চেকুলাৰিজ্ম
... ভাৰত ৰাষ্ট্ৰই কোনো এটা বিশেষ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা নকৰে৷ আন ভাষাত যাৰ যি ইচ্ছা সেই ধৰ্ম চৰ্চা আৰু পালন কৰিব পাৰে৷ সেইফালৰ পৰা আপুনি হিন্দু ধৰ্ম চৰ্চা আৰু পালন কৰি আহিছে তেনেহ’লে আপুনি ভাৰতৰ চেকুলাৰ চৰিত্ৰৰ অধীনতে পৰিব মানে আপুনি চেকুলাৰ৷ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ‘চেকুলাৰিজ্ম’ শব্দটোৰ আন এটা অৰ্থ হ’ল যে আপুনি যদি আজি হিন্দু ধৰ্ম, কাইলৈ খ্ৰীষ্টান, পৰহিলৈ ইছলাম ধৰ্মত শৰণ লয়, তেনেহ’লে তাতো ভাৰতীয় সংবিধানৰ চেকুলাৰিজ্মৰ একো ক’ব লগা নাই, মানে সেয়াও ভাৰত ৰাষ্ট্ৰৰ চকুত ধৰ্মনিৰপেক্ষ৷ সেয়েহে স্পষ্টকৈ আৰু দৃঢ়তাৰে সংঘসৃষ্ট ‘ঘৰ ৱাপচি’ৰ দৰে ঘটনাও ভাৰতীয় সংবিধানৰ ‘চেকুলাৰিজ্ম’ৰ আওতাতে পৰে৷ তেনেহ’লে ধৰ্মনিৰপেক্ষ শব্দটো ন উগ্ৰ হিন্দুত্ববাদীৰ ইমান চকুৰ কুটা দাঁতৰ শূল কিয় ...
১৯৪৬ চনত মহাত্মা গান্ধীয়ে লিখিছিল, ‘মই মোৰ ধৰ্মৰ শপত খাই কৈছোঁ যে মই মোৰ ধৰ্মৰ বাবে মৰিব পাৰোঁ, কিন্তু এয়া মোৰ ব্যক্তিগত স্থিতি৷ এই স্থিতিৰ লগত মোৰ ৰাষ্ট্ৰৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই৷ ৰাষ্ট্ৰৰ বিষয় তোমালোকৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ কল্যাণ, স্বাস্থ্য, যোগাযোগ, বৈদেশিক সম্পৰ্ক, বিত্ত, আদি সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰাহে, মোৰ ধৰ্ম নহয়৷’
গান্ধীৰ মৃত্যুৰ পাছত নেহৰু, মৌলানা আজাদ, ড॰ আম্বেদকাৰ আদিয়ে গান্ধীৰ এই ধাৰণাক সাংবিধানিক আৰু সামাজিকভাৱে যাতে সবলভাৱে জীয়াই ৰাখিব পাৰে, তাৰ বাবে যথোচিত প্ৰচেষ্টা কৰিছিল৷ ভাৰতে স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পাছত গঠিত সংবিধান সভায়ো ভাৰতত গঢ় লৈ উঠিব পৰা সাম্প্ৰদায়িক বিভেদৰ ভয়াৱহতাক ভালকৈ বুজি পাইছিল আৰু সেয়েহে ১৯৪৮ৰ ৩ জুলাইত লোৱা এক প্ৰস্তাৱত স্পষ্টকৈ এইবুলি উল্লেখ কৰিছিল– ‘এক সুস্থ গণতন্ত্ৰৰ বাবে তথা ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য আৰু সংহতিৰ বাবে সাম্প্ৰদায়িকতাক ভাৰতীয় জনজীৱনৰ মাজৰ পৰা নিঃচিহ্ন কৰিব লাগিব...৷’
মহান ভাৰতীয় দাৰ্শনিক তথা বেদান্ত দৰ্শনৰ পণ্ডিত ড॰ সৰ্বেপল্লী ৰাধাকৃষ্ণনে ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰত ধৰ্মনিৰপেক্ষ চৰিত্ৰৰ প্ৰয়োজনীয়তাক ব্যাখ্যা কৰি কৈছিল– ‘Though faith in the Supreme is the basic principle of the Indian tradition, the Indian State will not identify itself with or be controlled by