দেশ-বিদেশৰ পৰা যুদ্ধ কৰা মহান স্বাধীনতা সংগ্ৰামীজন

‘তৰিলে দেশ মৰিলে স্বৰ্গ’ এই বীজমন্ত্ৰৰে অসমৰ দেশভক্ত তৰুণৰাম ফুকনে দেশৰ তৰুণসকলক জাগ্ৰত কৰি দেশ স্বাধীন কৰাৰ কাৰণে জাতিটোক ৰণোন্মত্ত কৰি তুলিছিল৷ ঠিক তেনেকৈ মোক তেজ দিয়া আৰু মই তোমালোকক স্বাধীনতা দিম– এই জাতীয়তাবাদী অমৰ উক্তিটোৰে দেশৰ সৈন্যসকলক কোনজন মহান ব্যক্তিয়ে অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল সেইটো আমি সকলোৱে জানো৷ কিন্তু এই উক্তিটোৰ আঁৰত থকা ব্যক্তিজনৰ অৰ্থাৎ দেশৰ স্বাধীনতাৰ বাবে বিদেশত ৰহস্যময় মৃত্যুক আঁকোৱালি লৈ দেশবাসীৰ মনত অমৰ হৈ থকা মহান স্বাধীনতা সংগ্ৰামী নেতাজী সুভাষ ¸চন্দ্ৰ বসুৰ বিষয়ে বহু কথাই হয়তো আমি নাজানো৷ দি ফাদাৰ অৱ লেটিন খ্ৰীষ্টিয়ানিটী টাৰটুলিয়ায়ে কৈছিল–  The blood of the martyrs is the seed of Church৷ টাৰটুলিয়াৰ এই মহান উক্তিটোক সত্য প্ৰমাণ কৰি ইতিমধ্যে বহু বীৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামীয়ে নিজৰ প্ৰাণ ত্যাগ কৰি ভাৰতভূমিক ব্ৰিটিছৰ গোলামৰ পৰা মুক্ত কৰি পৱিত্ৰ কৰি থৈ গৈছে৷ সেই মহান স্বাধীনতা সংগ্ৰামীসকলৰ মাজৰ এজন আছিল নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসু৷ জাতীয়তাবাদৰ শক্তিশালী চেতনা তেওঁ ভাৰতৰ প্ৰতিজন দেশপ্ৰেমিকৰ হৃদয়ত প্ৰৱাহিত কৰি থৈ গৈছে৷ শুনিলে আচৰিত হ’ব যে নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসুৰ জীৱনৰ এটা ঘটনাৰ লগত আমাৰ অসমৰ সকলোৰে মৰমৰ আৰু শ্ৰদ্ধাৰ সাহিত্যিক হোমেন বৰগোহাঞিৰ ছাৰৰ জীৱনৰ সাদৃশ্য আছে৷ নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসুৱে যেনেকৈ দেশক ব্ৰিটিছৰ গোলামৰ পৰা মুক্ত কৰিবলৈ চিভিল ছাৰ্ভিচ পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হৈ উচ্ছপদৰ চাকৰি ত্যাগ কৰে, ঠিক তেনেদৰে বৰগোহাঞি ছাৰেও অসমীয়া সাহিত্য আৰু সাধাৰণ জনতাৰ ন্যায়ৰ বাবে অসম প্ৰশাসনিক সেৱাৰ পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হৈ উচ্ছ বিষয়াৰ পৰা পদত্যাগ কৰিছিল৷ সমসাময়িক ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক অসাধাৰণ ব্যক্তিত্বৰ জীৱন আৰু কীৰ্তিৰ এক বহল ৰূপৰেখা সম্পৰ্কে অৰ্থাৎ নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসুৰ আত্মজীৱনী সম্পৰ্কে অধ্যয়ন কৰোঁ শিশিৰ কুমাৰ বসুৱে ৰচনা কৰা নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসু নামৰ গ্ৰন্থত৷

