বিশ্ব মাতৃভাষা দিৱস, ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতি আৰু গণিতত মাতৃভাষা
আপুনি গণিতৰ সমস্যা এটা সমাধান কৰাত কিমান পাকৈত সেয়া নিৰ্ভৰ কৰে আপুনি শিশু অৱস্থাত কি ভাষাত গণিতৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিছিল তাৰ ওপৰত৷ আচৰিত যেন লাগিলেও ২০০১ চনতেই আমেৰিকাৰ এদল বিজ্ঞানীৰ এটা অধ্যয়নত প্ৰকাশ পাইছিল যে, আমি যি ভাষাত গণিতৰ শিক্ষা লওঁ, সেই ভাষাৰ বৈশিষ্ট্য অনুসৰি আমাৰ গাণিতিক সমস্যা সমাধানৰ ক্ষমতা পৃথক হয়৷ গৱেষকৰ দলটোৱে প্ৰকাশ কৰা অনুসৰি আমাৰ মগজুৰ বৰ্তনী বিলাকৰ মাজেৰে সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ যাওঁতে বিদু্যতৰ যি পৰিবহণ হয়, তাত আমাৰ মাতৃভাষাৰ যথেষ্ট প্ৰভাৱ থাকে৷ ইয়াৰ বাবেই হয়তো বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত গণিত শিক্ষণৰ বেলেগ বেলেগ পদ্ধতি দেখা পোৱা যায়৷ উদাহৰণস্বৰূপে চীনাসকলে গণিতৰ সমস্যা এটাক এখন ছবি হিচাপে গণ্য কৰে, কিন্তু ইংৰাজসকলে তাক শব্দৰ সমষ্টি ৰূপেহে চায়৷ ইয়াৰ ফলত একেটা সমস্যাৰে সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত চীনা আৰু ইংৰাজসকলৰ মাজত চকুত পৰা ধৰণৰ পাৰ্থক্য দেখা বুলি অধ্যয়নকাৰী দলটোৱে প্ৰকাশ কৰিছিল৷ অৰ্থাৎ মাতৃভাষাত পঢ়িলেই যে আমি সকলোৱে নোৱৰা অংক এটা কৰিব পৰা হৈ যাম তেনে নহয়৷ ভাষাৰ সৈতে গণিতৰ এক অদ্ভুত যোগসূত্ৰ আছে আৰু ইয়াৰ ওপৰত নি(য়কৈ গৱেষণা কৰাৰ বহুত সমল আছে৷
বিশ্ব মাতৃভাষা দিৱস
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ শিক্ষা, বিজ্ঞান আৰু সাংস্কৃতিক সংস্থা ইউনেস্ক’ ই প্ৰতি বছৰে ২১ ফেব্ৰুৱাৰীৰ দিনটো ১৯৯৯ চনৰ পৰাই বিশ্ব মাতৃভাষা দিৱস হিচাপে পালন কৰি আহিছে৷ এই দিৱস পালনৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল সংস্কৃতি তথা ভাষাৰ বৈচিত্ৰ্যৰ বিষয়ে সজাগতাৰ সৃষ্টি কৰা তথা তেনে বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত যে বিভিন্ন গোষ্ঠী-জনগোষ্ঠীৰ স্বকীয়তা বৰ্তিৰ্ থাকে সেই ধাৰণাক মান্যতা প্ৰদান কৰা৷ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ২০০২ চনত বিশ্ব মাতৃভাষা সন্দৰ্ভত বিধি প্ৰনয়ণ কৰে৷ ইয়াৰ পৰৱৰ্তী সময়ত অৰ্থাৎ ২০০৭ চনৰ ১৬ মে’ত ৰাষ্ট্ৰসংঘই বিশ্বৰ বিভিন্ন জাতি-জনগোষ্ঠীয়ে ব্যৱহাৰ কৰা ভাষা বিলাকৰ সংৰক্ষণ হোৱাটো নিশ্চিত কৰিবলৈ কিছু নীতি নিদ্ধৰ্াৰণ কৰে৷ এই উদ্দেশ্যে ২০০৮ চনটোক বিশ্ব ভাষা বৰ্ষ হিচাপে ঘোষণা কৰে৷ বিশ্ব মাতৃভাষা দিৱস উদ্যাপনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰথম