ উচ্ছাৰণেৰে বহুজাতিক কোম্পানীৰ বিজ্ঞাপনৰ সংলাপ৷ কিন্তু ইয়াক লৈ কোনেও কোনোদিন সজোৰ প্ৰতিবাদ কৰা চকুত পৰা নাই৷ গাঁৱে-ভূঞে, নগৰে-চহৰে হাজাৰ হাজাৰ কণ কণ ল’ৰা-ছোৱালী অসমীয়াৰ এই ভাষ্য শুনিয়েই ডাঙৰ হৈছে৷ সেয়ে যেতিয়া পৰীক্ষাত ‘ষ্টেণ্ড’ কৰা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে কয়– ‘বহুত ভাল লাগিছে’ তাত আচৰিত হ’বলগীয়া একোৱেই নাথাকে৷ অনুৰূপ ঘটনা বাৰু [ধৰক] তামিলনাডুত সম্ভৱপৰ হ’লহেঁতেননে? ১৯৭২ চনত যেতিয়া তামিলনাডুত হিন্দীবিৰোধী আন্দোলনে চূড়ান্ত ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল, তাৰ কিছু [ইংৰাজী নজনা] লোকে আমাৰ হিন্দীত কোৱা কথা বুজি পায়ো নুবুজাৰ ভাও জুৰিছিল৷ নাইবা পশ্চিম বংগত? মনত আছে ১৯৫৬ চনৰ কথা৷ কলিকতাৰ কলেজত প্ৰথম দিনাই প্ৰফেছৰে অবাঙালীক সকীয়াই দিছিল–‘বাংলা শিখতে হবে’, আৰু বাঙালীৰ মতে বাংলা হ’ল ‘নোবেল প্ৰাইজ পাওয়া ভাষা’৷  ‘চিৰ চেনেহী মোৰ ভাষা জননী’ সংগীতেৰে সভা উদ্বোধন কৰাসকলে এবাৰ ভাবি চাইছেনে ইয়াৰ পৰিণাম ভৱিষ্যতে কেনে ভয়াৱহ হ’ব পাৰে৷ ১৯১১ চনত প্ৰথমবাৰৰ কাৰণে পৰিৱেশন কৰা হৈছিল আজিৰ ভাৰতৰ জাতীয় সংগীত ‘জন গণ মন’, য’ত কবিগুৰুৱে বৃহত্তৰ ভাৰতৰ পূব প্ৰান্তৰ সীমাৰেখা টানিছিল ‘বংগ’ত৷ ভাষা, সভ্যতা, সংস্কৃতি আটাইবোৰ যেন সেই সীমাতেই অন্ত পৰিছিল৷ সেই মানসিকতা কেৱল ৰৈ যোৱাই নহয়, আজি ই বৰং দৃঢ়তৰ হৈছে৷ অলপ মন দি শুনিলেই অনুমান কৰাত কষ্ট নহয় যে টেলিভিছনৰ পৰ্দাৰ বিজ্ঞাপনত সংলাপ পৰিৱেশন কৰি থকা ব্যক্তিজন হ’ল বাংলাভাষী৷ অসমীয়া ভাষাক তুচ্ছজ্ঞান কৰা হৈছে নিজৰ ঘৰতেই, তত্ৰাচ স্বাভিমানী অসমীয়াৰ ফালৰ পৰা কোনো প্ৰতিক্ৰিয়া নাই৷ টেলিভিছন চেনেলৰ মালিকসকলৰ দৃষ্টি কেৱল বিজ্ঞাপনৰ পৰা অৰ্জিত ধনৰ ওপৰত৷ ভাব হয়– এদিন এই বজৰুৱা, বঙলুৱা ভাষাই গৈ অসমীয়া ভাষাৰ মান হৈ পৰিব৷ 

আজিৰ প্ৰজন্মৰ মাজত এই বিষয়ে সজাগতা আনিবলৈ হ’লে তেওঁলোকেও কিছু কষ্ট কৰিব লাগিব, কিছু বুৰঞ্জী অধ্যয়ন কৰিব লাগিব৷ বুৰঞ্জী পাঠ্যক্ৰমত অনাগ্ৰহী ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে এক সাম্প্ৰতিক সমীক্ষাত তেওঁলোকৰ মনোভাব প্ৰকাশ কৰিছে এইদৰে– ‘আমি বুৰঞ্জী ভাল নাপাওঁ, বহুত