ভৰতৰ কৰত
কলেজীয়া জীৱনত বেছিভাগ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰেই নিজে অধ্যয়ন কৰা শিক্ষানুষ্ঠানৰ শিক্ষাগুৰু, কৰ্মচাৰী আদিৰ সৈতে বিভিন্ন স্মৃতি বিজড়িত থাকে৷ তাৰ ভিতৰত কিছুমান এনে ব্যক্তি থাকে যিসকলে নিজৰ স্বভাৱসুলভ কৰ্মৰে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মাজত জনপ্ৰিয় হৈ পৰে৷ আমি অধ্যয়ন কৰি থকা সময়ত ঠিক তেনেকুৱা এজন ব্যক্তি আছিল কটন কলেজৰ ভৰতকাই ওৰফে ভৰত কাকতি৷ ভৰত কাকতি কাৰোবাৰ বাবে ‘ভৰতদা’, কাৰোবাৰ বাবে ‘ভৰতকাই’, কাৰোবাৰ বাবে কেৱল ‘ভৰত’৷ এই ভৰতকাই কটন কলেজৰ বহুসংখ্যক ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, শিক্ষক-শিক্ষয়িত্ৰী, আন কৰ্মচাৰীৰ উপৰি পাণবজাৰ, পল্টনবজাৰ, উজানবজাৰ, লতাশিল, কাছাৰী বাছ-আস্থান, শুক্ৰেশ্বৰ মন্দিৰ আদিৰ বাবে এটা এৰাব নোৱৰা নাম৷ সকলো যেন তেওঁৰ চিনাকি, সকলো কথাই যেন তেওঁৰ নখদৰ্পণত/ মহাবিদ্যালয় সপ্তাহ, নৱাগত আদৰণী সভা, কলেজৰ আন কোনো অনুষ্ঠান হওক, আগৰণুৱা এজনেই, ভৰতকাই৷ ছাত্ৰাৱাসৰ ‘নৱাগত আদৰণী সভা’ বা আন কোনো অনুষ্ঠান হ’লেতো নুসুধিবই/ নামভৰ্তিৰ সময়ত ভৰতকাইৰ চলন-ফুৰণ, কথনভংগী দেখিলে [চিনি পোৱাসকলক বাদ দি] যিকোনো মানুহৰেই ধাৰণা হয় যে এইজনেই চাগে নামভৰ্তিৰ মূল মানুহ/ ভৰতকাইৰ কটনত প্ৰভুত্ব আছিল অবিশ্বাস্য৷ আমাৰ সময়ত আৰু আমাৰ আগৰ পৰাই ভৰতকাই কটন কলেজৰ একতা সভাৰ কৰ্মচাৰী হিচাপে কৰ্মৰত আছিল৷ এই সুবাদতে তেওঁৰ পৰিচিতৰ সংখ্যা অধিক৷ প্ৰাক্তন কটনিয়ানসকলে মাজে-সময়ে কটনত সোমালে ভৰতকাইৰ খবৰ নোলোৱাকৈ নাযায়৷ শীতৰ আৱৰণ ফালি ডেকা-গাভৰুৱে কলেজৰ চৌহদ কম্পমান কৰি তোলা সৰস্বতী পূজাৰ সময়ত ভৰতকাই ‘হিৰো’ হৈ থাকে/ চিনি পোৱাকেইজনৰ বাহিৰে আন লোকে ঠিক কৰিব নোৱাৰে সেইদিনা পূজাৰ আচল পূজাৰী কোন? বহুতে ভৰতকাইকেই পূজাৰী গণ্য কৰি মংগলবৰ্ষা আশীৰ্বাদ লৈ ঘৰলৈ উভতি যায়৷ ভৰতকাইৰ আকৌ এক স্বকীয় বৈশিষ্ট্য আছিল৷ পুৱাৰ ভাগত