হাত-ভৰি-মুখ সমানে চলাব পৰা বুদ্ধিবাগীশ আমোলা অথবা কেৱল ৰাজনৈতিক-সামাজিক প্ৰতিপত্তিৰ জোৰতে বৰ চুৰিয়াৰ ফেৰ মাৰি সাহিত্যত অৱলীলাক্ৰমে কুম্ভিলক বৃত্তি চলাই যোৱাসকলৰ কথা আপাততঃ স্থগিত ৰাখিছো৷ এইবাৰ প্ৰায় ৪৯ বছৰ আগৰ অসমৰ বৌদ্ধিক মহলৰ এক ভয়ংকৰ জালিয়াতিৰ কাহিনী লিখিবলৈ লৈছো৷ যিটো ঘটনাই অসমৰ এজন বৰেণ্য ব্যক্তিৰ সাহিত্যিক জীৱনৰ প্ৰায় পৰিসমাপ্তি ঘটাব ধৰিছিল৷ 

আজিকালি বাতৰি কাকত আলোচনীত প্ৰায়ে কিছুমান খবৰ প্ৰকাশ হৈ থাকে৷ খবৰবোৰ এনেকুৱা–অমুকৰ কবিতাটো বা গল্পটো তমুকে নিজৰ নামত প্ৰকাশ কৰিছে৷ কেতিয়াবা কবিতা বা গল্পটোৰ নামটো সলাই, কেতিয়াবা মূল লেখকৰ শব্দ দুই-এটা ইফাল-সিফাল কৰি অথবা কেতিয়াবা সেইবোৰ গোটে গোটে হুবহু নিজৰ নামত ছপাই দিয়ে৷ অভিযুক্ত দুই-এজনে আবোল-তাবোল বকি আত্মপক্ষ সমৰ্থন কৰাৰ বৃথা চেষ্টা কৰে৷ বুদ্ধিমানসকল মনে মনে থাকে৷ সময়ত মানুহে কথাবোৰ পাহৰি যায়৷ নতুন প্ৰজন্মৰ মাজত এইবোৰ চলিছেই৷ বৰদেউতা-তাৱৈহঁতৰ বিৰুদ্ধেও এনে অপবাদ কম নহয়৷ সেইবোৰ নোখোঁচৰো৷ দুৰ্গন্ধ ওলাব৷ এইবোৰ পিচে ‘অনন্তকাল’ ধৰি চলিয়েই আছে৷ থাকিবও৷ পি পু উ শো-ৰ উত্তৰাধিকাৰী আমিসৱে হামিয়াই- হিকটিয়াই কৈছো– ‘অ’ হয় নেকি? 

ৰ’ব, আচল কাহিনীলৈ আহো৷ এইবাৰ আমাৰ কাহিনীৰ কেন্দ্ৰীয় চৰিত্ৰ নীলমণি ফুকন৷ কবি আৰু কলা-সমালোচক নীলমণি ফুকনে তেওঁৰ অনবদ্য সৃষ্টি সম্ভাৰেৰে কেইবাটাও দশক অসমীয়া সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ জগতখন সমৃদ্ধ কৰিছে৷ যোৱাটো শতিকাৰ ষাঠিৰ দশকৰ মাজভাগত এই ঋষিতুল্য মানুহজনৰ সান্নিধ্য লাভৰ সৌভাগ্য মোৰ হৈছিল৷ কলেজীয়া জীৱনত মই তিনি বছৰ তেওঁৰ ছাত্ৰ আছিলো৷ কিন্তু শিক্ষক নীলমণি ফুকন নহয় – প্ৰথমতে কবি, তাতোকৈ ডাঙৰ কথা মানুহ নীলমণি ফুকনে মোৰ সশ্ৰদ্ধ সম্ভ্ৰম আদায় কৰি মোৰ সেই সময়ৰ দিনবোৰ সাৰ্থক কৰি দিছিল৷ কবিতা যে সাধনাৰ বস্তু হ’ব পাৰে– একোটা শব্দক লৈ যে এজন কবিয়ে এক বিনিদ্ৰ ৰজনী পাৰ কৰিব পাৰে নীলমণি ফুকনক যি