চন-তাৰিখ মনত ৰাখিব লাগে৷’ এই অনুভূতি মই বুজি পাওঁ, কাৰণ একালত ময়ো সেই দলৰে সদস্য আছিলোঁ৷ কিন্তু আজি এইটোও জানো যে ইয়াৰ কুফল আমি ভুগিব লাগিব আগন্তুক বহু যুগ ধৰি, কাৰণ ‘অতীত’ৰ জ্ঞান অবিহনে ‘বৰ্তমান’ক বুজাটো সম্ভৱপৰ নহয়৷ উদাহৰণস্বৰূপে, অসমৰ নতুন প্ৰজন্মৰ কাৰণে আনকি ‘অসম চুক্তি’ও আজি ‘অতীত’ত পৰিণত হৈছে৷ ‘মা-দেউতাৰ মুখত শুনিছোঁ’, ‘কেব’বিৰোধী আন্দোলনত সক্ৰিয় অংশ লোৱা কলেজীয়া ছাত্ৰজনে মোক টেলিফোনত কৈছিল৷ এনেবোৰ কাৰণতেই ‘কা’বিৰোধৰ দৰে আন্দোলন স্থায়ী নহয়; ইয়াত আৱেগ থাকে প্ৰচুৰ, অভাৱ দায়বদ্ধতাৰ৷ 

এই সমস্যা যে কেৱল অসমৰ এনে নহয়৷ বৰ্ণ-বৈষম্যৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা সমস্যাই আমেৰিকাত আজি ভয়াৱহ ৰূপ ধাৰণ কৰিছে৷ সেই সংক্ৰান্ততে অলপতে আমেৰিকাৰ নিউয়ৰ্ক টাইমছ [NYT] মেগাজিনে হাতত লৈছিল ‘আঁচনি ১৬১৯’৷ এই নামকৰণৰ কাৰণ হ’ল যে সেই বছৰৰে আগষ্টত এখন পৰ্তুগীজ জাহাজে আফ্ৰিকাৰ এংগোলাৰ পৰা বলপূৰ্বক বন্দী কৰি অনা প্ৰায় ২০-৩০জন কৃষ্ণাংগ দাস আমেৰিকাৰ ভাৰ্জিনিয়াত ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিকক বিক্ৰী কৰিছিল৷ দাসত্বৰ আৰম্ভ হৈছিল আমেৰিকাত৷ তেওঁলোকে ক’ব খোজে যে সেইটোহে আছিল আমেৰিকাৰ প্ৰকৃত জন্মবৰ্ষ; আজি পালন কৰি অহাৰ দৰে ১৭৭৬ চন নহয়, যিদিনা জৰ্জ ৱাশ্বিংটনৰ সেনাই তেওঁলোকৰেই পূৰ্বপুৰুষ ঔপনিৱেশিক ব্ৰিটিছ বাহিনীক যুদ্ধত পৰাস্ত কৰিছিল৷ সেই বুৰঞ্জী আমেৰিকাৰ সমূহ জনগণৰ সন্মুখত সঠিকভাৱে উপস্থাপন নকৰাৰ কাৰণেই সৃষ্টি হৈছে কেইবা শতিকাজোৰা বৰ্ণ-বৈষম্যকেন্দ্ৰিক আন্দোলন৷ আজি Black Lives Matter আন্দোলন সমগ্ৰ বিশ্বতে বিয়পি পৰিছে, জাতি-ধৰ্ম-বৰ্ণ নিৰ্বিশেষে সকলো শ্ৰেণীৰ মানুহে ইয়াত যোগদান কৰিছে৷ ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণ হ’ল– ইউৰোপ, আমেৰিকা, অষ্ট্ৰেলিয়া, কানাডা আদি দেশৰ শ্বেতাংগ ঔপনিৱেশিকৰ নতুন প্ৰজন্মই উপলব্ধি কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে যে তেওঁলোকে ইমানদিনে পোষণ কৰি অহা বহু ধাৰণাই অশুদ্ধ আছিল৷ ইয়াৰ কাৰণ আছিল অজ্ঞতা, বুৰঞ্জীৰ জ্ঞানৰ অভাৱ৷ আজি মানুহে বুজি উঠিছে যে যেতিয়া লিবিয়াৰ লোক আহি ইটালীত