কিতাপৰ প্ৰসংগত কিছু কথা

... পঢ়া টেবুলত বহি, পৰ্টিকত বহি, বিছনাত পেট পেলাই পৰি, বাথৰূমত, গেৰেজত মেকানিকৰ হতুৱাই কাম কৰাই থাকি, শাৰীত থিয় হৈ থাকি, বাটত বন্ধুৰ বাবে অপেক্ষা কৰি থাকি– মুঠতে যিকোনো সময়তে কিতাপ পঢ়িব পৰা যায়৷ কিন্তু আমি যে য’তে-ত’তে কিতাপ নপঢ়ো বা তেনেকৈ কিতাপ পঢ়া মানুহ দেখা নাপাওঁ, তাৰ কাৰণ হ’ল আমাৰ মাজত চলি থকা অভ্যাস৷ চানাৱালাৰ পৰা চানা কিনি বাটৰ কাষত থিয় হৈ খাই কাগজখন ৰাস্তাত দলি মাৰি দিয়া দৃশ্যতহে আমি অভ্যস্ত, ৰাস্তাত থিয় হৈ থাকি কিতাপ পঢ়ি থকা দৃশ্যত নহয়৷ পাৰ্কত যোৰে যোৰে অন্তৰংগভাৱে বহি থকা দৃশ্যত আমি অভ্যস্ত, তাত কিতাপ পঢ়ি থকা দৃশ্যত নহয়! কিন্তু চাবলৈ গ’লে তেনেধৰণৰ পৰিৱেশত কিতাপ পঢ়াটো আমাৰ চকুত কোনোপধ্যেই আজৱ যেন লাগিব নালাগিছিল  ...

মৰ্যাদা হেৰুওৱা এটা কৌতুক!

এখন ডিপাৰ্টমেণ্টেল ষ্ট’ৰ৷ নানা তৰহৰ বস্তু কেউফালে সজাই থোৱা আছে৷ এগৰাকী সুবেশী ভদ্ৰমহিলা দোকানখনলৈ সোমাই আহিল৷ তেওঁক দেখি মুখত ষ্টিকাৰৰ দৰে লাগি থকা হাঁহিটো লৈ এজন ছেলছমেন আগবাঢ়ি আহিল৷ ভদ্ৰমহিলাক কি লাগে সুধিলে৷ ভদ্ৰমহিলাই তেওঁক বুজাই দিলে যে পিছদিনা তেওঁৰ স্বামীৰ বাৰ্থডে’৷ গতিকে ভাল প্ৰেজেণ্ট এটা লাগে৷

‘আমাৰ ইয়াত ভেৰাইটিজ আইটেম আছে৷ কি ল’ব? কিমান ৰেঞ্জত?’ –ছেলছমেনজনে সুধিলে৷

‘ৰেঞ্জ-চেঞ্জ লৈ কথা নাই৷ মুঠতে ভাল বস্তু কিবা এটা লাগে৷’– ভদ্ৰমহিলাই ক’লে৷

‘ভাল ঘড়ী এটা?’ –ছেলেছমেনে সুধিলে৷

‘তেওঁৰ কেইবাটাও আছে?’

‘ভাল ছাৰ্ট? মানে ভাল কোম্পানীৰ ব্ৰেণ্ডেড ছাৰ্ট?’

‘নাই, নালাগে৷ ছাৰ্টেৰে তেওঁৰ ৱাৰড্ৰব ভৰ্তি হৈ আছে৷ পিন্ধিবহে পৰা নাই৷’

‘ভাল টাই? ইম্প’ৰ্টেড?’