১৭৫৭ চনত বংগদেশত ব্ৰিটিছ আক্ৰমণকাৰীহঁতৰ হাতত প্ৰথমটো পৰাজয়ৰ পাছত হেৰোৱা স্বাধীনতা উদ্ধাৰৰ বাবে ভাৰতৰ জনসাধাৰণ এশ বছৰজুৰি এলানি কঠোৰ আৰু তিক্ত সংগ্ৰামত লিপ্ত হৈছিল৷ স্বাধীন মানুহ হিচাপে তেওঁলোকে শেষবাৰৰ বাবে যুঁজিছিল ১৮৫৭ চনত, শেষ মোগল সম্ৰাট বাহাদুৰ শ্বাহৰ নেতৃত্বত৷ বাহাদুৰ শ্বাহৰ ত্ৰুটিপূৰ্ণ নেতৃত্বৰ বাবে পৰাজিত হৈ, বশ্যতা স্বীকাৰ কৰিবলৈ তেওঁলোক বাধ্য হয়৷ এই পৰাজয়ৰ পাছত ১৮৫৮ চনত ব্ৰিটিছে ভাৰতৰ শাসনভাৰ নিজৰ হাতত তুলি লয়৷ ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদে সমগ্ৰ দেশতে নিজৰ দমনমূলক কাৰ্য চলাই যায়৷ ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদৰ জটিল সন্ধিক্ষণতে ১৮৯৭ চনৰ ২৩ জানুৱাৰীত বংগ প্ৰদেশৰ উৰিষ্যাৰ এখন সৰু চহৰ কটকত জন্ম হৈছিল সুভাষচন্দ্ৰ বসু নামৰ নিৰ্ভীক স্বাধীনতা যুঁজাৰুজনৰ৷ জন্মৰ পঞ্চলিছ বছৰৰ পাছত ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদৰ মূল ভেটিটোৰ বিৰুদ্ধেই তেওঁ বিদ্ৰোহ ঘোষণা কৰিছিল৷ তেওঁৰ পিতৃ জানকীনাথ বসু পেছাত এজন উকীল আছিল৷ তেওঁৰ মাতৃ প্ৰভাৱতী দেৱীৰ আঠোটা ল’ৰা আৰু ছজনী ছোৱালী আছিল৷ সুভাষ চন্দ্ৰ বসু আছিল নৱম সন্তান৷

১৯০২ চনৰ জানুৱাৰীত প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ বাবে কটকৰ প্ৰটেষ্টাণ্ট যুৰোপিয়ান স্কুললৈ পঠিওৱা হৈছিল৷ তাৰপাছত তেওঁ ৰাৱেনশ্বৰ কলেজিয়েট স্কুললৈ যায়, তাত তেওঁৰ সম্পূৰ্ণ মানসিক আৰু মনস্তাত্ত্বিক পৰিৱৰ্তন ঘটে৷ কাৰণ স্কুলৰ প্ৰধান শিক্ষক বেণীমাধৱ দাসৰ শিক্ষাই তেওঁক প্ৰকৃতি আৰু মানুহৰ মাজৰ এৰাব নোৱৰা সম্পৰ্কটো দেখুৱাই দিছিল৷ এই সময়তে অৰ্থাৎ পোন্ধৰ বছৰ বয়সতে তেওঁৰ জীৱনত প্ৰৱেশ কৰে স্বামী বিবেকানন্দ আৰু তেওঁৰ আদৰ্শ৷ বিবেকানন্দৰ অধ্যয়নৰ পৰাই তেওঁ তেওঁৰ জীৱনৰ লক্ষ্য মানৱ সেৱাক বাছি লয়৷ স্কুলীয়া জীৱনৰ শেষৰ ফালে তেওঁ এটা দলত যোগদান কৰে৷ এই দলৰ উদ্দেশ্য আছিল আধ্যাত্মিক উৎকৰ্ষ সাধন আৰু জাতীয় সেৱা৷ ১৯১৩ চনত প্ৰৱেশিকা পৰীক্ষাত দ্বিতীয় স্থান লাভ কৰি উত্তীৰ্ণ হৈ তেওঁ কলিকতাৰ প্ৰেছিডেঞ্চী কলেজত কিছুদিন অধ্যয়ন কৰে৷ এই সময়তে তেওঁ ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ বামপন্থী নেতা অৰবিন্দ ঘোষৰ দৰ্শন আৰু আদৰ্শৰে অনুপ্ৰাণিত হয়৷ কলেজত তেওঁ দাৰ্শনিক আৰু ৰাজনৈতিক ধ্যান-ধাৰণাৰ ক্ষেত্ৰত ক্ষিপ্ৰভাৱে আগুৱাই যায় আৰু ফলত ১৯১৫ চনত ইণ্টাৰমিডিয়েট পৰীক্ষাত তেওঁ উচ্ছ আসন লাভ কৰিবলৈ সক্ষম নহয়৷ তাৰপাছত তেওঁ ডিগ্ৰী পাঠ্যক্ৰমত দৰ্শন বিষয়ত অনাৰ্ছ লয়৷ ১৯১৬ চনৰ আৰম্ভণিতে প্ৰছিডেঞ্চী কলেজত ঘটা দুটা ঘটনাই তেওঁৰ জীৱনৰ গতি সম্পূৰ্ণৰূপে সলনি কৰি দিয়ে৷ প্ৰথম ঘটনাটো হ’লঃ জানুৱাৰীৰ এদিন পুৱাই এফ অটেন নামৰ এজন ইংৰাজ অধ্যাপকে তেওঁৰ শ্ৰেণীকোঠাৰ সন্মুখৰ কৰিড’ৰত কিছুমান ছাত্ৰই হুলস্থূল কৰি থকা দেখি খঙতে ছাত্ৰকেইজনক মাৰধৰ কৰে৷ ছাত্ৰসকলৰ দাবী মানি ক্ষমা খুজিবলৈ অধ্যাপকজনে অস্বীকাৰ কৰাত কলেজত এক সাধাৰণ ধৰ্মঘট পালন কৰা হয়৷ এই ধৰ্মঘটৰ নেতা হিচাপে সুভাষচন্দ্ৰ বসুক সাৱধানবাণী শুনোৱা হয়, কিন্তু তেওঁ দৃঢ়ভাৱে থিয় হয়৷ সৌভাগ্যক্ৰমে অধ্যাপকজনৰ সুমতি হয় আৰু পৰিস্থিতিটো বন্ধুভাবেৰে নিষ্পত্তি কৰিলে৷

দ্বিতীয় ঘটনাটো হ’ল– সেই একেজন অধ্যাপকে প্ৰথম বাৰ্ষিকৰ ছাত্ৰ এজনক পুনৰ মাৰধৰ কৰে৷ ধৰ্মঘটৰ দৰে স্বাভাৱিক উপায়বোৰে কাম নিদিয়ে বুলি ভাবি ছাত্ৰসকলে আইন নিজৰ হাতত তুলি লৈ অধ্যাপকজনক উত্তম-মধ্যম দিয়ে৷ এই ঘটনাটোৰ পাছত সুভাষচন্দ্ৰ বসুক কলেজৰ পৰা বৰ্খাস্ত কৰা হয়৷ এই ঘটনাটোৱে আছিল তেওঁৰ জাতীয়তাবাদী চেতনাৰ প্ৰথম জাগৰণ৷ তাৰ পাছত তেওঁ কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ স্কটিছ চাৰ্চ কলেজৰ পৰা ১৯১৮ চনত দৰ্শন বিষয়ত প্ৰথম শ্ৰেণীৰ দ্বিতীয় স্থান লাভ কৰি স্নাতক পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হয়৷ ভাৰতীয় চিভিল ছাৰ্ভিচ পৰীক্ষাৰ বাবে তেওঁ ১৯১৯ চনৰ ১৫ ছেপ্টেম্বৰত ইংলেণ্ডলৈ যায় আৰু ১৯২০ চনৰ ছেপ্টেম্বৰৰ মাজভাগত চতুৰ্থ স্থান লাভ কৰি ভাৰতীয় চিভিল ছাৰ্ভিচ পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হয়৷  উত্তীৰ্ণ হোৱাৰ পাছত অৰ্থাৎ ১৯২০ চনৰ ছেপ্টেম্বৰৰ পৰা ১৯২১ চনৰ মাৰ্চপৰ্যন্ত তেওঁৰ অন্তৰত এক তুমুল দ্বন্দ্ব চলে ভৱিষ্যৎ জীৱনৰ দুটা পথৰ মাজত৷ এটা পথত আছে মানৱ জীৱনৰ মহত্তম আদৰ্শসমূহ, যাৰ লগত জড়িত আছে অন্তহীন দুখ-কষ্ট আৰু এক দৰিদ্ৰভৰা জীৱন, আনহাতে আনটো পথত আছে চিভিল ছাৰ্ভিচৰ এক আৰামদায়ক পদবী, কোনটো পথেৰে তেওঁ যাত্ৰা কৰিব? শেষত তেওঁ দ্বিতীয় পথটো বাছি লৈ ১৯২১ চনৰ ২৩ এপ্ৰিলত চিভিল ছাৰ্ভিচৰ পৰা পদত্যাগ কৰি ভাৰতত পূৰ্ণোদ্যমে চলি থকা জাতীয় সংগ্ৰামত জঁপিয়াই পৰাৰ মানসেৰে তেওঁ ভাৰতলৈ উভতি আহে৷

উভতি আহিয়েই ১৯২১ চনৰ ১৬ জুলাইত তেওঁ মহাত্মা গান্ধীক সাক্ষাৎ কৰে৷ এই সাক্ষাতৰ উদ্দেশ্য আছিল আন্দোলনৰ সৰ্বোচ্ছ নেতাজনৰ পৰা আন্দোলনৰ কৰ্মসূচী সম্পৰ্কে স্পষ্ট ধাৰণা লাভ কৰা৷ মহাত্মাৰ সৈতে হোৱা প্ৰথমটো সাক্ষাতত নিৰাশ হৈ তেওঁ কলিকতালৈ গৈ দেশবন্ধু চিত্তৰঞ্জন দাসক লগ ধৰে৷ চিত্তৰঞ্জন দাসে তেওঁক বেংগল অস্থায়ী কংগ্ৰেছ কমিটী আৰু জাতীয় স্বেচ্ছাসেৱী বাহিনীৰ প্ৰচাৰ কামত নিয়োজিত কৰে৷ ১৯২৩ চনত তেওঁ ভাৰতৰ যুৱ কংগ্ৰেছৰ সভাপতি আৰু বংগ প্ৰদেশ কংগ্ৰেছৰ সচিবৰূপে নিৰ্বাচিত হয়৷ চিত্তৰঞ্জন দাসে আৰম্ভ কৰা ফৰৱাৰ্ড নামৰ বাতৰিকাকতখনৰো তেওঁ সম্পাদক আছিল৷ ১৯২৪ চনত যেতিয়া দাস কলিকতাৰ মেয়ৰ নিৰ্বাচিত হয়, তেতিয়া তেওঁ কলিকতা পৌৰ নিগমৰ চিইঅ’ হিচাপে কাম কৰে৷ ১৯২৫ চনত জাতীয়তাবাদীৰ বিৰুদ্ধে চলোৱা অভিযানত বসু গ্ৰেপ্তাৰ হৈ মান্দালয়ৰ কাৰাগাৰত থাকিবলগীয়া হয়৷ তাতে তেওঁ যক্ষ্মা ৰোগত আক্ৰান্ত হয়৷ ১৯২৭ চনত কাৰাগাৰৰ পৰা ওলোৱাৰ পাছত তেওঁ কংগ্ৰেছ দলৰ সাধাৰণ সম্পাদক হয় আৰু জৱাহৰলাল নেহৰুৰ সৈতে স্বাধীনতা সংগ্ৰামত মনোনিৱেশ কৰে৷ ১৯২৮ চনৰ ডিচেম্বৰত কলিকতাত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ বাৰ্ষিক অধিৱেশন আহ৩ান কৰে৷ কিছুদিন পাছতে তেওঁ পুনৰ আইন অমান্যৰ বাবে গ্ৰেপ্তাৰ হয় আৰু কাৰাগাৰলৈ যায়৷ কাৰাগাৰৰ পৰা ওলোৱাৰ পাছত ১৯৩০ চনত তেওঁ অষ্ট্ৰিয়া, চেকোশে¡াভাকিয়া, পোলেণ্ড, হাংগেৰী, ইটালী, ছুইজাৰলেণ্ড, জাৰ্মানী, ফ্ৰান্স আদি ভ্ৰমণ কৰি বহু ভাৰতীয় ছাত্ৰ আৰু ইউৰোপীয় ৰাজনেতাক লগ কৰে৷ তাতেই তেওঁ গ্ৰন্থ ‘দ্য ইণ্ডিয়ান ষ্ট্ৰাগল’ৰ প্ৰথম খণ্ড লিখি উলিয়ায়৷ তাৰপাছত তেওঁ ১৯৩৮ চনৰ হৰিপুৰ অধিৱেশনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ সভাপতিৰূপে নিৰ্বাচিত হয়৷

