অক্সফ’ৰ্ড বা হাৰ্ভাৰ্ডত শংকৰদেৱৰ বিষয়ে গৱেষণাৰ বাবে ব্যৱস্থা কৰিব নোৱাৰিনে
... আমাৰ লগত গুৱাহাটীত দুজন চৰ্দাৰজীয়ে কাম কৰিছিল৷ এজন বিন্দ্ৰাজী, আনজন
কুলদীপ সিং৷ দুয়োজনে সদায় কয়– গুৰু নানকজী আৰু শংকৰদেৱজীৰ সমাজ-মত, ধৰ্মমত একেবাৰেই একেই৷ আমাৰ গুৰু নানকজীয়ে অসম ভ্ৰমণ কৰিছিল, শংকৰদেৱজীক লগ পাবলৈ আহিছিল৷ তেওঁৰ লগত আলাপ-আলোচনা কৰি অতি আনন্দিত হৈছিল, ধন্য হৈছিল৷ আমি শিখ সম্প্ৰদায়ৰ লোকে শ্ৰীশংকৰদেৱজীৰ কথা জানো আমাৰ শিখপন্থীসকলৰ পৰা৷ কিন্তু ইমান বিশাল জ্ঞানী মানুহ এজনৰ কথা আন প্ৰদেশৰ মানুহে কিয় নাজানে ...
শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ ক্ষণজন্মা মহাপুৰুষ৷ অসমৰ সমূহ লোকৰ পৰম ভাগ্য যে এনে এজন মানুহে অসমত জন্মগ্ৰহণ কৰিলে৷ তেওঁৰ কৃপাত অসমৰ ভাষা, সাহিত্য, সংস্কৃতি, ধৰ্ম আৰু সমাজে এক নতুন ৰূপত প্ৰতিষ্ঠিত হ’ল৷ অসমৰ ৰাইজে তেওঁৰ এই কৃপাৰ ঋণ শোধ কেনেকৈ কৰা উচিত হ’ব? এই প্ৰশ্নটোৱে আমাক বহুকালৰ পৰা চিন্তিত কৰি আহিছে৷ আমি জীৱনৰ প্ৰথম ১৮ বছৰ কাল অসমত চাকৰি কৰোঁতে বহুতো অনাঅসমীয়া লোকৰ সৈতে চাকৰি কৰিছিলোঁ৷ তেওঁলোকৰ লগত অসমীয়া, বিয়া-সভা-উৎসৱ আদিত ভাগ লৈছিলোঁ৷ মাজুলী, বৰদোৱা আৰু বৰপেটালৈকো গৈছিলোঁ৷ তেওঁলোকে শ্ৰীশ্ৰী শংকৰদেৱৰ কৰ্মকাণ্ড দেখাৰ পাছত আমাক প্ৰশ্ন কৰে– ইমান বিখ্যাত পণ্ডিত, সংগীতজ্ঞ, নাট্য বিশাৰদ তাতোকৈ ডাঙৰ সমাজ সংস্কাৰক মানুহৰ কথা অসমৰ বাহিৰত কিয় গম নাপায়?
এই প্ৰশ্নবোৰে আমাক বহু সময়ত বিব্ৰত কৰে৷ আমাৰ লগত গুৱাহাটীত দুজন চৰ্দাৰজীয়ে কাম কৰিছিল৷ এজন বিন্দ্ৰাজী, আনজন কুলদীপ সিং৷ দুয়োজনে সদায় কয়– গুৰু নানকজী আৰু শংকৰদেৱজীৰ সমাজ-মত, ধৰ্মমত একেবাৰেই একেই৷ আমাৰ গুৰু নানকজীয়ে অসম ভ্ৰমণ কৰিছিল, শংকৰদেৱজীক লগ পাবলৈ আহিছিল৷ তেওঁৰ লগত আলাপ-আলোচনা কৰি অতি আনন্দিত হৈছিল, ধন্য হৈছিল৷ আমি শিখ সম্প্ৰদায়ৰ লোকে শ্ৰীশংকৰদেৱজীৰ কথা জানো আমাৰ শিখপন্থীসকলৰ পৰা৷ কিন্তু ইমান বিশাল জ্ঞানী মানুহ এজনৰ কথা আন প্ৰদেশৰ মানুহে কিয় নাজানে?