আশ্ৰয় বিচাৰে নাইবা আলজেৰিয়াৰ যুৱকে পেৰিছত ভিৰ কৰেহি, তাত আচৰিত হ’বলগীয়া একো নাই৷ ইটালী নাইবা ফ্ৰান্সে বুৰঞ্জীৰ এই সত্য মানি ল’ব লাগিব যে শতিকাজোৰা ঔপনিৱেশিকতাৰ মুদ্ৰাটোৰ আন এটা পিঠিও আছে৷ একেদৰেই সুদূৰ আফ্ৰিকাৰ পৰা বলপূৰ্বক বন্দী কৰি অনা কৃষ্ণাংগৰ শ্ৰমেৰেই গঢ়ি উঠিছে আজিৰ আমেৰিকা৷ সেই আমেৰিকাৰ তেওঁলোকো সমানেই দাবীদাৰ৷ অথচ তাৰ কাৰণে তেওঁলোক আজি সুকীয়া সংগ্ৰামত নামিবলগীয়াত পৰিছে৷ NYTৰ প্ৰতিবেদনখন প্ৰকাশ পাইছিল ২০১৯ চনৰ আগষ্টত, আমেৰিকাত কৃষ্ণাংগ দাসৰ আগমনৰ চতুৰ্থ শতবাৰ্ষিকীত৷ আমেৰিকাৰ প্ৰতিজন নাগৰিকৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণৰ বাবে প্ৰস্তাৱ দিয়া হৈছে যে ‘আঁচনি ১৬১৯’ৰ প্ৰতিবেদনখন আমেৰিকাৰ স্কুল-কলেজৰ পাঠ্যক্ৰমত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হওক৷

একেদৰেই মাজে-সময়ে কিন্তু নিয়মিতভাৱে সংঘটিত হৈ থকা অসমৰ ভাষা আন্দোলনৰো এক বুৰঞ্জী আছে, যিটোৰ লগত আজিৰ প্ৰজন্মৰ বহুতৰে পৰিচয় নাই৷ জনাসকলেও হয়তো পাহৰি গৈছে যে অসমত বাংলা ভাষাৰ ঔপনিৱেশিকতা আৰম্ভ হৈছিল প্ৰায় দুই শতিকা পূৰ্বে৷ ১৮২৬ চনত ইয়াণ্ডাবু সন্ধিৰ পাছত অসম ইংৰাজৰ হাতলৈ গৈছিল৷ ঔপনিৱেশিকৰ বাণিজ্যিক উদ্দেশ্য সিদ্ধিৰ বাবে প্ৰয়োজন আছিল ‘ৰেডী মেইড’ কেৰানী-মহৰী-কাৰিকৰ-ডাক্তৰ আদিৰ৷ এনে লোকৰ এক পৰ্যাপ্ত ভাণ্ডাৰ প্ৰস্তুত আছিল কাষৰীয়া চিলেট জিলাত৷ ১৭৬৫ চনতেই চিলেট ব্ৰিটিছ শাসনাধীন হৈছিল আৰু তেওঁলোকৰ সৌজন্যতেই তাত অসমতকৈ বহুদিন আগেয়েই আধুনিক শিক্ষাৰ বিস্তাৰ ঘটিছিল৷ ১৮৩৬ চনত এই চিলেটৰ পৰা বাংলাভাষী লোক আমদানি কৰি অসমৰ শাসনযন্ত্ৰত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল আৰু তাৰ লগে লগে অসমৰ কাছাৰীত বাংলা ভাষাৰ প্ৰৱৰ্তন আৰম্ভ হৈছিল৷ তাতোকৈ দুৰ্ভাগ্যৰ কথা– সমান্তৰালকৈ নিৰ্দেশ দিয়া হৈছিল যে অসমৰ স্কুলত অসমীয়াৰ ঠাইত বাংলা ভাষাত প্ৰশিক্ষণ দিয়া হ’ব৷ স্বাভাৱিকতেই আনন্দৰাম ঢেকিয়াল ফুকন প্ৰমুখ্যে অসমৰ সুধীজনে ইয়াৰ প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰিছিল, কিন্তু ই সাম্ৰাজ্যবাদীক বিচলিত কৰিব পৰা নাছিল৷ অসমীয়াক সক্ৰিয় সহযোগিতা আগবঢ়াইছিল আমেৰিকান বেপ্টিষ্ট