any particular religion. দ্দ্বঙ্গ hold that no one religion should be given preferential status, or unique distinction, that no one religion should be accorded special privileges in national life or international relations for that would be a violation of the basic principles of democracy and contrary to the best interests of religion and Government.ক্স (Recovery of Faith, New York, Harper Brothers ১৯৫৫, হ্ম. ২০২]
জৱাহৰলাল নেহৰুৱে সবলভাৱে যুক্তি দৰ্শাই কৈছিল যে ভাৰত এখন বিবিধ, বহুৰঙী দেশ আৰু অনৈক্যৰ মাজৰ ঐক্যই ভাৰতৰ শক্তি৷ ধৰ্মভিত্তিক বাছ- বিচাৰে ভাৰতৰ ঐক্য বিনষ্ট কৰাই নহয়, বৰং ভাৰতখন ‘হিন্দু পাকিস্তান’ৰ দৰে হৈ পৰিব৷ তেওঁ কৈছিল– ‘মই বিশ্বাস কৰোঁ যে স্বাধীন ভাৰতৰ চৰকাৰ নি(য় ধৰ্মনিৰপেক্ষ হ’ব আৰু চৰকাৰ প্ৰত্যক্ষভাৱে কোনো ধৰ্মৰ লগতে জড়িত নাথাকিব, বিপৰীতে সকলো ধৰ্মানুষ্ঠানকে স্বাধীনতা দিব৷’
সংবিধান প্ৰণেতাসকলে সংবিধান প্ৰণয়নৰ সময়ত ভাৰতীয় সংবিধানক ধৰ্মনিৰপেক্ষ চৰিত্ৰ দিবলৈ বহু কাৰণত দ্বিধাবোধ কৰিছিল যদিও ১৯৭৬ চনৰ জৰুৰীকালীন অৱস্থা চলি থকাৰ সময়তে সংবিধানৰ ৪২সংখ্যক সংশোধনীৰ জৰিয়তে ‘চেকুলাৰ’ শব্দটো ভাৰতীয় সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰে৷ এই সন্দৰ্ভত এইটোও উল্লেখ কৰা জৰুৰী যে উচ্ছতম ন্যায়ালয়ে ত্ৰ ত্ম Bommai v. Union of India, AIR ১৯৯৪ SC ১৯১৮ গোচৰত কৰা ৰায়দানক ভাৰতীয় সাংবিধানিক ইতিহাসৰ বাবে এক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয়৷ এই ৰায়ত উচ্ছতম ন্যায়ালয়ে স্পষ্টভাৱে উল্লেখ কৰিছিল যে, ‘ধৰ্মনিৰপেক্ষতা সংবিধানৰ এটা মূল বৈশিষ্ট্য’৷
ভাৰতৰ এজন বিখ্যাত আইনজ্ঞ তথা ভাৰতৰ প্ৰথমজন এটৰ্নী জেনেৰেল লগতে বাৰ কাউঞ্চিল অৱ ইণ্ডিয়াৰ প্ৰথম সভাপতি এম চি চেতালৱাৰে ১৯৬৫ চনত তেওঁৰ ‘চেকুলাৰিজ্ম’বিষয়ক এক বক্তৃতাত এখন গণতান্ত্ৰিক দেশত এজন ব্যক্তি আৰু চেকুলাৰিজ্মৰ সম্পৰ্ক কি সেই বিষয়ে সুন্দৰকৈ বৰ্ণনা আগবঢ়াইছিল৷ তেওঁ কৈছিল– ধৰ্মনিৰপেক্ষতা হ’ল জীৱনৰ ধাৰণৰ পদ্ধতি৷
এই কথা প্ৰায় প্ৰতিজন সচেতন ভাৰতীয়ই জানে যে সংবিধানৰ ২৫, ২৬, ২৭ আৰু ২৮নং অনুচ্ছেদত ধৰ্মীয় অধিকাৰ সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে আৰু সংবিধানৰ ২৫নং অনুচ্ছেদ অনুসৰি ভাৰতত বাস কৰা সকলো মানুহে নিজৰ অভিৰুচি মতে যিকোনো ধৰ্ম গ্ৰহণ, ধৰ্ম চৰ্চা আৰু ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিব পাৰে৷ ইয়াৰ লগতে এইখিনি কথাও জনা