পকা ধানৰ মাজে মাজে...
আঘোণ মানেই মনলৈ আহে পকা ধানেৰে উপচি পৰা সোণালী পথাৰবোৰৰ কথা৷ হেমন্তৰ এই বিশেষ মাহটোতে শাওণৰ সঁজাল পথাৰ হৈ পৰে সোণবৰণীয়া৷ আমোলমোল ধাননি৷ বতাহত হালি-জালি থাকে ধানৰ ধেনুভিৰীয়া থোকবোৰ৷ পকা ধানৰ ওপৰত বতাহে ঢৌ তুলি সৃষ্টি কৰে সিৰ্ সিৰ্ শব্দ৷ কি নয়নাভিৰাম দৃশ্য সেয়া আঘোণৰ পথাৰৰ৷
কৃষিজীৱীৰ বাবে ব্যস্ততাভৰা মাহ আঘোণ৷ পুৱাৰ পৰা সন্ধিয়ালৈ ব্যস্ততাৰ অন্ত নাই৷ হাতে হাতে কাঁচি লৈ কৃষক আৰু দাৱনী নামি পৰে পথাৰত৷ পকা ধান দাই পথাৰৰ লখিমী ঘৰলৈ অনাৰ উৎসাহভৰা প্ৰস্তুতি৷ তাৰ মাজতেই এই পকা ধানক লৈ সৰু সৰু অনুষ্ঠান৷ ধানক লখিমী জ্ঞান কৰে কৃষকে৷ ধানেই ধন, ধানেই প্ৰাণ, ধানেই মান৷ প্ৰথম ধান কটাৰ দিনা ধানৰ আগকেইটামানত কাঁচিৰে ৰেপ্ দি ধানৰ সীহকেইটা কলপাতত বান্ধি মূৰত তুলি ঘৰলৈ অনা হয়৷ তাকেই ধানৰ ‘আগ অনা’ বুলি কোৱা হয়৷ ঘৰত মচি-কাচি থোৱা ঠাই এডোখৰত চাকি এগছি জ্বলাই ধানৰ আগবোৰ ৰখা হয় আৰু লগতে ভোগ-প্ৰসাদৰো ব্যৱস্থা কৰা হয়৷ স্কুলীয়া দিনত আমিও পথাৰৰ পৰা এনেদৰে ধানৰ আগ মূৰত তুলি আনি বৰ আনন্দ পাইছিলোঁ৷ এই অনুষ্ঠানটো সৰু, কিন্তু উছাহ আৰু উলাহ ভৰা৷ প্ৰথমে দোৱা ধান আনুষ্ঠানিকভাৱে ঘৰলৈ অনাৰ আনন্দ পৰিয়ালটোৰ সকলোৱে উপভোগ কৰে৷ পাছত এই আগকেইটা ভঁৰাল ঘৰত তুলি থোৱা হয়৷
‘ধানৰ আগ’ অনা অনুষ্ঠানৰ লগে লগে পথাৰত আৰম্ভ হৈ যায় ধান দোৱা কাম৷ ধানৰ গছিত কাঁচি চলে আৰু মুখে মুখে চলে বিহুগীত বা বনগীতৰ একোটা ফাকি৷ আঘোণৰ পথাৰ হৈ পৰে কৃষক আৰু দাৱনীৰ বাবে সোণগুটি চপোৱাৰ আনন্দস্থলী৷ এনে দৃশ্য দেখিলেই মনলৈ আহে ৰুদ্ৰ বৰুৱাৰ পকা ধানক লৈ লিখা সেই বিখ্যাত গীতটি– ‘পকা ধানৰ মাজে মাজে সৰু সৰু আলি অ’ সৰু সৰু আলি...৷’ সঁচাকৈ এই গীতটিতেই আছে পকা ধানৰ পথাৰ আৰু গঞাৰ আশাৰ মন চুই যোৱা ছবি৷ পথাৰখনক লৈয়ে ব্যস্ত সকলো৷ কোনোৱে ধান দাই আছে, কোনোৱে ডাঙৰি বান্ধি আছে আৰু আন কোনোৱে কান্ধত ডাঙৰি লৈ ঘৰমুৱা হৈছে৷ কান্ধত ডাঙৰি লৈ ঘৰমুৱা হোৱা কৃষকৰ খোজে খোজে ধানৰ সীহৰ জিৰিপ্ জিৰিপ্ শব্দ৷ শস্য চপোৱাৰ ভাগৰ পাহৰি থাকে কৃষকে৷