ভদ্ৰমহিলাই মূৰ জোকাৰি ক’লে– ‘কেইবাডালো আছে৷’

ছেলছমেনজন খন্তেক ৰ’ল৷ আৰু কি দিব পৰা যায়, তেওঁ ভাবিলে৷ তাৰপাছত হঠাতে তেওঁ এটা উপায় পালে৷ তেওঁ ভদ্ৰমহিলাক ক’লে– ‘আচ্ছা, আপুনি এটা কাম কৰক, সেইফালে আমাৰ বুক ছেকচনটো আছে৷ আপুনি তাৰ পৰা তেওঁৰ পছন্দৰ কিতাপ এখনকে কিনি লৈ যাওক৷’

‘কিতাপ? নাই নালাগে৷ কিতাপো এখন তেওঁৰ আছে৷ এনেয়ে পৰি আছে৷’ –ভদ্ৰমহিলাই ক’লে৷

...

এসময়ত এইটো এটা কৌতুক আছিল৷ এই কৌতুকটো শুনি মানুহে হাঁহিছিল৷ আজিকালি মানুহে নাহঁাহে৷ কাৰণ ই কৌতুক হৈ থকা নাই৷ ই এক সহজ, স্বাভাৱিক কথা হৈ পৰিছে৷ আগতে সেই ভদ্ৰমহিলাগৰাকী ‘অকলশৰীয়া’ আছিল৷ সেইবাবে তেওঁক লৈ, তেওঁৰ চিন্তাৰ দীনতাক লৈ মানুহে হাঁহিছিল৷ আজিকালি তেওঁ অকলশৰীয়া নহয়৷ তেওঁৰ অজস্ৰ লগ৷ তেওঁক লৈ আগতে হঁহাসকলহে এতিয়া অকলশৰীয়া হৈ পৰিছে৷ সেয়ে সি কৌতুকৰ মৰ্যাদা হেৰুৱাইছে৷

কিয় এনে হৈছে?

কিয় এনে হৈছে? কিতাপৰ প্ৰতি মানুহৰ আগ্ৰহ কিয় কমি আহিছে? বছৰ বছৰ ধৰি এখনো কিতাপ নপঢ়া, আব্দুল মালিক, ভবেন্দ্ৰনাথ শইকীয়া, লক্ষ্মীনন্দন বৰা আদিৰ নামকে নজনা একোজন মানুহ সমাজৰ সফল ব্যক্তি হিচাপে পৰিগণিত হ’ব পাৰিছে কেনেকৈ? যিখন সমাজে তেনে লোকক সফল, উপযুক্ত ব্যক্তি হিচাপে স্বীকৃতি দিব পাৰে, সেইখন কিহৰ সমাজ? আমি পাহৰিলে নচলিব যে সমাজ এটা ইতিবাচক শব্দ৷ ইতিবাচক গুণ থকা মানুহৰ য’ত কদৰ নাই, ইতিবাচক গুণ নথকা মানুহৰহে য’ত গুৰুত্ব আছে, সেয়া সমাজ হ’বই নোৱাৰে৷ কেইজনমান মাফিয়া যদি একে ঠাইতে একেলগে থাকে, তেন্তে তাক কি সমাজ বুলি কোৱা যাব? নে মাফিয়াৰ আড্ডা বুলি কোৱা যাব? চোৰৰ কি সমাজ থাকে? বা ডকাইতৰ? শিল্পীৰ কিন্তু সমাজ থাকে, সাহিত্যিকৰো থাকে৷