দেহত তেওঁ লৈ ফুৰে প্ৰচণ্ড শক্তি৷ পিছে বেলি লহিওৱাৰ লগে লগে দেহৰ শক্তি কমি আহে আৰু ক্ৰয় কৰিব পৰা এক ‘শক্তি’ৰ গ্ৰাসত পৰি তেওঁৰ বাকশক্তি দহগুণে বাঢ়ি যায়৷ বেলি মাৰ যোৱাৰ পাছত ভৰতকাই যদি কাৰোবাক লগ পালে, সিজনে কথা কোৱাৰ বিষয়ে ভাবিবই নোৱাৰে৷ চাঞ্চেই নাপায়/ বিভিন্ন মন্ত্ৰী-বিধায়কৰ প্ৰসংগৰে কথা আৰম্ভ কৰি আৰক্ষী বিষয়া, প্ৰশাসনিক বিষয়া, উকীলৰ নামেৰেহে কথাৰ ওৰ পৰে৷ তাৰ মাজতেই ডাক্তৰ, ইঞ্জিনিয়াৰ, ব্যৱসায়ী, সাংবাদিক, ছাত্ৰনেতা আদি কিমানৰ নাম সোমায় সেয়া কেৱল ভৰতকাইৰ কথা শুনি থকাজনেহে গম পায়৷ কিবা এটা নিৰ্দিষ্ট কাম দিলে যেনেকৈ হ’লেও সমাপন কৰাটো ভৰতকাইৰ আটাইতকৈ চকুত লগা গুণ আছিল৷ পাণবজাৰ, ডিচি অফিচ, এছপি অফিচ, পাণবজাৰ আৰক্ষী থানা, লতাশিল আৰক্ষী থানা, পৌৰ নিগমৰ কাৰ্যালয় আদিত ভৰতকাই চেলিব্ৰিটীসদৃশ/ চিনি নোপোৱা মানুহ নায়েই৷ ভৰতকাই যদি জীৱনত কাৰোবাক এবাৰ লগ পাইছে, তেন্তে সেইজনৰ আৰু কোনো নিস্তাৰ নাই৷ ভৰতকাই যথেষ্ট অভিজ্ঞতাৰে পুষ্ট ব্যক্তি৷ তদুপৰি ভাল-বেয়া সকলো বুদ্ধি যেন তেওঁৰ মগজুত অনবৰতে খেলি ফুৰে৷ ভৰতকাই একেধাৰে আছিল এজন ইলেক্টিªচিয়ান, ছাউণ্ড ইঞ্জিনিয়াৰ, টেণ্ট মিস্ত্ৰীৰ পৰা গাড়ীৰ সৰু-সুৰা মেকানিক৷ মুঠতে ‘মািŒI×টেলেণ্টেড জিনিয়াছ’৷ কটন কলেজৰ সুদীৰ্ঘ আঠ বছৰীয়া কালত এই ভৰতকাইৰ সৈতে আমাৰ কিমান কি যে মুখৰোচক আখ্যান আছেক্ক সেই আখ্যানবোৰৰ মাজৰেই এটা আমোদজনক উপাখ্যানৰ কথা ক’ব খুজিছোঁ৷ মই তেতিয়া কলেজৰ সাধাৰণ সম্পাদকৰ দায়িত্বত আছোঁ৷ শীতক নেওচি ডিচেম্বৰৰ শেষৰপিনে মহাবিদ্যালয় সপ্তাহ আৰম্ভ হ’ব৷ ছাত্ৰ একতা সভাৰ সিদ্ধান্ত অনুসৰি মহাবিদ্যালয় সপ্তাহ আনুষ্ঠানিকভাৱে উদ্বোধনৰ বাবে সেইবাৰ অসমৰ ৰাজ্যপাল অজয় সিঙক নিমন্ত্ৰণ জনোৱা হ’ল৷ ৰাজ্যপাল আহিব যেতিয়া আমাৰ সকলোৰে ব্যস্ততা বেছি৷ সকলোৰে দৌৰা-দৌৰি লাগি আছে৷ মহাবিদ্যালয় সপ্তাহ ‘মাৰ্চ পাষ্ট’ৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা হয়৷ ঐক্য আৰু প্ৰগতিৰ এই সুন্দৰ মিলনভূমিত কলেজৰ বিভিন্ন আৱাসৰ আৱাসীয়ে প্ৰতিযোগিতাত অংশগ্ৰহণ কৰে৷ ‘মাৰ্চ পাষ্ট’ মহাবিদ্যালয় সপ্তাহৰ আটাইতকৈ গহীন-গম্ভীৰ আৰু জাক-জমকীয়া অনুষ্ঠান৷ ‘তেজ্ ছ্ল’ বুলি কোৱাৰ লগে লগে ডেকা-গাভৰুৰ জোতাৰ গিৰিপ-গাৰাপ শব্দত সকলো অসূয়া-অপ্ৰীতিয়ে যেন ভিৰাই লৰ মাৰে৷ সেইবাৰো লতাশিল খেলপথাৰত ‘মাৰ্চ পাষ্ট’ অনুষ্ঠিত কৰা হ’ব৷ উদ্বোধনী অনুষ্ঠানৰ উদ্দেশ্যে মঞ্চ, ছাউণ্ড, লাইটকে ধৰি সমগ্ৰ খেলপথাৰ সজোৱাৰ দায়িত্ব সেই সময়ৰ সহ-সাধাৰণ সম্পাদক জয়ন্ত শৰ্মাক দিছিলোঁ আৰু সহযোগী আছিল আমাৰ ‘মািŒI×টেলেণ্টেড’ ভৰতকাইৰ দল৷ অনুষ্ঠানৰ ঠিক আগদিনা আবেলি অধ্যক্ষকে ধৰি সকলোৱে গৈ খেলপথাৰখন পৰ্যবেক্ষণ কৰিলোঁ৷ মঞ্চৰ উপৰি খেলপথাৰৰ বিভিন্ন কামৰ অগ্ৰগতিৰ বুজ ল’লোঁ৷ সকলো ঘূৰি-পকি দেখিলোঁ যে কাম ভালদৰেই আগবাঢ়িছে৷ মূল মঞ্চৰ কাম আৰু পতাকা উত্তোলন কৰিবলগীয়া ঠাইখিনিৰ কাম বাকী আছে৷ জয়ন্তক মাতি আনি কৌতূহলী ভাবনাৰে সুধিলোঁ– ‘এইবোৰ কেতিয়া হ’ব? ৰাতিৰ ভিতৰতে শেষ কৰি থ৷ পুৱালৈ একো নথ’বি৷’ ভৰতকাইৰ ‘সোণসেৰীয়া ইতিহাস’ৰ কথা মই ভালদৰে জানিছিলোঁ বাবেই জয়ন্তক পুনৰ ক’লোঁ যে ভৰতকাইৰ ওপৰত ভৰসা কৰি থাকিলে চব পণ্ড হ’ব৷ এনেতে কিছু নিলগত থকা ভৰতকাই আৰু ধনেশ্বৰ আগবাঢ়ি আহি আমাক ক’লে– ‘আপ্নি চিন্তা নক্ৰিব৷ এই ভৰতকাই আৰু ধনেশ্বৰ আছে যেতিয়া সব্ সময়ত হৈ যাব৷’ হঠাৎ মোৰ চকুত পৰিল ভৰতকাইৰ কঁকালত সৰু কৰত এখন ওলমি আছে৷ মনত কথাটো সামৰিব নোৱাৰি সুধিয়েই পেলালোঁ– ‘এইখন কিয়?’ তপৰাই ভৰতকাইৰ উত্তৰ– ‘আপ্নি বুজি নাপেদ্ক...’৷ নিজৰ প্ৰশ্ন সামৰি জয়ন্তক হাঁহি হাঁহি ক’লোঁ যে অলপ ভালকৈ নজৰ দিবি কামত৷ সময়ৰ শেষত দৌৰিবলগীয়া হ’লে বৰ অসুবিধা হ’ব৷ জয়ন্তক তাতে এৰি থৈ আমি লতাশিলৰ পৰা গুচি আহিলোঁ৷ অধ্যক্ষ তৰুণ সৰকাৰ ছাৰে কম কথা কয়৷ সুবিধা বুজি ছাৰক ৰিক্সাত বহুৱাই দুয়োজনে দীঘলীপুখুৰীৰ পাৰেৰে এপাক ঘূৰি কলেজ পালোঁহি৷ মোৰ যিমানদূৰ মনত আছে ৰিক্সাত আহি থাকোঁতে ছাৰে মাত্ৰ দুটাই বাক্য কৈছিল৷ সেই দুটা আছিল ‘ৰাজ্যপালক মাতিছা গতিকে অনুষ্ঠানটো যাতে আটকধুনীয়া হয়’ আৰু ‘কলেজৰ ভাবমূৰ্তি যাতে বেয়া নহয়’৷ বছ্ কথা সিমানেই/ সন্ধিয়া আঠমান বজাত ড॰ ভবেন কলিতা ছাৰে ফোন কৰি মোক লতাশিললৈ মাতিলে৷ মানুহজন অলপ ছিৰিয়াছ/ লতাশিল খেলপথাৰ গৈ দেখিলোঁ ছাৰ আৰু ভৰতকাইৰ মাজত কিবা দেখোন কথাৰ কটা-কটি লাগিছে৷ সৰ্বনাশ/ কাষতে থকা জয়ন্তই মোৰ ওচৰলৈ আহি হাস্যবদনে ক’লে– ‘ভৰতকাই একদম তুংগত আছে/’ মই নিৰ্দিষ্ট দূৰত্বৰ পৰা শুনি আছোঁ ভৰতকাইৰ বিভিন্ন ডায়লগ৷ তাৰে মাজৰ এটা ডায়লগ মোৰ আজিপৰ্যন্ত মনত আছে৷ এনেকুৱা সাংঘাতিক ডায়লগ দাক্ষিণাত্যৰ চিনেমাতো শুনিবলৈ পোৱা নাযায়/ ডায়লগটো আছিল– ‘ছাৰ... শুনোকহে, পাণবজাৰৰ মাজেৰে কিমান চিটীবাছ আহিলাক আৰু গেলাক কিন্তু এই ভৰত কাছাৰী বাছ ষ্টপেজত ৰলাক...’ ৱাহ, কি ডায়লগ/ ডায়লগবোৰ শুনি শুনি কথা বিষম হ’ব বুলি কোবাকুবিকৈ ছাৰৰ ওচৰ পাবলৈ চেষ্টা কৰিলোঁ৷ ছাৰে আমাক দেখি একপ্ৰকাৰ খঙেৰেই ক’লে– ‘এই ভৰত বদমাছটোৱে একো কামতো কৰাই নাই লগতে কাম কৰি থকা মানুহকেইটাকো ক’ৰবালৈ লৈ গৈছে৷ ৰাতিৰ ভিতৰতে কামখিনি নহ’লে লাজ-মান চব্ যাব৷ পুৱা ৰাজ্যপাল আহিব...৷’ ছাৰৰ কথা শেষ হোৱাই নাই, ইফালে ভৰতকাইৰ উদাত্ত ভাষণ অমুক মন্ত্ৰী, তমুক মন্ত্ৰী, এম এল এ, অফিচাৰ, ব্যৱসায়ী... উহ প্ৰভু/ মই অলপ বিৰক্ত হৈ এইবাৰ ক’লোঁ– ‘ঐ ভৰতকাই মনে মনে থাক...’৷ আকৌ চিঞৰে– ‘টেনছন নলবোহে৷ ভৰত আছে যেতিয়া চব্ ঠিক হৈ যাব৷’ আমি ছাৰক ক’লোঁ– ‘ছাৰ, খং নকৰিব৷ আপুনিতো জানেই ভৰতকাই কেনেকুৱা৷’ কলিতা ছাৰে দুই-এটা পৰামৰ্শ দি তাৰ পৰা গ’ল৷ ঘটনাৰ অনুসন্ধান কৰোঁতেহে গম পালোঁ যে সন্ধিয়া প্তমান বজাতেই ভৰতকাই কাম কৰি থকা সকলোকে উধাই-মুধাই দম দিছে/ কাম বন্ধ কৰি উজান বজাৰৰ ফালে সকলোকে ফুৰাবলৈ নিছে আৰু সকলো কাম তাৰ মতে হ’ব লাগিব বুলি নিৰ্দেশ দিছে৷ বেচেৰা