পদক্ষেপ লৈছিল বাংলাদেশে৷ আচলতে ২১ ফেব্ৰুৱাৰী দিনটোৱে বাংলাদেশৰ ইতিহাসত বাংলা ভাষাক মান্যতা প্ৰদানৰ আন্দোলনত এক বিশেষ তাৎপৰ্য বহন কৰি আহিছে৷ ১৯৪৭ চনৰ স্বাধীনতাৰ চৰ্ত অনুসৰি পাকিস্তানৰ সৃষ্টি হৈছিল দুটা পৃথক ভৌগোলিক খণ্ডক একত্ৰিত কৰি৷ পূৱ আৰু পশ্চিম পাকিস্তানক লৈ৷ ধৰ্মৰ ভিত্তিত দুয়োটা ভৌগোলিক খণ্ডক একত্ৰিত কৰা হ’ল যদিও সাংস্কৃতিক তথা ভাষিক পাৰ্থক্যই এই দুই ভৌগোলিক খণ্ডৰ লোকক এক হ’বলৈ সুযোগ দিয়া নাছিল৷ এই পাৰ্থক্য আৰু গাঢ় হ’ল যেতিয়া ১৯৪৮ চনত উৰ্দু ভাষাক পাকিস্তানৰ ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষা বুলি ঘোষণা কৰা হয়৷ এই লৈ পূৱ পাকিস্তানৰ জনসাধাৰণৰ মাজত বিদ্ৰোহৰ সৃষ্টি হ’ল৷ কাৰণ তেওঁলোকৰ গৰিষ্ঠ সংখ্যকৰে মাতৃভাষা আছিল বাংলা৷ তেওঁলোকে উৰ্দুৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষা হিচাপে বাংলাকো স্বীকৃতি দিবলৈ আন্দোলন আৰম্ভ কৰিলে৷ চৰকাৰে এই আন্দোলন কঠোৰ হাতেৰে দমন কৰাৰ চেষ্টা চলালে৷ আনহাতে ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰসকলে আগভাগ লোৱা এই আন্দোলনৰ অংশ হিচাপে ১৯৫২ চনৰ ২১ ফেব্ৰুৱাৰীত পুলিচৰ নিৰ্বিচাৰ গুলীত আব্দুছ ছালাম, আবুল বাৰকাট, ৰফিকুদ্দিন আহমদ, আব্দুল জব্বৰ আৰু ছাইফুৰ ৰহমান নামৰ ছাত্ৰকেইজনৰ মৃত্যু হয় আৰু লগতে হাজাৰ হাজাৰ লোক আহত হয়৷ তেতিয়াৰ পৰাই প্ৰতি বছৰে ২১ ফেব্ৰুৱাৰীৰ দিনটো বাংলাদেশত ভাষাৰ বাবে শ্বহীদ হোৱা ব্যক্তি সকলৰ সোঁৱৰণত বিশেষ দিন হিচাপে পালন কৰা হয়৷ ১৯৯৮ চনত কানাডা নিবাসী কেইজনমান বাংলাভাষী ব্যক্তিয়ে সেই সময়ৰ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সচিব প্ৰধান ক’ফী আন্নানক পৃথিৱীৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ হেৰাই যাব ধৰা ভাষাবোৰৰ সংৰক্ষণৰ বাবে ২১ ফেব্ৰুৱাৰীৰ দিনটোক এক বিশেষ দিন হিচাপে ঘোষণা কৰিবলৈ আহ৩ান জনায়৷ এই আহ৩ানৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনায়েই ৰাষ্ট্ৰসংঘই এই দিনটোক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মাতৃভাষা দিৱস হিচাপে ঘোষণা কৰে৷ এই সন্দৰ্ভত ৰাষ্ট্ৰসংঘই নিজৰ ঘোষণাপত্ৰত উল্লেখ কৰে এইদৰে–‘কৃষ্টি, সংস্কৃতিৰ ৰক্ষণাবেক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত ভাষাৰ অৱদান অনস্বীকাৰ্য৷ মাতৃভাষাৰ প্ৰসাৰ আৰু প্ৰচাৰৰ জৰিয়তে কেৱল মাত্ৰ ভাষাৰ বৈচিত্ৰ্যৰ ভিত্তিত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰেই সম্ভৱ নহয়, তাৰ লগতে বিশ্বৰ প্ৰতিটো কোণৰ সংস্কৃতিৰ ভিন্নতা তথা সদ্ভাৱো মূৰ্ত হৈ উঠে৷ ই মানৱ সমাজৰ পাৰস্পৰিক বুজাবুজি, সহনশীলতা আৰু আলোচনাৰ এক পৰিবেশ গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে৷’
ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতি আৰু মাতৃভাষা
ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষানীতি ২০২০ত মাতৃভাষাৰ মাধ্যমত শিক্ষা দান আৰু গ্ৰহণত যথেষ্ট গুৰুত্ত্ব দিয়া হৈছে৷ এই নীতি অনুসৰি ছাত্ৰ এজনে ইংৰাজী, হিন্দী, এটা স্থানীয় ভাষা আৰু মাতৃভাষা, এই চাৰিটা ভাষাত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব পৰাৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ কথা কোৱা হৈছে৷ উদাহৰণস্বৰূপে অসমত থকা কানাড়াভাষী পৰিয়াল এটাৰ সন্তানে অসমৰ বিদ্যালয়ত কানাড়া মাধ্যমত পঢ়িব বিচাৰিলে বিদ্যালয়খনে সেই সুবিধা কৰি দিব লাগিব৷ অৱশ্যে, এই নীতি ফলপ্ৰসূ কৰাত যথেষ্ট আহুকাল আছে৷ কাৰণ বিদ্যালয়সমূহত বিভিন্ন মাধ্যমত পঢ়ুৱাব পৰা শিক্ষকৰ প্ৰয়োজন হ’ব, প্ৰতি বছৰতেই এনেধৰণৰ ছাত্ৰৰ সংখ্যা কম-বেছি হ’ব, কেতিয়াবা কোনোবাটো ভাষাৰ শিক্ষকৰ প্ৰয়োজন অধিক হ’ব আৰু কেতিয়াবা প্ৰয়োজন একেবাৰেই নাথাকিব৷ এনেধৰণৰ অসুবিধা সত্ত্বেও এই বহুভাষিক শিক্ষা ব্যৱস্থাটো অনাৰ মূল কাৰণটো হ’ল ছাত্ৰই যাতে শিক্ষাজীৱনৰ আৰম্ভণিৰ কালছোৱা [সপ্তম শ্ৰেণীলৈকে অন্ততঃ] মাতৃভাষাত শিক্ষা লাভ কৰিব পাৰে, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ যিকোনো বিষয়ৰে প্ৰাৰম্ভিক ধাৰণা সমূহ অনুধাৱন কৰাত সহায় হ’ব৷ এটা অধ্যয়ণত প্ৰকাশ যে বিশ্বৰ প্ৰায় অৰ্ধেক অনুন্নত তথা উন্নয়নশীল দেশতে শিক্ষাৰ মাধ্যম মাতৃভাষা নহয়৷ এই দেশ বিলাকত ঔপনিবেশিক কালৰ পৰাই ইংৰাজী, ফৰাচী আদি ভাষাত শিক্ষাদান কৰাৰ বাবে শিক্ষা ব্যৱস্থাত এক নেতিবাচক প্ৰভাৱ পৰা দেখা গৈছে৷ মনোবৈজ্ঞানিক সকলৰ মতে মাতৃভাষাৰ বাদে শিক্ষাৰ প্ৰাৰম্ভিক কালছোৱাত অন্য ভাষাৰ মাধ্যমত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব লগা হ’লে, ছাত্ৰই কোনো এটা বিষয় বুজাতকৈ তাক মনত ৰখাত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে৷ ইয়াৰ ফলত ছাত্ৰৰ উচ্ছ পৰ্যায়ৰ জ্ঞান আহৰণত প্ৰয়োজন হোৱা মানসিক বিকাশে পৈণতা নাপায়৷ ২০১১ চনৰ লোকপিয়ল অনুসৰি ভাৰতবৰ্ষত ২৭০টা মাতৃভাষা আছে, যাৰ মাত্ৰ ৪৭টাহে শিক্ষাৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়৷ গতিকে এইক্ষেত্ৰত কৰণীয় বহুত আছে৷ আমাৰ সমাজত এইটো প্ৰায় সকলোৱে অনুভৱ কৰে যে ইংৰাজী মাধ্যমত শিক্ষালাভ কৰিলে পাছলৈ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত সফলতা লাভ কৰিবলৈ সহজ হয়৷ মাতৃভাষাত শিক্ষা লাভ কৰিলে হোৱা সুবিধাৰ কথা যিমান গৱেষণাই নহওঁক কিয় যেতিয়ালৈকে শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য এটা ভাল চাকৰি লোৱাতেই সীমাবদ্ধ থাকে, এই ধৰণৰ দোদুল্যতা থাকিবই৷