অতি কাষৰ পৰা দেখা নাই সেয়া তেওঁ অনুভৱ কৰিব নোৱাৰে৷ ফুকনৰ কবিতা সন্দৰ্ভত এজন সমালোচকে পৰৱৰ্তী সময়ত দিয়া এটা মন্তব্য মই পৰম আন্তৰিকতাৰে মানি লওঁ: ‘কবিতা ফুকনৰ বাবে তপস্যাৰ তুল্য৷ আনে যি পবিত্ৰতা, নিষ্ঠা আৰু আত্মনিবেদনেৰে উপাসনা কৰে, ফুকনে কাব্য ৰচনাত তেনে আত্মোৎসৰ্গৰ পৰিচয় দিয়ে৷’

ফুকনৰ কবিতাৰ গুণ-গান গাবলৈ মোৰ এই লেখা নহয়৷ প্ৰসংগ অন্য এটাহে৷ এইজন নীলমণি ফুকনক এজন স্পেনিছ মূলৰ কবিৰ কবিতা এটা গোটে গোটে চুৰি কৰাৰ অভিযোগত অভিযুক্ত কৰা হ’ল৷ ১৯৭৪ চনৰ ৰঙালী বিহু সংখ্যা ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ত আলোচনীখনৰ সেই সময়ৰ সম্পাদক ড॰ ভূপেন হাজৰিকাই তেওঁৰ সম্পাদকীয় নিবন্ধত জনৈক মৃদুপৱন বৰুৱাৰ এখন চিঠি উদ্ধৃত কৰিলে য’ত অভিযোগ কৰা হৈছিল যে ফুকনে ৰচনা কৰা বুলি ছপা হোৱা ‘টোপনিতো তেওঁ মোক .....’ নামৰ কবিতাটো আচলতে Leon Felipe Camino (১৮৩৪)ৰ Nightmare নামৰ কবিতাটোৰ নকল৷ মৃদুপৱনৰ চিঠিত অন্য বহু কথা আছিল- সেইবোৰ বৰ প্ৰয়োজনীয় নহয়৷ মূল অভিযোগটো Nightmareৰ অসমীয়া ৰূপান্তৰহে৷ মৃদুপৱনে তেওঁৰ অভিযোগৰ সাক্ষ্য প্ৰমাণ হিচাপে দাখিল কৰিছিল ECHO নামৰ এখন প্ৰায় জৰাজীৰ্ণ এলান্ধু লগা পুৰণি আলোচনী৷ আলোচনীখন প্ৰকাশ হৈছিল কেৰালাৰ কোচিন চহৰৰ কয়’ৰ ৰ’ডৰ পৰা৷ প্ৰকাশক সম্পাদক আছিল হাইদৰ বেইগ আৰু আলোচনীখন ছপা হৈছিল বিজয়বাড়া চহৰৰ ৰাঘৱন নামৰ এটা প্ৰেছত৷ ECHOৰ ১৯৬১ চনত প্ৰকাশ হোৱা সেই বিশেষ সংখ্যাত a galaxy of international poets ৰ মাজত স্থান পোৱা Leon Felipe Camino ৰ Nightmare আৰু ফুকনৰ ‘টোপনিতো মোক...’ দুয়োটা কবিতা চিঠিখনৰ পৰা তুলি আমি আমাৰ প্ৰতিনিধিৰ পাতত উদ্ধৃত কৰা হৈছিল৷ 

বাতৰিটোৱে স্বাভাৱিক কাৰণতে অসমৰ বৌদ্ধিক জগতত আলোড়নৰ সৃষ্টি কৰিলে৷ ফুকনৰ কবিতাৰ আগ্ৰহী পাঠক, তেওঁৰ গুণগ্ৰাহী আৰু ছাত্ৰ সমাজক এই ঘটনাই মৰ্মাহত কৰিলে৷ মোৰ এতিয়াও মনত আছে–সেই সময়ত নীলমণি ফুকনৰ খ্যাতি আৰু গৰিমাই ঈৰ্ষান্বিত কৰা তেওঁৰ সমসাময়িক আৰু অগ্ৰজ এচাম কবি-সাহিত্যিকৰ চকুৱে-মুখে বিৰিঙি উঠা সুখ আৰু আনন্দৰ ৰেখা৷ আচৰিত কথা নহয়, ফুকনক ওচৰৰ পৰা পোৱা, দেখা-জনা বহু ব্যক্তিয়ে মৃদুপৱন বৰুৱা নামৰ ছদ্মবেশী কবি – গোৱেন্দাজনৰ সাক্ষ্য প্ৰমাণ বিশ্বাস কৰা নাছিল৷ 