সভাপতি হৈ তেওঁ ‘স্বৰাজ’ৰ সপক্ষে থিয় দিছিল আৰু ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে হিংসাৰো পোষকতা কৰিছিল৷ ইয়াৰ বাবে তেওঁৰ মহাত্মা গান্ধীৰ লগত বিবাদ হয় আৰু গান্ধীয়ে তেওঁক কংগ্ৰেছৰ সভাপতি পদ দিয়াৰ বিৰোধিতা কৰে৷ ইয়াৰ ফলত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ মাজত ফাঁট মেলে৷ তেওঁ দলৰ ঐক্য বজাই ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে, কিন্তু মহাত্মা গান্ধীয়ে তেওঁক নিজা এটা বেলেগ কেবিনেট গঠন কৰিবলৈ পৰামৰ্শ দিয়ে৷ এই ঘটনাই জৱাহৰলাল নেহৰু আৰু বসুৰ মাজত মনোমালিন্য ঘটায়৷ অসুস্থতাৰ বাবে তেওঁ ১৯৩৯ চনৰ কংগ্ৰেছৰ ত্ৰিপুৰা সভালৈ ষ্ট্ৰেচাৰত আহিবলগীয়া হয়৷ সেই সভাত তেওঁ পুনৰ দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে কংগ্ৰেছৰ সভাপতি নিৰ্বাচিত হয়৷ শেষত বিৰোধী পক্ষৰ হেঁচাত তেওঁ ১৯৩৯ চনৰ ২২ জুনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ সভাপতি পদৰ পৰা পদত্যাগ কৰে৷ তাৰপাছত তেওঁ অল ইণ্ডিয়া ফৰৱাৰ্ড ব্লক নামৰ শাখা এটা গঠন কৰে৷ এই শাখাৰ প্ৰধান শক্তি আছিল ঘৰুৱা ৰাজ্য বংগত৷ বিশ্বযুদ্ধ আৰম্ভণিৰ সময়ত ভাইচৰয় লৰ্ড লিনলিথগাৱেই কংগ্ৰেছ নেতৃত্বৰ লগত আলোচনা নকৰাকৈ ভাৰতৰ হৈ যুদ্ধ ঘোষণা কৰাৰ প্ৰতিবাদত বসুৱে আইন অমান্য আন্দোলনৰ প্ৰস্তাৱ দিয়ে৷ কিন্তু মহাত্মা গান্ধীয়ে ইয়াৰ বাবে অমান্তি হয়৷ তেতিয়া তেওঁ নিজে কলিকতাত এক প্ৰতিবাদী সমদল উলিয়ায়৷ ব্ৰিটিছ চৰকাৰে তেওঁক কাৰাগাৰলৈ পঠায়, কিন্তু জ্জদিনীয়া অনশনৰ পাছত তেওঁক কাৰাগাৰৰ পৰা মুক্ত কৰি দিয়ে৷ ১৯৪১ চনত কলিকতাৰ নিজৰ ঘৰতে তেওঁক গৃহবন্দী কৰা হয়৷ কিন্তু পুলিচ-চোৰাংচোৱাৰ বেহু ভাঙি তেওঁ আফগানিস্তান, ৰাছিয়া, জাৰ্মানী আৰু অৱশেষত ব্ৰহ্মদেশ আৰু মালয়ত উপস্থিত হয়৷ ১৯৪৩ চনত তেওঁ বিদেশবাসী জাতীয়তাবাদী নেতা ৰাসবিহাৰী বসুৰ সহযোগত ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনী নাইবা আজাদ হিন্দ ফৌজক পুনৰ গঠন কৰে৷ ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনীৰ ধাৰণাটো প্ৰথমে পোষকতা কৰিছিল