মোৰ বয়স তেতিয়া ত্ৰিছ বছৰ৷ মই তেওঁলোকৰ প্ৰশ্নৰ সদুত্তৰ দিব পৰা নাছিলোঁ৷ মনটো বেয়া লাগিছিল৷ বহু বছৰ পাছত একেধৰণৰ প্ৰশ্ন কৰিছিল মোৰ বিশেষ বন্ধু অ’ এম কিডৱাইয়ে৷ তেওঁ এসময়ত অসমত আছিল৷ পাছলৈ দিল্লীত৷ বিখ্যাত ৰফি আহমেদ কিডৱাইৰ নাতি৷ একেধৰণে প্ৰশ্ন কৰিছিল আমাৰ চাহ কোম্পানীৰ সঞ্চালক এন শ্ৰীনিবাসন আৰু দীপক কুমাৰ দত্তগুপ্তই৷ এওঁলোকে বিভিন্ন সময়ত কৰা প্ৰশ্ন শুনি শুনি মোৰ মনটোৱে হাহাকাৰ কৰি উঠিছিল৷ লাহে লাহে চিন্তা কৰিছিলোঁ– সঁচাইতো নানকজী, চৈতন্য মহাপ্ৰভুসকল আমাৰ গুৰুজনাৰ সমসাময়িক হৈও পৃথিৱীৰ সকলো জাতিয়ে তেওঁলোকক জানে আৰু সমীহ কৰে, কিন্তু আমাৰ মহাপুৰুষসকলৰ কথা অসমৰ বাহিৰত প্ৰায় নাজানেই৷ কিয়?
হয়তো এইটো অসমীয়া জাতিৰেই দোষ৷ নিজৰ জাতিক, সাহিত্য-সংস্কৃতি আৰু ভাষাক উদ্ধাৰ কৰা মহাপুৰুষসকলক অন্তৰৰ পৰা ভাল পালেও আনৰ লগত চিনাকি কৰাই দিয়াৰ প্ৰবৃত্তি আমাৰ নাই নেকি? অতি দুখৰ বিষয় নহয়নে?
অসমৰ বুদ্ধিজীৱীসকলে শংকৰদেৱৰ কথা লিখিছে, আলোচনা কৰিছে, কিন্তু যিমান ঐকান্তিকভাৱে চিন্তা-চৰ্চা কৰিব লাগিছিল, সিমান হয়তো কৰা নাই৷ জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা আৰু লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱাই শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ গুণৰাশি বৰ্ণনা কৰি প্ৰবন্ধ লিখিছে৷ তেওঁলোকৰ লেখাৰ যোগেদি আমি ছাত্ৰ অৱস্থাত কিছু কথা পঢ়িবলৈ পাওঁ৷ কিন্তু আমি অসমৰ মানুহ৷ বৈষ্ণৱ ধৰ্ম, সমাজৰ নৱ সংস্কৃতিৰ কথা ঘৰুৱাভাৱেও গম পাওঁ৷ কিন্তু অসমৰ বাহিৰত শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ কৰ্মৰাজি বৈজ্ঞানিকভাৱে জনোৱাৰ, একান্তভাৱে জনোৱাৰ প্ৰয়াস অতি বেছিকৈ হোৱা নাছিল বোধকৰোঁ৷
কুৰি শতিকাৰ পঞ্চাছ দশকত [১৯৫৩] অখিল ভাৰতীয় প্ৰাচ্য সন্মিলনৰ সপ্তদশ বাৰ্ষিক সন্মিলনৰ বাবে এটা প্ৰবন্ধ যুগুত কৰা হৈছিল বুলি মোক প্ৰথমবাৰৰ বাবে উল্লেখ কৰে মোৰ বন্ধু অধ্যাপিকা ড॰ মঞ্জুমালা দাসে৷ এই প্ৰবন্ধটো লিখিছিল অসমৰ বিশিষ্ট শিক্ষাবিদ, হৰমোহন দাসে৷ এই পুথিখনত মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ বিভিন্ন অৱদান, বিশেষকৈ অসমৰ ধৰ্ম, সমাজ আৰু সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুজনাৰ অৱদানসমূহ আলোচনা কৰা হৈছে৷