আখৰ লিখিবতো সকলোৱে পাৰে৷ কিন্তু ভাষা নজনাকৈ বা ভাষাৰ ওপৰত দখল নথকাকৈ সাহিত্য সৃষ্টি কৰিব পাৰিনে? এই কথা একেবাৰে ঠিক যে শুদ্ধকৈ লিখাটো, অৰ্থাৎ শুদ্ধ ভাষাত লিখাটো বৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা৷ এইক্ষেত্ৰত কনফুচিয়াছৰ মত হ’ল, ‘যদি ভাষা শুদ্ধ নহয়, তেন্তে যি কোৱা গৈছে, সেইটো বুজা নাযাব৷ যদি যি কোৱা হৈছে, সেইটো বুজা নাযায়, তেন্তে কি কৰা উচিত, সেইটো নকৰাকৈয়ে থাকি যাব৷’ আচলতে ভাষাই হ’ল সাহিত্যৰ প্ৰাণ৷ ভাষা-বানান নজনাকৈ লিখিবলৈ যোৱাটো বাতুলামি মাত্ৰ৷ এবাৰ হেনো ঈশ্বৰচন্দ্ৰ বিদ্যাসাগৰৰ ওচৰলৈ এজন ব্যক্তি আহিল– দুঃস্থ অৱস্থাৰ বাবে সাহায্যৰ এক আৱেদন লৈ৷ আৱেদনত ‘দুৰৱস্থা’ৰ ঠাইত ‘দুৰাৱস্থা’ লিখা দেখি বিদ্যাসাগৰে কৈ উঠিল– ‘তোমাৰ কি অৱস্থা, সেয়া তোমাৰ আকাৰ [আ-কাৰ!] দেখিয়েই গম পাইছোঁ?’ আমাৰ মহেশ্বৰ নেওগেও হেনো তেওঁলৈ অহা চিঠি-পত্ৰবোৰত ‘নেওগ’ৰ ঠাইত ‘নেওঁগ’ লিখা দেখি ইমান বিৰক্ত হৈছিল যে এবাৰ তেনেকৈ ‘নেওঁগ’ লিখা এজনক কৈয়েই দিলে– ‘তোমালোকৰ যদি মোৰ নামত চন্দ্ৰবিন্দু লগাবলৈ ইমানেই মন গৈছে, তেন্তে নামটোৰ আগতে লগাই দিবা, কিন্তু ‘নেওগ’ত নলগাবা৷’

বাৰ্ট্ৰাণ্ড ৰাছেলৰ প্ৰসংগও টানি আনিব পাৰি৷ তেওঁ এবাৰ কৈছিল– ‘কিতাপ নিলিখাকৈ যে মানুহ থাকিব পাৰে, সেই বিষয়ে বহুদিনলৈকে মোৰ ধাৰণাই হোৱা নাছিল৷ আমাৰ ঘৰৰ প্ৰত্যেকে কিতাপ লিখিছিল৷ মই চিনি পোৱা আন মানুহবোৰেও কিতাপ লিখিছিল৷ ময়ো নবছৰ বয়সত এখন কিতাপ লিখি উলিয়াইছিলোঁ৷ সেইখন নিশ্চয় ভাল কিতাপ হোৱা নাছিল৷ কিন্তু কিতাপতো আছিল৷ মোৰ বাবে আমাৰ ঘৰত কাম কৰা মালীজনেই আছিল প্ৰথম ব্যক্তি, যি কিতাপ লিখা নাছিল৷’ বাট্ৰৰ্াণ্ড ৰাছেলৰ সুৰতে সুৰ মিলাই আমি এই কথা কোৱাৰ ধৃষ্টতা কৰিব পাৰোঁ যে কিতাপ নপঢ়াকৈ যে মানুহ থাকিব পাৰে, সেই কথা আমি বহুদিনলৈকে জনা নাছিলোঁ৷ কিন্তু এতিয়া? ঘৰৰ চুবুৰীয়াৰ পৰা ৰাজ্যৰ সৰ্বোচ্ছ ক্ষমতাধাৰী মন্ত্ৰীলৈকে বহুতো লোকেই বছৰ বছৰ ধৰি এখনো কিতাপ নপঢ়ে৷ বহুতো মন্ত্ৰীয়েই যে কিতাপ নপঢ়ে সেই কথা আন্দাজ কৰিছিলোঁ ঠিকেই, কিন্তু অলপতে এখন কাকতত প্ৰকাশিত এক প্ৰতিবেদনৰ পৰা এই কথা নিশ্চিতভাৱে জানিব পৰা গ’ল৷