মিছনাৰীদ্বয় নাথান ব্ৰাউন আৰু মাইলছ ব্ৰনছনে আৰু তেওঁলোকৰ অক্লান্ত প্ৰচেষ্টাতে অৱশেষত ১৮৭৩ চনত অসমীয়া ভাষা পুনৰ প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছিল৷ দেখাত ক্ষণস্থায়ী যেন লাগিলেও এই ৩৭ বছৰ আছিল অসমীয়া ভাষা জগতৰ কাৰণে এক ‘অন্ধকাৰ যুগ’ আৰু ইয়াৰ প্ৰভাৱ সুদূৰপ্ৰসাৰী৷ ভাষা উন্নয়নৰ কামত যতি পৰিছিল, পাঠ্যপুথি প্ৰণয়ন বন্ধ হৈ গৈছিল, একাধিক প্ৰজন্ম মাতৃভাষাত শিক্ষালাভৰ পৰা বঞ্চিত হৈছিল৷ অসমীয়াভাষী কেৱল ৩৭ বছৰ নহয়, এযুগ পিছুৱাই গৈছিল৷ আনহাতে, এক বুজনসংখ্যক বাংলাভাষীয়ে নিজৰ ভাষা-সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, পূজা-পাটল আটাইবোৰ বজাই ৰাখি নিজকে এক প্ৰভাৱশালী গোষ্ঠী হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷ সময়ত ই পৰিণত হৈছিল এক বিশাল বটবৃক্ষত৷ কাহিনী তাতেই শেষ হোৱা নাছিল৷ বাংলা ভাষা প্ৰৱৰ্তনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত সংঘটিত ঘটনাৱলীত বাঙালী আমোলাই ইংৰাজ চৰকাৰক প্ৰত্যক্ষভাৱে সমৰ্থন জনাইছিল আৰু অসমীয়া ভাষা বাংলা ভাষাৰ অপ্ৰভ্ৰংশ বুলি প্ৰতিপন্ন কৰাৰ চেষ্টা চলাইছিল৷ শেহতীয়া ‘কা’বিৰোধী আন্দোলনকে ধৰি অসমত আজিলৈকে যিকেইটা ভাষাভিত্তিক সংগ্ৰাম সংঘটিত হৈছে, তাৰ মূলতেই আছে তাহানিৰ ঔপনিৱেশিক চৰকাৰৰ প্ৰতাৰণা আৰু বিশেষকৈ সেই সময়ৰ বাঙালীৰ অসমীয়াবিৰোধী ভূমিকা৷ আজিৰ আন্দোলন যদি সফল হ’বলৈ হয়, এই প্ৰায় দুশ বছৰীয়া ইতিহাস সৰ্বসাধাৰণ ৰাইজৰ সন্মুখত সঠিকভাৱে দাঙি ধৰাটো একান্তই প্ৰয়োজনীয়৷ 

তাৰ কাৰণে লাগে এখন ‘আঁচনি ১৮৩৬’৷ নতুন প্ৰজন্মৰ জ্ঞাতাৰ্থে প্ৰথমেই এই ঘটনাৱলীৰ এক সম্যক বিৱৰণি অসমৰ স্কুল-কলেজৰ পাঠ্যক্ৰমত অন্তৰ্ভুক্ত হোৱাটো জৰুৰী৷ তেতিয়া অসমীয়া আৰু বাঙালী উভয়ে বুৰঞ্জীয়ে উদঙাই দিয়া সত্যতা নিজস্ব দৃষ্টিকোণৰ পৰা বিচাৰ কৰাৰ সুযোগ পাব৷ চন-তাৰিখৰ প্ৰতি অনীহা প্ৰকাশ কৰাজনে কেৱল এটা কথা মনত ৰাখিলেই যথেষ্ট৷ যি বছৰত সাম্ৰাজ্যবাদী ইংৰাজে অসমত বাংলা ভাষা প্ৰৱৰ্তন আৰম্ভ কৰিছিল, সেই একে বছৰতে দৈৱক্ৰমে প্ৰথমজন আমেৰিকান বেপ্টিষ্ট মিছনাৰী আহি অসমত ভৰি দিছিল৷ তেওঁৰ নাম আছিল নাথান ব্ৰাউন৷ তাৰ পাছৰখিনি হ’ল বুৰঞ্জী৷