জৰুৰী যে এই অধিকাৰ অবাধ নহয়৷ আইন-শৃংখলা, নৈতিকতা আৰু জনস্বাস্থ্যৰ কাৰণে ৰাষ্ট্ৰই এই অধিকাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে, কিন্তু ২০১৪ চনত ক্ষমতালৈ অহা ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীৰ হিন্দুত্ববাদী চৰকাৰে এইক্ষেত্ৰত কিছু বেমেজালিৰ সৃষ্টি কৰাৰ লগতে কৌশলগতভাৱে ভাৰতৰ ‘চেকুলাৰ’ চৰিত্ৰটোক লৈ এক দ্বন্দ্বৰ সূত্ৰপাত ঘটায়৷ ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে যিহেতু নেহৰুৰ ‘অনৈক্যৰ মাজত ঐক্য’ ধাৰণাটোক ধৰ্মৰ দৃষ্টিকোণেৰে সম্পৰ্ূণভাৱে নস্যাৎ কৰে, গতিকে প্ৰত্যক্ষভাৱে নহ’লেও চৰকাৰী পৃষ্ঠপোষকতাতে ভাৰতৰ ‘চেকুলাৰ’ চৰিত্ৰটোৰ এক বিসংগতিময় ব্যাখ্যাৰে ৰাইজক বিভ্ৰান্ত কৰাৰ লগতে এচামক মূল ধাৰণাটোৰ পৰা বিপথে নিছে৷ তেওঁলোকক বুজনি দিয়াৰ দৰে ধৰ্মনিৰপেক্ষ বা চেকুলাৰ মানে 'Anti-God' বা ‘নাস্তিক’ নহয় বৰং চেকুলাৰ শব্দটো এখন মুক্ত আৰু স্বাধীন সমাজৰ সমৰ্থকহে৷ ধৰ্মভিত্তিক ৰাষ্ট্ৰবাদে আনহাতে দেশ এখনক দুই বা ততোধিক ধৰ্মৰ মাজৰ অথবা একেটা ধৰ্মৰে ভিন্ন ফৈদৰ মাজৰ সংঘাতে সৃষ্টি কৰা এখন ধৰ্মযুদ্ধৰ ৰক্তাক্ত ভূমিলৈ সলনি কৰা বহু উদাহৰণ আমি ইতিহাসৰ পাতত দেখিছোঁ৷ এনে পৰিস্থিতিত ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ লগতে ব্যক্তিৰ বিকাশো স্তব্ধ হয়৷ ধৰ্মনিৰপেক্ষ বা চেকুলাৰ শব্দটোৰ অৰ্থক লৈ কিছুসংখ্যক মত ভিন্ন হোৱা দেখা যায় যদিও সৰল ভাষাত এই শব্দৰ অৰ্থ হৈছে যে ৰাষ্ট্ৰৰ কোনো নিজা ধৰ্ম নাথাকিব বা ধৰ্মৰ ভিত্তিত ৰাষ্ট্ৰই কোনো বিশেষ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা নকৰিব অথবা চৰকাৰী নীতি পৰিচালনা কৰোঁতে ই ধৰ্মীয় নীতি-নিয়মৰ পৰা মুক্ত হ’ব লাগিব৷ প্ৰত্যেক নাগৰিকৰ নিজ ধৰ্ম উপাসনা, প্ৰচাৰ বা প্ৰসাৰৰ অধিকাৰ থাকিব৷
চেকু্যলাৰিজ্ম বুলি ক’লেই আজিকালি ৰাজনৈতিক তাগিদাত নকৈ সৃষ্ট তথাকথিত হিন্দুত্ববাদীক বিচাই ঢকা দি ডাঁকে, উত্তেজিত হৈ পৰে৷ এই কথা অশুভ যদিও আমোদজনকো৷ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ৪২সংখ্যক সংশোধনীৰে অন্তৰ্ভুক্ত হোৱা ‘চেকুলাৰিজ্ম’ শব্দটোৰ সহজ ভাষাত অৰ্থ হৈছে ‘State has no religion’ অৰ্থাৎ ভাৰত ৰাষ্ট্ৰই কোনো এটা বিশেষ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা নকৰে৷ আন ভাষাত যাৰ যি ইচ্ছা সেই ধৰ্ম চৰ্চা আৰু পালন কৰিব পাৰে৷ সেইফালৰ পৰা আপুনি হিন্দু ধৰ্ম চৰ্চা আৰু পালন কৰি আহিছে তেনেহ’লে আপুনি ভাৰতৰ চেকুলাৰ চৰিত্ৰৰ অধীনতে পৰিব মানে আপুনি