আন এটা আচৰিত কথা যে অসমত এতিয়া কিছু অসমীয়াই অসমীয়া ভাষা নজনাটো গৌৰৱৰ কথা বুলি ধৰি লয়৷ বহুতেই গৌৰৱেৰে এই কথা– মানে তেওঁ বা তেওঁৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে যে অসমীয়া নাজানে– আনক জহাই ভাল পায়৷ ইংৰাজীত 'Psychology' বানানটো ভুলকৈ লিখি লাজ পোৱা সেই অসমীয়াই কিন্তু অসমীয়াত ‘নীতি’ বানানটো ‘নিতী’ বুলি ভুলকৈ লিখি গৌৰৱ অনুভৱহে কৰে! আমি বহুতেই বহুত কথা নাজানো৷ সময়ে সময়ে ভুলো কৰোঁ৷ কিন্তু সেই নজনাৰ বাবে বা ভুল কৰাৰ বাবে আমি লাজ পাওঁ, কেতিয়াবা আনকি মূৰ তল কৰিও থাকিবলগীয়া হয়৷ সকলো অসমীয়াই ভালকৈ অসমীয়া নাজানিব পাৰে, ভুলো কৰিব পাৰে৷ তাৰবাবে বাৰু মূৰ তল কৰি থাকিব নালাগে, কিন্তু লাজতো পাওক! বা অন্তত গৌৰৱতো নকৰক!

তেওঁলোকৰ বাবে দুখ কৰক, কাৰণ তেওঁলোকে নাজানে তেওঁলোকে কি হেৰুৱাইছে!

এটা কাহিনী৷ পুলিচত কাম কৰা এজন কনিষ্টবল৷ চাকৰিত সোমোৱাৰ দিনৰে পৰা তেওঁ ঘোচখোৰ, দুৰ্নীতিপৰায়ণ, অসৎ পুলিচ বিষয়াৰ লগতে কাম কৰিবলগীয়া হৈছে৷ গতিকে তেওঁৰো তেনে এক অভ্যাসেই গঢ় লৈ উঠিছে৷ পাছে এবাৰ সেই পুলিচ থানালৈ এজন সৎ পুলিচ বিষয়া বদলি হৈ আহিল৷ তেওঁ বহুতো ভাল, সৎ কাম কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে৷ সেই পুলিচ কনিষ্টবলজনো তেওঁৰ এইবোৰ কামৰ অংশীদাৰ হ’ল৷ তাৰপাছত কনিষ্টবলজনে এদিন উৎসাহতে সেই বিষয়াজনক কৈ পেলালে– ‘ছাৰ, ভাল কাম কৰি ইমান ভাল লাগে বুলি যদি মই আগতে জানিলোঁহেঁতেন, তেন্তে মই ছাৰ বেয়া কাম কেতিয়াও নকৰিলোঁহেঁতেন!’

কিতাপ নপঢ়া মানুহে কেতিয়াও উপলব্ধিয়েই কৰিব নোৱাৰে যে কিতাপ পঢ়ি কিমান ভাল লাগে৷ কিতাপক সৰ্বোত্তম বন্ধু বুলি কোৱা হয়৷ এইষাৰ কথা কিন্তু এষাৰ আপ্তবাক্যতকৈও বহুত বেছি সত্য৷ সৰ্বোত্তম বন্ধুৰ ভিতৰত থাকিবলগীয়া আটাইতকৈ প্ৰয়োজনীয় গুণটো কিতাপৰ আছে৷ সেয়া হ’ল কিতাপে কেৱল নিজৰ মত বা দৃষ্টিভংগী আনজনক জানিবলৈ দিয়ে, কিন্তু সিজনক নিজৰ মতামত সলনি কৰিবলৈ বাধ্য নকৰে৷ কিতাপ পঢ়ি ভাল পোৱা মানুহে যে জীৱন-বীক্ষাকে ধৰি সকলো দিশতে জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰে, কেৱল সেয়া নহয়৷ কিতাপে প্ৰকৃত বন্ধুৰ দৰে কেতিয়াও লগ নেৰে৷ কিতাপক যি বন্ধু হিচাপে লয়, কিতাপেও তেওঁকে বন্ধু হিচাপে লয়৷ কিতাপে তাৰ বন্ধুক কেতিয়াও বিৰক্ত হ’বলৈ নিদিয়ে, হতাশ হ’বলৈ নিদিয়ে, অকলশৰীয়া হ’বলৈ নিদিয়ে৷ কিতাপ পঢ়া মানুহৰ বাবে জীৱনটো কেতিয়াও বিৰক্তিকৰ নহয়৷ তেওঁৰ যদি অফুৰন্ত আজৰি সময়ো থাকে, তেন্তে বিৰক্ত হ’ব নালাগে৷ কিতাপেই তেওঁক উচিত আৰু মন ভাল লগা সংগ দিব৷