আটাইতকৈ কৰুণ অবস্থা হৈছিল মোৰ নিজৰে৷ এক এৰাব নোৱৰা ঘটনাক্ৰমত মই এই কাণ্ডটোৰ লগত জড়িত হৈ পৰিছিলো৷ সেই সময়ত ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ কলিকতাৰ পৰা প্ৰকাশ হ’লেও আলোচনীখনৰ সম্পাদকীয় কাৰ্যালয় আছিল গুৱাহাটীত৷ ড॰ ভূপেন হাজৰিকা আলোচনীখনৰ সম্পাদক আছিল যদিও আলোচনীৰ সম্পাদনাৰ সমস্ত কাম-কাজ কৰিছিল পবিত্ৰ কুমাৰ ডেকাই৷ পবিত্ৰ ডেকাৰ পূৰ্ব শৰণীয়াৰ ঘৰখনেই আছিল ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ৰ গুৱাহাটীৰ কাৰ্যালয়৷ আচলতে সেই সময়ত, সেইখন ঘৰ অসমৰ সাহিত্য-সংস্কৃতি জগতৰ এক পীঠস্থানস্বৰূপ হৈ আছিল৷ প্ৰায় চাৰি দশকজুৰি অসমীয়া সাহিত্য-সংস্কৃতি জগতৰ এনে কোনো ব্যক্তি বা অনুষ্ঠান সম্ভৱ নাই যি এই ঘৰখনৰ সংস্পৰ্শলৈ অহা নাছিল৷ সেই প্ৰসংগ পিছলৈ এৰিছো৷ পবিত্ৰ ডেকাৰ ঘৰখন সেই সময়ত গুৱাহাটীৰ পৰা প্ৰকাশ হোৱা কেইবাখনো কাকত-আলোচনীৰ কাৰ্যালয় হৈ পৰিছিল৷ পৰৱৰ্তী কালত অহা-যোৱা পাতলীয়া হ’লেও এক সুদীৰ্ঘ কাল মই পবিত্ৰ ডেকাৰ ঘৰৰ সাহিত্য-সংস্কৃতি জগতৰ নিয়মীয়া অংশীদাৰ আছিলো৷ ডেকাই মোক ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ৰ এটা বিশেষ শিতান সম্পাদনাৰ দায়িত্ব দিছিল৷ সেই সূত্ৰেই মই ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ৰ আনবোৰ সম্পাদকীয় বিষয়তো জড়িত হৈ পৰিছিলো৷ মৃদুপৱন বোলাজনে নীলমণি ফুকনৰ কবিতা চুৰিৰ সপক্ষে দাখিল কৰা ECHO নামৰ ইংৰাজী আলোচনীখন দেখিছিলো৷ আগতেই লেখিছো সেইখন আছিল এখন জৰাজীৰ্ণ পুৰণি আলোচনী৷ অসমীয়া আৰু ইংৰাজী দুয়োটা কবিতা মিলাই পঢ়ি চোৱাৰ পিচত মোৰ মনত সন্দেহ নাছিল যে ফুকন ছাৰৰ কবিতাটো কেমিনো ৰ Nightmare ৰ অসমীয়া অনুবাদ৷ ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ত এই বাতৰি প্ৰকাশ হোৱাৰ কেইদিনমান পিছত ফুকন ছাৰ পবিত্ৰৰ ঘৰলৈ আহিছিল৷ পবিত্ৰৰ লগত ছাৰৰ কি কথা-বতৰা হৈছিল মই নাজানিছিলো৷ কিন্তু এটা সময়ত মই ছাৰৰ মুখামুখি হৈছিলো৷ বিষণ্ণ-বিধবস্ত ফুকন ছাৰে মোক সুধিছিল– নিত্য, তুমিও বিশ্বাস কৰানে মই এই কাম কৰিব পাৰো? সুদীৰ্ঘ দিন অসীম শ্ৰদ্ধাৰে মোৰ হৃদয়ৰ থাপনাত আলফুলকৈ ৰখা ঋষিতুল্য মানুহজনক মই ৰুক্ষভাৱে উত্তৰ দিছিলো– ‘কৰোঁ–মূল আলোচনীখন দেখাৰ পিছত অবিশ্বাস কৰিবলৈ একো নাই৷’ ফুকন ছাৰৰ চকুৰ কোণকেইটা চকুপানীৰে ভৰি পৰিছিল৷ 

নতুন প্ৰজন্মৰ বহুতেই নাজানে৷ মাত্ৰ কেইমাহমানৰ পিছতেই এক ভয়ংকৰ ষড়যন্ত্ৰ ধৰা পৰিছিল৷ সেইবোৰৰ বিস্তৃত বিৱৰণ আজি দিয়াৰ প্ৰয়োজন নাই৷ আচলতে কেৰালাৰ কোচিন চহৰৰ পৰা ECHO নামৰ কোনো আলোচনীয়েই প্ৰকাশ হোৱা নাছিল৷ কোচিনত ‘কয়’ৰ ৰ’ড বুলি কোনো ৰাস্তাৰ নাম নাছিল৷ বিজয়ৱাড়াত ‘ৰাঘৱন’নামৰ কোনো ছপাশাল নাছিল৷ আনকি ৰহস্যময় ECHO ত a galaxy of international poetsৰ মাজত স্থান পোৱা Leon Felipe Camino নামৰ কোনো স্পেনিছ কবিৰ অস্তিত্বৰ কথাও কোনেও নাজানিছিল৷ এটা সূত্ৰই জনোৱামতে Leon Felipe নামৰ এজন কবিৰ নাম আছে– পাৰিবাৰিক সূত্ৰে তেওঁ Leon Felipe Camino Galacia নামটো পাইছিল৷ এইজন কবিয়েও কাহানিও Nightmare নামৰ কবিতা লেখা নাছিল৷ এইবিলাক তথ্য নীলমণি ফুকন ছাৰে সংগ্ৰহ কৰিছিল Penguin Book of Spanish verse ৰ সম্পাদক J.M. Cohen (ইংলেণ্ড), Academia Mexicanaৰ সঞ্চালক Augustin yanez (মেক্সিকো), জৱাহৰলাল নেহৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ স্পেনিছ অধ্যয়ন বিভাগৰ মুৰব্বী অধ্যাপক ড॰ এছ দে (নতুন দিল্লী), স্পেনিছ এম্বেছী, মেক্সিকান এম্বেছী (নতুন দিল্লী) আদিৰ পৰা৷ তদানীন্তন কামৰূপ জিলাৰ আৰক্ষী অধীক্ষক কে পি এছ গীলে বিশেষ তৎপৰতাৰে কেৰালা ৰাজ্যিক আৰক্ষীৰ সহায়ত অস্তিত্বহীন ECHO কয়’ৰ ৰ’ড, ৰাঘৱন প্ৰেছ আদিৰ খবৰ সংগ্ৰহ কৰি ফুকনক সহায় কৰিছিল৷ 