চেকুলাৰ৷ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ‘চেকুলাৰিজ্ম’ শব্দটোৰ আন এটা অৰ্থ হ’ল যে আপুনি যদি আজি হিন্দু ধৰ্ম, কাইলৈ খ্ৰীষ্টান, পৰহিলৈ ইছলাম ধৰ্মত শৰণ লয়, তেনেহ’লে তাতো ভাৰতীয় সংবিধানৰ চেকুলাৰিজ্মৰ একো ক’ব লগা নাই, মানে সেয়াও ভাৰত ৰাষ্ট্ৰৰ চকুত ধৰ্মনিৰপেক্ষ৷ সেয়েহে স্পষ্টকৈ আৰু দৃঢ়তাৰে সংঘসৃষ্ট ‘ঘৰ ৱাপচি’ৰ দৰে ঘটনাও ভাৰতীয় সংবিধানৰ ‘চেকুলাৰিজ্ম’ৰ আওতাতে পৰে৷ তেনেহ’লে ধৰ্মনিৰপেক্ষ শব্দটো ন উগ্ৰ হিন্দুত্ববাদীৰ ইমান চকুৰ কুটা দাঁতৰ শূল কিয়? মই নিশ্চিত যে সমাজত বিভেদ সৃষ্টিৰে ৰাজনৈতিক মুনাফাৰ বাবে এই তথাকথিত হিন্দু ৰাজনৈতিক সৈন্যসকলক ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ পাঠ ভুলকৈ পঢ়োৱা হৈছে৷ ওপৰত কোৱাৰ দৰে তেওঁলোকক হয়তো বুজোৱা হৈছে যে ধৰ্মনিৰপেক্ষ মানেই ‘ভগৱানবিদ্বেষী’, ‘হিন্দু ধৰ্ম- সংস্কৃতিবিদ্বেষী’ অথবা ‘ইছলামপ্ৰেমী’ বুলি৷ নহ’লে সকলোকে সমদৃষ্টিৰে চাবলৈ শিকোৱা এটা উদাৰ শব্দৰ প্ৰতি ইমান ঘৃণা কেনেকৈ কাৰোবৰ মনত গঢ় ল’ব পাৰে? ধৰ্মনিৰপেক্ষ মানে যিদৰে ‘সত্ৰত সোমাই সত্ৰৰ সম্পদ লণ্ডভণ্ড কৰা নহয়’ ঠিক সেইদৰে ‘মুছলমান মানেই ভাৰতৰ শত্ৰুও নহয়’ অথবা ধৰ্মনিৰপেক্ষ মানে বলপূৰ্বক ধৰ্মান্তৰ অথবা যীশুৰ মূৰ্তি ভাঙি পেলোৱাও নহয়৷ ড॰ বি আৰ আম্বেদকাৰে কোৱা এষাৰ বৰ সুন্দৰ, প্ৰাসংগিক আৰু প্ৰয়োজনীয় কথা তেওঁৰ ভাষাতেই উল্লেখ কৰিছোঁ– ‘মানৱসমাজত আন ধৰ্মৰ প্ৰতি সন্মান আৰু সহিষ্ণুতা জৰুৰী৷ সকলো ধৰ্মৰে আত্মা এক, কিন্তু আমি ইয়াক ভিন্নৰূপত গ্ৰহণ কৰিছোঁ৷
আজি ‘চেকুলাৰিজ্ম’ক তাৰ মূল কল্যাণকামী চৰিত্ৰৰ পৰা আঁতৰাই আনি ৰাজনৈতিক মুনাফাৰ বাবে এপাত নিখুঁত অস্ত্ৰৰ দৰে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে, কিন্তু মূল কথাটো হ’ল ভাৰতীয় মানেই জন্মসূত্ৰে আপুনি চেকুলাৰ ‘কি হিন্দু, কি মুছলমান, কি জৈন, কি খ্ৰীষ্টান’৷ চেকুলাৰিজ্মৰ আওতা বহু বহল, হয়তো মৌলবাদী চিন্তাৰ কবলত পৰা সেই নিৰ্বোধখিনিয়ে বুজিব পৰাকৈ এই কথা তেওঁলোকৰ বিবেক-বুদ্ধিৰ বাহিৰত৷
ধৰ্মীয় অনুভূতিক কোনোবাই আঘাত কৰিলে তাৰ বিৰুদ্ধে আইনীভাৱে কঠোৰ হোৱাৰ অধিকাৰ এজন ভাৰতীয়ৰ সংবিধানপ্ৰদত্ত৷ বিহিত ব্যৱস্থা লওক৷ আপুনি মাথোঁ সচেতন হওক৷ আপোনাৰ ধৰ্মীয় অনুভূতি আৰু শান্তিৰ সংজ্ঞা কি সেইটো কোনো ধৰ্মৰ অথবা ৰাজনৈতিক দালালক নিৰ্ণয় কৰিবলৈ নিদিব৷ আপোনাৰ ধৰ্মীয় অনুভূতি ৰক্ষাৰ বাবে কোনো দুষ্টৰ প্ৰৰোচনাত পৰি আপুনি ‘ধৰ্মযু্দ্ধ’ ঘোষণা কৰিবলৈ উদ্যত হোৱাটো ব্যক্তিগত আৰু সামাজিক দুয়ো স্তৰতে ক্ষতিকাৰক৷