হায়দৰাবাদত বহা একাদশ সন্মিলনতো শংকৰদেৱৰ বিষয়ে এটা বিশেষ প্ৰবন্ধ যুগুত কৰা হৈছিল– ‘অসমীয়া সাহিত্যত শংকৰদেৱৰ স্থান’ বুলি৷ ইয়াৰ পাছতেই 'Sankardeva: A Study' বোলা কিতাপ এখন লিখি উলিয়াইছিল হৰমোহন দাসে– বাণীকান্ত কাকতিৰ উদ্যোগত৷ বোধকৰোঁ অসমৰ বাহিৰৰ পণ্ডিত সমাজত এইবোৰেই আছিল হয়তো প্ৰথম প্ৰয়াস৷
শ্ৰীশ্ৰী মাধৱদেৱ বিৰচিত ‘নামঘোষা’খন হিন্দী আৰু ইংৰাজী অনুবাদসহ প্ৰকাশ কৰি উলিয়াইছিল৷ সম্পাদনা কৰিছিল হৰমোহন দাসে আৰু সেইখন গ্ৰন্থৰ পাতনি লিখিছিল ড॰ সৰ্বেপল্লী ৰাধাকৃষ্ণনে৷ এই কিতাপখন বোধকৰোঁ নতুনকৈ প্ৰকাশ কৰি উলিয়াবৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল বুলি শুনিছিলোঁ পাণবজাৰৰ ‘বনলতা’ই৷
ইয়াৰ উপৰি ‘জগৎ গুৰু শংকৰদেৱ, দ্য ফাউণ্ডাৰ অৱ মহাপুৰুষিজ্ম’ [ডিম্বেশ্বৰ নেওগ], হিষ্টৰী অৱ বৈষ্ণৱিজ্ম ইন ইণ্ডিয়া [লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা], শংকৰদেৱ: দ্য ফাউণ্ডৰ অৱ বৈষ্ণৱিজ্ম [আৰ কে দাশগুপ্ত], একশৰণ ইন দ্য লাইট অৱ ভক্তি ৰত্নাকৰ৷ সোণাৰাম চুতীয়া আৰু সুনীতি কুমাৰ চেটাৰ্জীয়ে লিখা– The Eka-sarana Dharma of Sankardev: The Greatest Expression of Assamese Spiritual outlook গ্ৰন্থসমূহত পণ্ডিত আৰু শৈক্ষিককুলৰ মানুহখিনিয়ে মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ বিষয়ে অৱগত হ’লেও সৰ্বসাধাৰণ মানুহৰ মাজত অসমৰ বাহিৰৰ বেছিভাগ মানুহে নজনা হৈয়ে ৰ’ল৷ আৰু বহুতেই কিতাপ, প্ৰবন্ধ লিখিছে কিন্তু শংকৰদেৱৰ মানৱতাবাদৰ কৰ্মসমূহক আন্দোলনত পৰিণত কৰা নাই৷
এইখিনি সময়ত বিশেষভাৱে গৱেষণা কৰি পণ্ডিত মহেশ্বৰ নেওগে ‘শংকৰদেৱ এণ্ড হিজ টাইমছ’খন লিখি উলিয়াই ১৯৫৫ চনত৷ পাছলৈ এই কিতাপখনৰ নাম হয়: 'Early History of Vaisnava faith and movement in Assam: sankardev and his times.'
লাহে লাহে সত্ৰখিনিৰ প্ৰচেষ্টাত আৰু অসমৰ চহৰ আৰু গাঁও আদিত নামঘৰ প্ৰতিষ্ঠা হোৱাত বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰ হয়৷ তদুপৰি সত্ৰীয়া নৃত্যৰ পুৰণা পৰম্পৰাৰ পৰা ওলাই অহাৰ পাছত এই নৃত্যই ভাৰতত বিশেষ পৰিচিতি লাভ কৰে৷ বিশেষকৈ পুৰণা কালত শুভ্ৰ বস্ত্ৰ পৰিহিত পুৰুষ নৰ্তকসকলৰ পৰিৱৰ্তে ফুলাম মেখেলা-চাদৰ পৰিহিতা মহিলা নৃত্যশিল্পীসকলে পৰিৱেশন কৰাৰ ফলত লাস্য আহি পৰে আৰু দেশত এই নৃত্যই খ্যাতিৰ শিখৰত আৰোহণ কৰে৷ এই নৃত্যই সৰ্বভাৰতীয় খ্যাতি অৰ্জন কৰাৰ মূলতে সংগীত নাটক অকাডেমি আৰু ড॰ ভূপেন হাজৰিকাৰ অৱদান বহুত আছিল৷
তথাপি এতিয়াও অসমৰ বাহিৰত ‘নামঘৰ’ স্থাপন হোৱা নাই৷ কলকাতাৰ এ এছ এল ক্লাবে এটা নামঘৰ স্থাপন কৰাৰ প্ৰয়াস কৰি আছে যদিও সফলকাম হোৱা নাই৷ উল্লেখ্য, কলকাতাৰ বাঙালী সংস্থা এটাই শংকৰদেৱৰ কৰ্মৰাজি অৱগত কৰাবলৈ দেশজুৰি প্ৰচেষ্টা আৰম্ভ কৰিছে আৰু তেওঁলোকে অসমৰ বৈষ্ণৱ সংস্কৃতি দেশৰ বাহিৰলৈ নিবলৈ প্ৰচেষ্টা চলাই আছে৷
এই সময়তে আমি কেইজনমান অসমৰ বিখ্যাত লোকৰ লগত আলোচনা কৰোঁতে শংকৰদেৱৰ কৰ্মৰাজি বিশ্ব দৰবাৰলৈ উলিওৱাৰ কথা শুনি এজনক প্ৰশ্ন কৰিলে– ‘কিয় শংকৰদেৱৰ কৰ্মৰাজি বিশ্ব দৰবাৰলৈ উলিয়াই নিব লাগে?’ হয়তো প্ৰশ্নটো কৰিছিল মোক পৰীক্ষা কৰিবৰ বাবে৷
: ‘অসমৰ দৰে এচুকত থকা প্ৰদেশ এখনত জন্মগ্ৰহণ [১৪৪৯] কৰি প্ৰায় ছশ বছৰ আগতেই এজন মহাপুৰুষে সমাজবাদ প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰিছিল, সেই কথা জানো পৃথিৱীয়ে জানিব নালাগে?’
: ‘জানিলে কি লাভ হ’ব?’ –তেওঁ সুধিলে৷
: ‘অসমৰ মানুহে শ্বেইক্সপীয়েৰৰ নাটকৰ কথা জানি যি লাভ হৈছিল, তাতোকৈ বেছি লাভ হ’ব৷’
: ‘শ্বেইক্সপীয়েৰৰ কথা [জন্ম ১৫৬৫ চন] কোনেও জনোৱা নাছিল৷ মানুহে নিজে ইচ্ছাৰে পঢ়ি জানিছিল’ –তেওঁ ক’লে৷
: ‘কথাটো ভুল৷ শ্বেইক্সপীয়েৰৰ নাটকবোৰ প্ৰথম অৱস্থাত অতি সুন্দৰকৈ অভিনীত হোৱাৰ পাছত কোৱা হৈছিল৷ যদি নাটক চাই ভাল পালা– তোমাৰ বন্ধুক চাবলৈ ক’বা৷’ মাৰ্কেটিং কৰিছিল সূক্ষ্মভাৱে গোটেই পৃথিৱীয়ে জানে– নাটকত Back Screen উদ্ভাৱন কৰিছিল শ্বেইক্সপীয়েৰে৷ কিন্তু তাতোকৈ আগতে ‘চিহ্নযাত্ৰা’ত সেয়া ব্যৱহাৰ কৰিছিল শংকৰদেৱে৷ সেই কথা পৃথিৱীয়ে নাজানে৷ পৃথিৱীয়ে নাজনে যে সমাজবাদৰ কথা কৈছিল শংকৰদেৱে ‘মাক্সৰ্’ আৰু ‘এঞ্জেলছ্’ লেনিনৰ বহুত আগতে৷ সেই কথাও কোনেও নাজানে এছিয়াত৷