নীলমণি ফুকনে এই সকলোবোৰ কথা সেই সময়ত গুৱাহাটীৰ পৰা প্ৰকাশিত ‘দৈনিক অসম’ কাকতৰ দুটা সংখ্যাত সংক্ষেপে ৰাজহুৱাকৈ জনাইছিল৷ ১৯৭৪ চনৰ ৮ ছেপ্টেম্বৰত গুৱাহাটীৰ ভগৱতী প্ৰসাদ বৰুৱা ভৱনত অনুষ্ঠিত এখন নাগৰিক সভাই ফুকনৰ বক্তব্য শুনি সাহিত্যিক গোৱেন্দাৰ দুষ্কৰ্মৰ প্ৰতিবাদ কৰিছিল৷ সেই সভাত এক সাৰগৰ্ভ ভাষণেৰে প্ৰয়াত ড॰ ভবেন্দ্ৰ নাথ শইকীয়াই সকীয়াই দিছিল যে নীলমণি ফুকনৰ বেলিকা যি ভয়ংকৰ জালিয়াতি হৈছে সেয়া অসমৰ বৌদ্ধিক জগতলৈ অশনি সংকেত কঢ়িয়াই আনিছে৷ সেই সভাত উপস্থিত থাকি ফুকনৰ লগত সহমৰ্মিতা প্ৰকাশ কৰিছিল ৰাধিকামোহন ভাগৱতী, বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্টাচাৰ্য, কেশৱ মহন্ত, মুনীন বৰকটকী, মহেন্দ্ৰ বৰঠাকুৰ, অৰুণ শৰ্মা, হীৰেন দত্ত আৰু তাৰক গোস্বামী আদি ভালেমান সাহিত্য-সংস্কৃতি জগতৰ সন্মানীয় ব্যক্তিয়ে (সূত্ৰঃ দৈনিক অসম, ১২ ছেপ্টেম্বৰ, ১৯৭৪ চন)

নীলমণি ফুকন তথা অসমৰ সাহিত্য জগতলৈ Nightmare কঢ়িয়াই অনা ECHO ছপোৱা হৈছিল এই অসম মুলুকতে৷ ফুকনৰ সাহিত্যিক জীৱন শেষ কৰি দিয়াৰ ষড়যন্ত্ৰৰ অংগ হিচাপে দুজন কবি টিলিকাই বহুদিন আগতেই এক ভয়াৱহ ব্ল-প্ৰিণ্ট ৰচনা কৰিছিল; য’ত এখন ইংৰাজী আলোচনীত বিশ্ববিখ্যাত কেইজনমান কবিৰ কবিতাৰ লগতে নীলমণি ফুকনৰ বহুপঠিত আৰু জনপ্ৰিয় ‘টোপনিতো মোক......’ কবিতাটো ইংৰাজীলৈ ভাঙনি কৰি Leon Felipe Canminoৰ a Nightmare বুলি ছপোৱা হৈছিল৷ চোৰে বোলে চুৰি কৰি যাওঁতে পুলিচলৈ কিবা নহয় কিবা এটা সূত্ৰ এৰি থৈ যায়৷ ষড়যন্ত্ৰকাৰীসকল যে একে সময়তে ধূৰ্ত আৰু বুদ্ধিমান আছিল সন্দেহ নাই কিন্তু অপৰাধৰ বহু সূত্ৰ এৰি থৈও গৈছিল৷ কিন্তু স্বীকাৰ কৰিব লাগিব ষড়যন্ত্ৰৰ ব্লু-প্ৰিণ্ট আছিল অভূতপূৰ্ব৷ অসমীয়া কবিতা ইংৰাজীলৈ অনুবাদ কৰি স্পেনিছ কবিৰ নামত চলাই দি কবিতাৰ আচল মালিককে চোৰ বনাই পেলোৱা— অসমীয়া বিদ্যাবাগীশ গোৱেন্দাৰ কি অভাবনীয় উদ্ভাবনী প্ৰতিভা৷ ‘তোমাৰ বাৰীৰ বাঁহ-গাজ তাৰে কৰিছো খৰিচা৷ তোমাতে সলাই ধান দোন লওঁ কথাটো মন কৰিছা৷’ কৌশল প্ৰয়োগতো গোৱেন্দাসকলে অপূৰ্ব দক্ষতা দেখুৱাইছিল৷ অসমত ‘নিৰ্মাণ’ কৰা ECHO ৰ দুটা কপি ছপোৱা হৈছিল৷ ১৯৬১ চনৰ আলোচনী৷ ১৯৭৪ ত দেখুৱাব লাগিব৷ পৰিকল্পনাটো অনুমানিক বাস্তৱায়িত হৈছিল ১৯৭১ চন মানত৷ সেয়ে গুৱাহাটীৰ বাতৰি কাকত ছপা হোৱা প্ৰেছ এটাৰ পৰা মটিয়া ৰঙৰ নিউজ প্ৰিণ্ট কেইখিলামান সংগ্ৰহ কৰি তাতে ECHO ছপোৱা হৈছিল–যাতে দেখাত বহুদিনৰ আগৰ যেন লাগে৷ ছপাই ধোঁৱাচাঙত তুলি থোৱা হ’ল৷ তাৰ পিছত একেবাৰে ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ৰ কাৰ্যালয়৷ ‘আমাৰ প্ৰতিনিধি’ৰ সম্পাদনা বিভাগকো সেই ধুৰন্ধৰকেইজনে টুপী পিন্ধাই দিলে৷ এই কাহিনীৰ ইমানতে অন্ত পৰিল৷ কিন্তু নীলমণি ফুকনক অপদস্থ কৰাৰ চক্ৰান্তৰো তাতেই শেষ হ’লনে? 

উপৰোক্ত ঘটনাৰ প্ৰায় দুই দশকৰ পিচত অসম চৰকাৰৰ অধীনৰ আনন্দৰাম বৰুৱা ভাষা-কলা-সংস্কৃতি সংস্থা, চমুকৈ আবিলেকে প্ৰকাশ কৰা ‘অসমীয়া সাহিত্যৰ বুৰঞ্জী’ (ষষ্ঠ খণ্ড, নৱেম্বৰ ১৯৯৩ চন) ত (সম্পাদকঃ হোমেন বৰগোহাঞি) কাব্য সমালোচক প্ৰদীপ আচাৰ্যই ‘অসমীয়া কবিতাৰ কুৰিটা বছৰ’ শীৰ্ষক নিবন্ধত লেখিলে ‘স্পেনীয় কবি কেমিনোৰ প্ৰভাৱ পৰা ‘টোপনিতো তেওঁ মোক খেদি ফুৰিছিল’ (পৃঃ ৪) কবিতাটো ৰসোত্তীৰ্ণ আৰু ইয়াৰ অনুষংগ আৰু পৰিমণ্ডল স্বকীয় অনুভূতিৰে সমুজ্জ্বল (উপৰোক্ত গ্ৰন্থ পৃষ্ঠা ৩৯০)৷ এই বিষয়ত মোৰ মন্তব্য দিবলৈ একো নাই৷ নীলমণি ফুকন নিজেও ‘আবিলেক’ৰ প্ৰশাসনীয় ব’ৰ্ডৰ এজন সদস্য আছিল৷ তেওঁ আচাৰ্যৰ ওপৰৰ বক্তব্যৰ বাবে সেই সময়ৰ আবিলেকৰ সঞ্চালক টাবু টাইডৰ ওচৰত প্ৰতিবাদ কৰিছিল বুলিও শুনিছিলো৷ কি হ’ল নাজানিলো৷ এই সকলোবোৰৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিব পৰা ব্যক্তিজন আছিল ফুকন ছাৰ নিজেই৷ ব্যক্তিগত ঈৰ্ষাজনিত আক্ৰোশে জন্ম দিয়া নীতিহীনতাই অসমৰ বৌদ্ধিক জগত বহুবাৰ কলংকিত কৰিছে৷ তাৰে দুই-এটা নিৰীক্ষণ কৰিছো মাত্ৰ৷ বিচাৰ পাঠক সমাজলৈ এৰিলো৷ কিমধিকমিতি৷