আজি কিছু বছৰ আগলৈকে সাঙুৰি দি গাঁৱৰ ৰাইজে পকা ধান দাইছিল৷ সাঙুৰি মানে লগে-ভাগে ধান কাটি দিয়া অনুষ্ঠান৷ আজি যদি ইঘৰত, কাইলৈ সিঘৰত৷ গৃহস্থই পথাৰতে যোগান ধৰে চাহ-পিঠা৷ সৰুতে আমিও এই পথৰুৱা অনুষ্ঠানটিত যোগ দি বৰ আনন্দ পাইছিলোঁ৷ লাগিলে সিদিনা স্কুললৈয়ে নাযাওঁ৷ ঘৰৰ মানুহক পথাৰলৈ চাহ-পিঠা নিয়াত সহায় কৰোঁ৷ ধান দাই দিয়া গঞাৰ লগতে পথাৰতে চাহ-পিঠাৰ জুতি লওঁ৷ দুপৰীয়া পথাৰতে, নিমখ-জলকীয়া সনা ৰসাল ৰবাব টেঙাৰ জুতি৷ পিঠিত ৰ’দ লৈ পথাৰত ৰবাব টেঙা খোৱা কিমান যে তৃপ্তিৰ কথা/ আজিকালি পথাৰত মেচিনেৰেই পকা ধান কটা আৰম্ভ হৈছে৷ তথাপি দুখীয়া কৃষকে এতিয়াও ঠায়ে ঠায়ে সাঙুৰি দিয়া অনুষ্ঠানৰ যোগেদি ধান কটা কাম কৰি আছে৷ সাঙুৰি সমন্বয়ৰ প্ৰতীক, ইজনে সিজনৰ দুখ-ভাগৰ বুজাৰ অনুষ্ঠান আৰু সমমৰ্মিতাৰ সুন্দৰ পটন্তৰ৷
সাঙুৰি দিয়াৰ দিনাখন গঞাই ধান কাটি গ’লে থিয় হয় কেঁচা নৰাবোৰ৷ সমনীয়াৰ লগত কেঁচা নৰাৰ পেঁপা কৰি বজাওঁ৷ গাল ফুলাই কেঁচা নৰাৰ পেঁপা বজাওঁতে বজাওঁতে মুখ বিষাই যায়৷ ধাননিৰ মাজত থকা সৰু সৰু আলিৰে খোজকাঢ়িলে কেতিয়াবা ভুৰুংকৈ উৰি যায় বতাহ চৰাই৷ সেই আলিৰে দৌৰি দৌৰি আমি বতাহ চৰাইৰ পিছ লওঁ৷ ভাবোঁ কিজানিবা ধৰিবই পাৰোঁ৷ বতাহ চৰাই খেদি খেদি ভাগৰি পৰোঁ, পিছে ধৰিব নোৱাৰোঁ৷ এবাৰ ইঠাইত, এবাৰ সিঠাইত, শেষত ধাননিতে হেৰাই যায় বতাহ চৰাই৷ চৰাইৰ পিছ লওঁতে ধানৰ পাতে গা কাটে, তেজ ওলায়, গা খজুৱায়৷ পিছে বতাহ চৰাই খেদাৰ আনন্দতে পাহৰি থাকোঁ সেই কষ্ট৷ আজিকালি বজাৰত বতাহ চৰাইৰ বেপাৰ৷ মাংসৰ চাহিদা পূৰণৰ বাবে মানুহে বতাহ চৰাই উৎপাদন