আজি কিছুদিনৰ পৰা ড॰ সঞ্জীৱ কুমাৰ বৰকাকতী আৰু বিমল ফুকনে শংকৰদেৱৰ বিষয়ে লিখা ইংৰাজী কিতাপৰ পৰা সৰ্বসাধাৰণে শংকৰদেৱৰ বিষয়ে জানিবলৈ সক্ষম হ’ল৷ মানুহে শংকৰদেৱৰ বিষয়ে জানিবৰ প্ৰয়াস কৰিলে৷ ভিক্টৰ বেনাৰ্জীৰ বক্তৃতা শুনি মুগ্ধ হ’ল দিল্লীৰ মানুহ, ভাৰতৰ মানুহ৷
বিনয় বৰদলৈৰ নেতৃত্বত
আপুনি শুনি আনন্দিত হ’ব নিউ জাৰ্চী চহৰত প্ৰথমবাৰৰ বাবে এটা নামঘৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ কাম সফল হৈছে তাৰ কেইজনমান নাগৰিকৰ প্ৰয়াসত৷ আমেৰিকাৰ ‘ৰাটৰ্গাছ’ বিশ্ববিদ্যালয়ত অসমৰ সত্ৰৰ পৰা ডেকা গোসাঁই ঈশ্বৰ আমন্ত্ৰণক্ৰমে গৈ মহাপুৰুষৰ ধৰ্ম, সংস্কৃতি আৰু পৰম্পৰাৰ বিষয়ে আলচ কৰিছে৷ ইপিনে ইংলেণ্ডলৈ গৈ গুৰুজনাৰ বিশ্ব শ্ৰেষ্ঠ ব্যক্তিত্বৰ বিষয়ে বক্তৃতা দিছে ইছমাইল হোছেনে৷ একৈছ শতিকাত বিভিন্ন ব্যক্তিৰ প্ৰচেষ্টাত লাহে লাহে শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱৰ অৱদানৰ বিষয়ে এটা জনমত গঢ়ি উঠিছে৷
বিশ্ব দৰবাৰলৈ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱক আগুৱাই নিয়াৰ বাবে কেৱল ভাৰতীয়-অসমীয়াই নহয় মাৰ্কিন নাগৰিক কিছুৱেও সাজু হৈছে৷ তেওঁলোকে মাটি চাহ কৰিবলৈ সাজু হৈছে৷ এতিয়া, ‘বীজ ৰোপণ’ৰ সময়৷ এনে সময়ত অসমৰ সমাজ সচেতন লোক, অনুষ্ঠান সকলো আগবাঢ়ি নাহিব জানো? জ্যোতিপ্ৰসাদ ৰাজখোৱাৰ নতুন ইংৰাজী কিতাপখনেও বিদেশত গুৰুজনাৰ বিষয়ে জনাত সহায় কৰিব নিশ্চয়৷
অসমৰ ব্যৱসায়িক অনুষ্ঠান [তেল, কয়লা, চাহ আৰু চৰকাৰে] মানুহে নখ জোকাৰিলে ‘অন্ততঃ টকা পাঁচশ কোটি আজিৰ দিনত যোগাৰ কৰিব নোৱাৰিবনে? নেতৃত্ব দিয়ক অসম চৰকাৰ, ছাত্ৰ সন্থা আৰু সাহিত্য সভাই৷ পৃথিৱী বিখ্যাত বিশ্ববিদ্যালয় অক্সফ’ৰ্ড বা হাৰ্ভাৰ্ড বা বাৰ্কলেত শংকৰদেৱৰ বিষয়ে গৱেষণা কৰিবলৈ এখন অধ্যাপকৰ আসন দিয়ক৷ ১৪৪৯ চনত জন্মগ্ৰহণ কৰা এজন মহাপুৰুষে আজিৰ পৰা প্ৰায় ছশ বছৰ আগতে কেনেকৈ সমাজখনক ব্যতিক্ৰমী কৰি তুলিছিল– ধৰ্মই নহয়, নাচ-গান-নাটক আৰু সংগীত আৰু তুলিকাৰে চিত্ৰপট তৈয়াৰ কৰিছিল৷ পৃথিৱীৰ উন্নতিৰ বাবে কি কি কাম কৰিছিল, সেইবোৰ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ এই কাম কৰক৷ আমি ক’লে মানুহে নামানিব পাৰে৷ কিন্তু অক্সফ’ৰ্ড, হাৰ্ভাৰ্ড আৰু বাৰ্কলেই ক’লে গ্ৰহণ কৰিব, বিশ্বই– ‘শংকৰদেৱ আছিল নতুন বিশ্বৰ পথ প্ৰদৰ্শক৷’