টেণ্টমিস্ত্ৰী, ছাউণ্ডৰ কাম কৰাকেইজনে ভৰতকাইৰ চাৰিওফালে গ্ৰহ-নক্ষত্ৰবোৰ ঘূৰে বুলি মানি কাম কৰি আছে৷ এইবোৰ কৰ্মকাণ্ড দেখি ভৰতকাইক মাতি আনি অলপ ধমক দিয়াৰ সুৰতেই ক’লোঁ– ‘কাম ঠিক মতে কৰ৷ ৰাতিৰ ভিতৰত চব্ শেষ হ’ব লাগিব’৷ লগতে ক’লোঁ যে ‘পতাকা উত্তোলনৰ ঠাইটুকুৰা চিকুণ কৰি ভাল বাঁহ এডাল ৰং দি সাজু কৰি ৰাখ’৷ ভৰতকাই আকৌ এইবোৰ কামত ওস্তাদ৷ তপৰাই উত্তৰ– ‘আপনি চিন্তা নক্ৰিবো দুশ টাকা দিয়ক চব্ ঠিক কৰি দিম৷’ জয়ন্তই সেমেনা-সেমেনিকৈ দুশ টকা উলিয়াই দিলে৷ খেলপথাৰৰ ওচৰতে আছে লতাশিল থানা৷ তেতিয়াৰ অ’চি হিমাংশু দাসে আমাক দেখা পাই থানালৈ মাতি ৰাজ্যপালৰ অনুষ্ঠানৰ বিষয়ে খবৰ ল’লে৷ আমি থানাৰ ভিতৰত কথা হৈ থাকোঁতেই হিমাংশুদাই ক’লে– ‘তোমালোকৰ ভৰত আহিছিল৷ আমাৰ পৰা চাহ খাবৰ বাবে পইচাও নিলে আৰু কাইলৈৰ অনুষ্ঠানত যাতে তাক নিৰাপত্তাৰক্ষীয়ে ওলোৱা-সোমোৱাত বাধা নিদিয়ে তাকো ক’লে৷’ জয়ন্ত আৰু মই ইটোৱে সিটোৰ চকুৱে চকুৱে চালোঁ৷ টেনছনটো মগজুত লৈ লতাশিল থানাৰ পৰা কিছুসময়ৰ বাবে ৰজনীকান্ত বৰদলৈ [কছম’] ছাত্ৰাৱাসলৈ আহি মিটিঙৰ বাবে কৰণীয় কিছু কাম সাজু কৰি ভাতকেইটামান পেটত ভৰাই ৰাতি বাৰমান বজাত লতাশিললৈ ৰাওনা হ’লোঁ৷ ডিচেম্বৰ মাহ৷ অতিপাত ঠাণ্ডা৷ লতাশিল গৈ দেখোঁ যে টেণ্ট হাউছৰ মালিক গগৈদাই চকী এখনত বহি কৰ্মচাৰীক বিচাৰি নাপাই কাৰোবাক গালি দি আছে৷ লক্ষ্য কৰিলোঁ আধৰুৱা হৈ থকা মঞ্চৰ ওচৰতে কিবা এটা বস্তু লাং খাই পৰি আছে৷ ওচৰলৈ গৈ টৰ্চ মাৰি দেখিলোঁ মঞ্চৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ অনা কাপোৰসোপা মূৰে-গায়ে মেৰিয়াই লৈ ভৰতকাই নিঃপালি দি শুই আছে৷ ‘ভৰতকাই, ঐ ভৰতকাই’ বুলি মাতিছোঁহে মাতিছোঁ, নাই কোনো সাৰ-সুৰ নাই৷ কাষতে কাম কৰা এজনক পানী অলপ আনিবলৈ দিলোঁ৷ তেতিয়ালৈ মোৰ সাংঘাতিক খং এটা উঠিছে৷ পুৱালৈ অনুষ্ঠান আৰু ভৰতকাইৰ এই নাটক/ খঙৰ ভমকত পানীখিনি ভৰতকাইৰ মুখলৈ মাৰি পঠিয়ালোঁ৷ ডিচেম্বৰৰ সেই ঠেঁটুৱৈ লগা জাৰত মুখত পানী পৰাৰ লগে লগে– ‘ঐ কুনি? কুনি?’ বুলি চিঞৰি ভৰতকাই একেজাঁপে উঠিল৷ তেনেতে মোক দেখি চকুকেইটা মোহাৰি মোহাৰি ক’লে– ‘অ’ আপ্নিহে/’ আকৌ ক’ব ধৰিলে ‘এনাই কৰবা নাপে... টুপ্নিটো আহিইবা দিবা লাগে নহ’লে আমি কাম কৰিম কেঙকে৷’ ভৰতকাইৰ এই সংলাপ শুনি খং কৰিম নে কি কৰিম একো ভাবিয়েই নাপালোঁ৷ এনেতে দেখিলোঁ অলপ দূৰৰ পৰা এজন হোমগাৰ্ড আহিছে৷ তেওঁৰ হাতত কিবা এখন জিলিকি আছে৷ আমাৰ সমুখতেই হোমগাৰ্ডজনে ভৰতকাইক মাত লগাইছে– ‘দাদা, আপোনাৰ কৰতখন ৰাস্তাত পৰি আছিল, দেখি আনিলোঁ, এইখন লওক’৷ ভৰতকায়ে এইবাৰ কৰত পাই নতুন উদ্যম পোৱাৰ দৰে হ’ল৷ একেবাৰে ওচৰত থকা বাঁহৰ দ’ম এটা পালে৷ চকুৰ পচাৰতে তেওঁ বাঁহ কাটিবলৈ ধৰিলে৷ এডালৰ পাছত এডাল কাটিছে, নিমিলেহে নিমিলে/ এবাৰ কৰতখনলৈ চাইছে আৰু কৈছে ‘বেঁকা কৰত’ বুলি গালি পাৰিছে৷ তেনেতে আকৌ ‘টেণ্ট হাউছ’ৰ মালিক গগৈদাই দৌৰি আহি কৈছে বাঁহ কাটি শেষ নকৰিব৷ মঞ্চৰ বাঁহ নাইকিয়া হ’ব৷ ভৰতকাই নিজৰ মতে চলা মানুহ৷ কোনে কি কৈছে সেইবোৰ শুনিবলৈ তেওঁৰ জানো সময় আছে? তেওঁ মাথোঁ কাটিছেহে কাটিছে/ এই সময়খিনি আমি গোটেই নাটকখন লক্ষ্য কৰি থাকিলোঁ৷ ভৰতকায়ে চিঞৰি চিঞৰি কয়– ‘আপনালোক যাক, মই ঠিক কৰি দিম৷’ আমিও ৰাতি দেৰি হোৱা দেখি ভৰতকাইক কলেজৰ পতাকাখন ভালদৰে বান্ধিবলৈ দি গুচি আহিলোঁ, লগতে বাৰে বাৰে ক’লোঁ যে ‘পতাকাখন ভালকৈ বান্ধিবি’৷ পিছদিনা পুৱা ছয়মান বজাত লতাশিললৈ গৈ দেখোঁ সকলো প্ৰস্তুতি সম্পূৰ্ণ হৈছে৷ মোক দেখি ভৰতকায়ে হাঁহি হাঁহি ক’লে ‘গোটেই ৰাতিটু টুপনি মাৰা নাই/ ‘চব্ ঠিক কৰি দিছু/’ অলপ পাছতেই লতাশিল খেলপথাৰ বিভিন্ন ৰং-বিৰঙী পোছাকেৰে দলদোপ-হেন্দোলদোপ হৈ পৰিল৷ শিক্ষাগুৰু, ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, বেণ্ডপাৰ্টী আৰু ওচৰৰ দৰ্শকেৰে লতাশিল খেলপথাৰ ভৰি পৰিল৷ চালেই চাই থাকিব পৰা এক নান্দনিক দৃশ্য৷ যৌৱনৰ আখৰাথলী যেন লতাশিল/ ক্ষন্তেক পাছত ৰাজ্যপাল উপস্থিত হৈ মঞ্চত আসন