আমাৰ জ্ঞানী পূৰ্বপুৰুষসকলে অশেষ সাধনা আৰু পৰিশ্ৰমৰ জৰিয়তে লাভ কৰা জ্ঞান কিতাপৰ যোগেদিয়েই এটা প্ৰজন্মৰ পৰা আন এটা প্ৰজন্মলৈ পাৰ হৈ যাব পাৰে৷ আমি যে অজস্ৰ কিতাপৰ মাজত আছোঁ, সেইবোৰ আচলতে কেৱল কিতাপ নহয়, সেয়া হ’ল অজস্ৰ লোকৰ নিজস্ব অভিজ্ঞতা৷ সেই লোকসকলে আমাতকৈ ভিন্ন এক জীৱন কটাইছিল আৰু তাৰ অভিজ্ঞতা এইবোৰত লিপিবদ্ধ হৈ আছে৷ কিতাপ পঢ়াটোৱে আমাক প্ৰকৃতাৰ্থত মানৱ কৰি তোলে, আৰু কিতাপ লিখাটোৱে আমাক কৰি তোলে এজন সম্পূৰ্ণ মানুহ৷ বহু লেখকে এইবাবেই লিখে যাতে তেওঁ নিজৰ ভিতৰত এক পূৰ্ণতা উপলব্ধি কৰিব পাৰে৷

কিতাপ কেতিয়া পঢ়িব পাৰি? এই প্ৰশ্নটো আচলতে ওলোটাকৈও সুধিব পাৰি? মানে কিতাপ পঢ়িব নোৱাৰি কেতিয়া? পঢ়া টেবুলত বহি, পৰ্টিকত বহি, বিছনাত পেট পেলাই পৰি, বাথৰূমত, গেৰেজত মেকানিকৰ হতুৱাই কাম কৰাই থাকি, শাৰীত থিয় হৈ থাকি, বাটত বন্ধুৰ বাবে অপেক্ষা কৰি থাকি– মুঠতে যিকোনো সময়তে কিতাপ পঢ়িব পৰা যায়৷ কিন্তু আমি যে য’তে-ত’তে কিতাপ নপঢ়ো বা তেনেকৈ কিতাপ পঢ়া মানুহ দেখা নাপাওঁ, তাৰ কাৰণ হ’ল আমাৰ মাজত চলি থকা অভ্যাস৷ চানাৱালাৰ পৰা চানা কিনি বাটৰ কাষত থিয় হৈ খাই কাগজখন ৰাস্তাত দলি মাৰি দিয়া দৃশ্যতহে আমি অভ্যস্ত, ৰাস্তাত থিয় হৈ থাকি কিতাপ পঢ়ি থকা দৃশ্যত নহয়৷ পাৰ্কত যোৰে যোৰে অন্তৰংগভাৱে বহি থকা দৃশ্যত আমি অভ্যস্ত, তাত কিতাপ পঢ়ি থকা দৃশ্যত নহয়! কিন্তু চাবলৈ গ’লে তেনেধৰণৰ পৰিৱেশত কিতাপ পঢ়াটো আমাৰ চকুত কোনোপধ্যেই আজৱ যেন লাগিব নালাগিছিল, কাৰণ ই আগৰ দুটা ঘটনাৰ দৰে পৰিৱেশত ‘নেতিবাচক’ প্ৰভাৱো নেপেলায়! বহুত মানুহে টয়লেটত বহি থাকোঁতে চিগাৰেট হুঁপিব পাৰে৷ কিন্তু টয়লেটত বহি কিতাপ পঢ়াটো ভাবিব নোৱৰা কথা৷ আচলতে এয়া হ’ল আমাৰ অভ্যাস৷ আমি কিতাপ পঢ়াত অভ্যস্ত নহয়, নপঢ়াতহে অভ্যস্ত৷