কৰি মাংসৰ নাটনি মাৰিছে৷ কিন্তু পথৰুৱা বতাহ চৰাই ধাননিত ভুৰুংকৈ উৰা মৰা দৃশ্য নোহোৱা হ’ল৷ এক বিমল আনন্দ হেৰাই গ’ল৷ একেদৰে হেৰাই যাবৰ উপক্ৰম হৈছে চোতালত মৰণা মৰা দৃশ্যও৷ এটা সময় আছিল গাঁৱৰ কৃষকে মৰণাৰেই পকা ধান ডাঙৰিৰ পৰা সৰাইছিল৷ ডাঙৰিৰ ধানৰ মুঠিবোৰ চোতালত জাপি দিয়া হৈছিল আৰু তাৰে ওপৰত তিনি-চাৰিটা বলদ চক্ৰাকাৰে ঘূৰোৱা হৈছিল৷ ওখনিৰে খেৰবোৰ লাৰি-চাৰি দিলে ধানবোৰ তললৈ সৰি পৰে৷ মৰণাৰ মাজতে দিয়া হয় বিৰতি৷ বিৰতিত মৰণা মৰা কৃষকে চাহ-জলপান খায় আৰু বলদ কেইটায়ো জিৰাই লয়৷ মৰণাৰ শেষত ওখনিৰে খেৰবোৰ জোকাৰি বাহিৰ উলিয়াই অনাৰ পাছত ধানবোৰ তললৈ সৰি পৰে৷ ৰইনাৰে ধানখিনি চোতালত থূপাই দ’ম কৰা হয়৷ ধান দেখি মৰণা মৰা গৃহস্থৰ মন সন্তোষেৰে ভৰি পৰে, ন-খোৱাৰো হিচাপ-নিকাচ চলে৷ এনেকৈ আঘোণৰ দিনৰ জোনাকত চোতালত মৰণা মৰাৰ আনন্দই আছিল সুকীয়া৷ এতিয়া মেচিনেৰে ধান সৰোৱা হয়৷ মানুহৰ কষ্ট কমিল, সময়ো বাছিল৷ কিন্তু ধান সৰোৱাৰ বাবেও টকা লাগে, গাঁৱৰ বহু দুখীয়া কৃষকে সেইখিনিও ভৰিব নোৱাৰে৷ বহু ঠাইত এতিয়াও দেহৰ শ্ৰমেৰে মৰণা মাৰিয়ে ডাঙৰিৰ পকা ধান সৰায়৷ মৰণা মৰা কামটোত দুখ-ভাগৰ থাকিলেও আনন্দও আছে৷
এতিয়া যন্ত্ৰৰ যুগ৷ ন-ন প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ফলত মানুহৰ কষ্ট আৰু সময় লাঘৱ হৈছে৷ আজিকালি ৰোৱা ৰুৱা, ধান দোৱা, মৰণা মৰা সকলো যান্ত্ৰিক৷ এইবোৰ সুবিধা গ্ৰহণ নকৰিলে সময়ৰ সৈতে আগবঢ়াটো কঠিন৷ পথাৰৰ মাটিয়ে নাজানে কায়িক শ্ৰম নে যন্ত্ৰেৰে মাটি চহাই ধান গজাইছে৷ জানে মাথোন শস্য গজাব, শাওণত সঁজাল ধৰিব, আঘোণত সোণগুটিৰে ভৰাই তুলিব৷ হেমন্তৰ এই সময়তে সকলোৱে এবাৰ চাওক পথাৰবোৰ, মন ভৰাই উপভোগ কৰক শইচ সোণোৱালী আঘোণৰ পথাৰ৷
[লেখক এম চি কলেজৰ পদাৰ্থ বিজ্ঞান বিভাগৰ প্ৰাক্তন সহযোগী অধ্যাপক]
ফোন ঃ ৯৪৩৫৩-২১৩৩৮