মালয়ত ব্ৰিটিছ সৈন্য বাহিনীত চাকৰি কৰি পাছত জাপানী সৈন্যবাহিনীৰ ওপৰত আত্মসমৰ্পণ কৰিবলগীয়া হোৱা ভাৰতীয় বিষয়া কেপ্টেইন মোহন সিঙে৷ ১৯৪২ চনৰ মাৰ্চত বিদেশবাসী ভাৰতীয়ক লৈ টকিঅ’ত বহা এখন সভাত ভাৰতীয় স্বতন্ত্ৰ লীগ গঠন কৰা হয়৷ ইয়াৰ পাছত ১৯৪২ চনৰ জুনত বেংককত বহা সন্মিলনত উক্ত লীগৰ সভাপতি হিচাপে ৰাসবিহাৰী বসুক সভাপতি নিৰ্বাচিত কৰা হয় আৰু তাতেই আজাদ হিন্দ ফৌজক পুনৰুজ্জীৱিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা হয়৷ বেংকক অধিৱেশনে সুভাষ চন্দ্ৰ বসুকো জাপানলৈ নিমন্ত্ৰণ জনায়৷ তেওঁ জাপানত উপস্থিত হোৱাৰ পাছত ৰাসবিহাৰী বসুৱে ভাৰতীয় স্বতন্ত্ৰ লীগৰ সভাপতিৰ আসনখন ত্যাগ কৰি সুভাষ চন্দ্ৰ বসুক উক্ত পদলৈ আদৰণি জনায়৷ লগতে আই এন এৰ সৰ্বোচ্ছ মুৰব্বী হিচাপে তেওঁৰ নাম ঘোষণা কৰা হয়৷

১৯৪৩ চনৰ ২১ অক্টোবৰত তেওঁ ছিংগাপুৰত স্বাধীন ভাৰতৰ অস্থায়ী চৰকাৰ গঠন কৰি ব্ৰিটিছমুক্ত ভাৰত গঠনৰ সংকল্প গ্ৰহণ কৰে৷ ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনীক পুনৰ গঠন কৰা হয় আৰু যুদ্ধবন্দীৰ লগতে সাধাৰণ মানুহকো সৈন্য বাহিনীত ভৰ্তি কৰা হয়৷ ইয়াৰ লগতে যুদ্ধ পুঁজি গঠন কৰা হয় আৰু ‘ঝান্সি ৰাণী ৰেজিমেণ্ট’ নামেৰে মহিলাৰ বাহিনী এটাও গঠন কৰে৷ ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনীৰ মূল শে¡াগান আছিল ‘জয় হিন্দ’৷ ব্ৰিটিছ আৰু সহযোগীসকলৰ সৈন্যৰ বিপক্ষে ভাৰতীয় জাতীয় সেনা বাহিনীয়ে জাপানৰ লগ লাগি ব্ৰহ্মদেশ, ই¥£ল আৰু ক’হিমাত যুদ্ধ কৰিছিল৷ কিন্তু যুদ্ধত জাপানৰ পৰাজয় আৰু আত্মসমৰ্পণে ভাৰতীয় জাতীয় সৈন্য বাহিনীকো আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰায়৷ এই পৰাজয়ৰ পাছত নেতাজীয়ে ১৯৪৫ চনৰ ১৮ আগষ্টত বিমানেৰে টকিঅ’লৈ উৰা মাৰে৷ ১৯৪৫ চনৰ ২৩ আগষ্টত টকিঅ’ ৰেডিঅ’ত ঘোষণা কৰা হ’ল যে টাইহুকু বিমানবন্দৰ এৰাৰ পাছত বিমানখন ধবংসপ্ৰাপ্ত হয় আৰু জাপানী জেনেৰেল শ্বিডেই, যানখনৰ চালক আৰু লগত আনকেইজনৰো মৃত্যু হয়৷ বেয়াকৈ অগ্নিদগ্ধ হৈ নেতাজী গুৰুতৰভাৱে আহত হয় আৰু টাইহুকুৰ সামৰিক চিকিৎসালয়ত তেওঁৰ মৃত্যু হয়৷ কিন্তু ভাৰতত আজিও বহুতে তেওঁৰ মৃত্যু সম্পৰ্কে এই তথ্য সঁচা বুলি মানি ল’বলৈ সাজু