গ্ৰহণ কৰিলে৷ ঘোষকে অনুষ্ঠান আৰম্ভ কৰিলে৷ সাধাৰণ সম্পাদক হিচাপে সকলোকে আদৰণি জনাই পতাকা উত্তোলনৰ বাবে ৰাজ্যপালক অনুৰোধ জনালোঁ৷ পতাকা উত্তোলনস্থলীৰ কাষতেই ভৰতকাইক দেখা পালোঁ৷ ধৱল বৰণীয়া চোলা, ক’লা লংপেণ্ট আৰু এটা ক’লা ৰঙৰ হাফ ছুৱেটাৰ পিন্ধি ভৰতকাই পতাকাৰ ঠিক তলতেই ৰৈ আছে৷ ভৰতকাইৰ চকুত গৰ্ব [আৰু অলপ টোপনিও]/ ৰাজ্যপালৰ সৈতে পতাকা উত্তোলনস্থলীলৈ আগবাঢ়িলোঁ৷ ভৰতকাই পতাকাৰ টানিবলগীয়া ৰছীডাল দেখুৱাই দিলে৷ মনে মনে ভাবিলোঁ ‘ভৰতকাই মানুহটোৰ দায়িত্ববোধ আছে কিন্তু/’ ৰছীডাল টনাৰ লগে লগে পতাকাখন খোল খালে৷ বেণ্ড বাজি উঠিল৷ পতাকাখনলৈ চাই ছেল্যুট দি থাকেঁাতে মোৰ চকুত গৌৰৱ, বুকু গৰ্বেৰে ফুলি উঠিছে৷ ৰ’ব/ এয়া কি/ কি দেখিছোঁ এয়া/ হে বসুমতী ফাট মেলা পাতালে লুকাওঁ/ পতাকাখন দেখোন ওলোটাকৈ উৰিছে/ কি কৰা যায়? মনে মনে ভগৱানক কাকূতি কৰিলোঁ ৰাজ্যপালে গম নাপালেই হ’ল বুলি৷ কিন্তু বিপদত কেতিয়াবা ভগৱানেও এৰা দিয়ে৷ ৰাজ্যপালে মোক হিন্দীতে সুধিলে ‘ফ্লেগ উলটা হুৱা হেয় ক্যা?’ মই কিবা কোৱাৰ আগতেই ওচৰতে পতাকাৰ ৰছী বান্ধি থকা ভৰতকাই তেপেচকৈ মাত লগাইছে ‘এইছা হি হ্যে ছাৰ’৷ মই ঈষৎ হাঁহি এটা মাৰি মূৰটো দুপিয়াই দিলোঁ৷ মনত লাজ আৰু খং৷ ৰাজ্যপালে ভাষণ শেষ কৰি তেওঁৰ নিৰ্দিষ্ট চকীত বহিল৷ ‘মাৰ্চ পাষ্ট’ৰ প্ৰতি মোৰ তিলমানো লক্ষ্য নাই৷ বাৰে বাৰে চকু যায় পতাকাখনলৈ৷ কি কৰোঁ এতিয়া? চাৰিওফালে চকু ফুৰাই দেখিলোঁ বহুতে পতাকাখনৰ পিনে লক্ষ্য কৰাই নাছিল৷ ঠাণ্ডাৰ দিন৷ বতাহ তেনেকৈ নাই বাবে পতাকাখন উৰা নাই৷ এনেতে ওচৰত থকা ড॰ প্ৰদীপ শৰ্মা ছাৰে মোক সুধিলে– ‘পতাকাখন উŒI×া হৈছে নেকি?’ মই ছাৰক হয় বুলি ক’লোঁ৷ ছাৰে ক’লে– ‘কিবা এটা কৰা৷ সংবাদ মাধ্যমৰ লোক ৰৈ আছে’৷ মোৰ কেনেকুৱা টেনছন হ’ব আপোনালোকে ভাবক/ টেনছনতে ভৰতকাইৰ ওপৰত সাংঘাতিক খং উঠি মঞ্চৰ পিছফালে গুচি আহিলোঁ৷ দেখিলোঁ ভৰতকায়ে কৰতখনেৰে বাঁহ কাটি আছে আৰু দুখন পতাকা গাঁঠি আছে৷ মোক দেখি ভৰতকায়ে কয়– ‘চিন্তা নক্ৰিবহে চব্ ঠিক কৰি দিম...