কিন্তু কিতাপে যে সদায় জ্ঞানেই দিয়ে, এয়াওতো নহয়! বহুত কিতাপে মনোৰঞ্জনো দিয়ে৷ আচলতে যিকোনো প্ৰকাৰৰ লোকে নিজৰ পছন্দ বা ৰুচি অনুসৰি কিতাপ পঢ়িব পাৰে৷ প্ৰত্যেককে সন্তুষ্ট কৰিব পৰাকৈ অজস্ৰ বিষয়ৰ অজস্ৰ কিতাপ বজাৰত আছে৷ ভাল পুথিভঁৰালতো কিতাপৰ অভাৱ নাই৷ এতিয়া আনকি ই-কিতাপো আছে৷ গতিকে সকলো সাক্ষৰ মানুহে কিতাপ পঢ়াটোত আচৰিত হ’বলগীয়া একো নাছিল৷ কিন্তু বহুতৰে মনত কিতাপ পঢ়াৰ প্ৰতি যেন ভয় ভাব! বিভিন্ন তৰল শ্ৰেণীৰ আমোদৰ সুবিধাই এই বিকৰ্ষণক আৰু বঢ়াই তুলিছে৷

তেওঁলোকক কিন্তু বেয়া নাপাব৷ কৰিলে পুতৌ কৰক! বা তেওঁলোকৰ বাবে দুখ কৰক! ঈশ্বৰক প্ৰাৰ্থনা কৰক যে তেওঁ যেন সেইসকলক সুমতি দিয়ে যাতে তেওঁলোকে কি হেৰুৱাইছে সেয়া যেন উপলব্ধি কৰে আৰু কিতাপ পঠনৰ অভ্যাসৰ জৰিয়তে সেই সুখক পুনৰুদ্ধাৰ কৰে৷ 

মধুৰেণ...

প্ৰখ্যাত সাহিত্যিক মাৰ্ক টোৱেইন এবাৰ এটা গিৰ্জালৈ গৈছিল৷ তাত যাজকজনৰ সুন্দৰ আৰু মৌলিক ভাষণত সকলো শ্ৰোতা মুগ্ধ হ’ল৷ মাৰ্ক টোৱেইনে কিন্তু ক’লে– ‘আপুনি এইমাত্ৰ যি ভাষণ দিলে, তাৰ প্ৰতিটো শব্দই মোৰ ওচৰত থকা এখন কিতাপত আছে!’

‘ওহোঁ, হ’বই নোৱাৰে!’ –যাজকজনে কৈ উঠিল, ‘মই কালি ৰাতি নিজে কষ্ট কৰি এই ভাষণ লিখিছোঁ!... বলক, দেখুৱাই দিয়ক, কোন কিতাপত মোৰ ভাষণৰ প্ৰতিটো শব্দই আছে!’

‘আহক!’ –এইবুলি তেওঁক মাতি আনি মাৰ্ক টোৱেইনে তেওঁৰ হাতত আথে-বেথে এখন অভিধান তুলি দিলে আৰু ক’লে– ‘চাওক, আপোনাৰ ভাষণৰ প্ৰতিটো শব্দই ইয়াত আছে৷’