নহয়৷ আদৰ্শগত প্ৰভেদ থাকিলেও নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসু আৰু মহাত্মা গান্ধী উভয়ৰে হৃদয়ত এজনৰ প্ৰতি আনজনৰ গভীৰ শ্ৰদ্ধা আছিল৷ দেশ স্বাধীনৰ বাবে এজনে আনজনৰ প্ৰচেষ্টাক সদায় প্ৰশংসা কৰি আহিছে৷ ১৯৪২ চনত মহাত্মা গান্ধীয়ে সুভাষচন্দ্ৰ বসুক প্ৰিন্স এমাং দ্য পেট্ৰিয়টছ বুলি সম্বোধন কৰিছিল৷ নেতাজীৰ মৃত্যুৰ বাতৰিৰ পাছত মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিল– Netajis patriotism is second to none. His bravery shines through all his actions. ণ্ড্ৰঙ্গ aimed high and failed . But who has not failed. আনহাতে সুভাষচন্দ্ৰ বসুৱেও বাৰুকৈয়ে উপলব্ধি কৰিছিল মহাত্মা গান্ধীৰ গুৰুত্ব এজন ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদী নেতা হিচাপে৷ সেয়ে হয়তো তেওঁ ১৯৪৪ চনৰ ৰেংগুনৰ পৰা কৰা ৰেডিঅ’ সম্বোধনত মহাত্মা গান্ধীক The father of our nation বুলি সম্বোধন কৰিছিল৷ দুয়োজন নেতাই ভৱিষ্যতে ভাৰতত সমাজবাদ স্থাপন কৰিব বিচাৰিছিল, কিন্তু সেই সমাজবাদ আহৰণৰ পথ ভিন্ন আছিল৷ মহাত্মা গান্ধীয়ে সদায় অহিংসা আৰু সত্যাগ্ৰহৰ পথেৰে আগবাঢ়ি ভাৰতক স্বাধীন কৰিব বিচাৰিছিল, আনহাতে সুভাষচন্দ্ৰ বসুৱেও মহাত্মা গান্ধীৰ আদৰ্শক বিশ্বাস কৰিছিল, কিন্তু প্ৰয়োজন হ’লে সামৰিক শক্তি প্ৰয়োগৰ কথাও তেওঁ কৈছিল৷ তেওঁৰ এই সামৰিক শক্তি প্ৰয়োগক মহাত্মা গান্ধীয়ে কেতিয়াও সমৰ্থন কৰা নাছিল৷ তেওঁৰ জীৱনৰ পৰা আমি এটা কথা মানিব লাগিব যে ভাৰতক ব্ৰিটিছৰ গোলামৰ পৰা মুক্ত কৰাৰ বাবে তেওঁ গোটেই জীৱন আপ্ৰাণ চেষ্টা কৰিছিল৷ যদিও মহাত্মা গান্ধীয়ে তেওঁৰ আদৰ্শক ভালপোৱা নাছিল বা সমৰ্থন কৰা নাছিল তথাপি তেওঁ তেওঁৰ আদৰ্শক পথ হিচাপে বাছি লৈ ভাৰতবৰ্ষৰ স্বাধীনতাৰ বাবে যুদ্ধ কৰি, দেশপ্ৰেমৰ তেজত বিদু্যৎবেগী বিপ্লৱৰ সোঁত প্ৰৱাহিত কৰিছিল৷ মহাত্মা গান্ধী আৰু সুভাষচন্দ্ৰ বসু দুয়োৰে মত আৰু পথ ভিন্ন হ’লেও উদ্দেশ্য আছিল এটাই ভাৰত মাতাক ব্ৰিটিছৰ গোলামৰ শিকলিৰ পৰা মুক্ত কৰা৷ নেতাজী সুভাষচন্দ্ৰ বসুৱে আত্মজীৱনীত লিখিছে– এৰি অহা জীৱনৰ যিবোৰ কথা মোৰ মনত আছে, তাৰে প্ৰথম কথাটো হ’ল, আদিতে নিজকে মই তেনেই তুচ্ছ জ্ঞান কৰিছিলোঁ৷