৷’ এইবোৰ কৰ্ম-কাণ্ড দেখি তাতেই ভালকৈ গালি দিলোঁ৷ ইফালে ‘মাৰ্চ পাষ্ট’ শেষ হওঁ হওঁ৷ মোক ঘোষকে বাৰে বাৰে মাতি আছে৷ দৌৰাদৌৰিকৈ আহি নিৰ্দিষ্ট আসনত বহিলোঁ৷ ৫ মিনিটমান পাছতে দেখিলোঁ মঞ্চৰ দুয়োফালে দুখন পতাকা৷ কিন্তু দুয়োখন পতাকা দেখোন ওলোটাকৈ বন্ধা৷ সৰ্বনাশ/ দূৰৈৰ পৰা ভৰতকায়ে দন্তকেইটা উলিয়াই হাতেৰে ছিগনেল দিছে– ‘চব্ ঠিক কৰি দিছুদক’৷ অলপ পাছতে ভৰতকাই মঞ্চলৈ আহি মোক কাণে কাণে ক’লে– ‘মই চব্ ঠিক কৰি দিছুদক৷ আপ্নি টেনছন নলবো/’ মঞ্চত কোনে কি ভাষণ দি আছে মোৰ লক্ষ্য নাই৷ ভিতৰি ভিতৰি প্ৰচণ্ড খং উঠিছে৷ নুঠিবইবা কিয়? কিছু সময় ভৰতকাইৰ ৰেহ-ৰূপ চাই থাকিলোঁ৷ অৱশেষত মিটিং শেষ হ’ল৷ ৰাজ্যপালে অনুষ্ঠান ভাল হোৱা বুলি কৈ প্ৰস্থান কৰিলে৷ সকলো যোৱাৰ পাছত মঞ্চৰ ওপৰত চকীত বহি ভাগৰতেই স্বস্তিৰ নিশ্বাস কাঢ়িলোঁ৷ ভৰতকায়ে পাৰ্টী লৈ নিজৰ কামত লাগি গ’ল৷ কিছুপৰৰ পাছত ওচৰলৈ আহি ক’লে– ‘পতাকাখন দেখুন ঠিকেই বান্ধি দিছলু৷ কিন্তু কেনকে উŒI×াকে উৰলাক্ ধৰবা পাৰা নাইহে? আকো নহয় দক্ কথাটো তিনিজন মানুহে গম পাইছি ভালকে...৷ ৰাজ্যপালে অলপ ধৰবা পাৰছিল৷ কিন্তু মই আকে ধৰণৰ দুখান পতাকা মঞ্চৰ দুইচাইদে উঠে দিলু যাতে উŒI×াকে উৰলাক্ না ঠিকেই উৰলাক্ ধৰবাই নৰে৷ আপনাক কৈছিলু দেখুন ভৰতকাই আছে যেতিয়া চিন্তা নক্ৰিব৷ আজি কৰতে আমাৰ সন্মান বাচালাক...’৷ এইবুলি কৈ ওচৰতে থকা কৰতখনলৈ মোক দেখুৱাই কৈ আছে দেখলাকনা মোৰ কৰতৰ কামাল৷ লাহে লাহে ভৰতকাইৰ সেই পুৰণি, অতি চিনাকি ভাষণবোৰ আৰম্ভ হৈ গ’ল৷ ভৰতকাইৰ কথাত বিশেষ গুৰুত্ব নিদি ‘ভৰতকাই তই সাংঘাতিক’ বুলি নমস্কাৰ এটা দি লতাশিলৰ পৰা দূৰ হ’লোঁ৷ ৰিক্সা এখনত উঠিছোঁহে মাত্ৰ, ভৰতকাই আৰু ধনেশ্বৰে চিঞৰি চিঞৰি দৌৰি আহি কৈছে– ‘কিবা এটা দি যক, অ’ জি এছ, অ’ জি এছ, কিবা এটা দি যক’৷ ৰিক্সাৰ পিছফালৰ পৰ্দাখনেৰে জয়ন্তই কৈছে– ‘কলেজলৈ আহক, তাত দিম৷’