মাতৃভাষাত গণিত শিক্ষা
হাইটি দ্বীপপুঞ্জত সকলো শিক্ষানুস্থানতে ফৰাচী ভাষাত শিক্ষাদান কৰা হয়৷ প্ৰায়ভাগ ছাত্ৰই ফৰাচী ভাষা বুজি নাপায় অথবা বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ অলপ দিনৰ পাছতে ফৰাচী ভাষাত শিকোৱা বিষয়বোৰৰ প্ৰতি আগ্ৰহ হেৰুৱাই পেলায়৷ শেহতীয়া এটা অধ্যয়ণত এই কথা গম পোৱা গৈছে যে ইয়াৰ ফলত অদূৰ ভৱিষ্যতেও হাইটিৰ দৰে দেশবিলাকে কেতিয়াও পৃথিৱীৰ উন্নত দেশবিলাকৰ সৈতে ফেৰ মাৰিব নোৱাৰিব৷ আনহাতে চীনদেশত এতিয়াও গৰিষ্ঠ সংখ্যক ছাত্ৰই তেওঁলোকৰ মাতৃভাষা মান্দাৰিণতে শিক্ষা লাভ কৰে৷ ইউৰোপ, আমেৰিকাকে ধৰি পৃথিৱীৰ ব্যৱসায়, উচ্ছশিক্ষা-প্ৰযুক্তিৰ অনুষ্ঠান-প্ৰতিষ্ঠান বিলাকত চীনাসকলৰ আধিপত্যৰ সিও এক কাৰণ৷ বিভিন্ন অধ্যয়নত দেখা গৈছে যে মাতৃভাষাত গণিত শিকিলে ছাত্ৰই সহজে বুজি পায়৷ মিশ্ৰিত শিক্ষা ব্যৱস্থাত ছাত্ৰই বিষয়টোৰ লগতে এটা নতুন ভাষাও শিকিব লগা হয় আৰু তেনে এটা নতুন ভাষাত গণিতৰ দৰে বিষয় এটাও আয়ত্ত কৰিব লাগে৷ মাতৃভাষাৰ সুবিধাটো হ’ল যে ছাত্ৰই কেৱল বিষয়টোত মনোনিবেশ কৰিলেই হ’ল, ভাষাটো আয়ত্ত কৰাৰ কথা নাথাকে৷ গণিতৰ শিক্ষাত ভাষাৰ গুৰুত্ব যথেষ্ট৷ গণিতৰ দৰে বিষয়বোৰ বহু ক্ষেত্ৰত বিমূৰ্ত৷ যিমানে উচ্ছ পৰ্যায়লৈ গৈ থকা হয়, সেই বিমূৰ্ততা বাঢ়িহে যায়, নকমে৷ আনফালে গণিতৰ প্ৰয়োগ বিজ্ঞান, প্ৰযুক্তি, স্বাস্থ্য তথা সমাজ বিজ্ঞান সকলোতে৷ তাক বাদ দিবও নোৱাৰি৷ গতিকে এই বিমূৰ্ত ধ্যান-ধাৰণা সমূহৰ লগত শিশু কালতে ছাত্ৰক পৰিচয় কৰি দিয়াটো এক জটিল প্ৰত্যাহ৩ান৷ তাৰ বাবে শিক্ষক আৰু ছাত্ৰৰ মাজত এটা ফলপ্ৰসূ যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি হ’ব লাগিব৷ শিক্ষকে কোৱা কথাবোৰ-ধাৰণাবোৰ ছাত্ৰই মনচক্ষুৰে দেখা পাব লাগিব৷ যোগাযোগৰ এনে এক ব্যৱস্থাত মাধ্যমৰ গুৰুত্ব কিমান, তাক পুনৰাই দোহৰাৰ প্ৰয়োজন নাই৷ আনহাতে গণিতৰ দৰে বিষয়বোৰৰ ব্যাপ্তি বিশ্বব্যাপি৷ গতিকে ইংৰাজীৰ মাধ্যমেৰে গণিতৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিলে ছাত্ৰৰ নিঃসন্দেহে গ্ৰহণযোগ্যতা বৃদ্ধি পাব৷ তেনেস্থলত মাধ্যম হিচাপে মাতৃভাষাৰ প্ৰয়োজন নাই যেন নালাগেনে? এই প্ৰশ্নক একে আষাৰে নস্যাৎ কৰিদিবও নোৱাৰি৷ শিক্ষাৰ মাধ্যম মাতৃভাষা হোৱাৰ প্ৰথম পূৰ্বচৰ্ত হ’ল কাৰ্যকৰী ৰূপত মাতৃভাষাত গাণিতিক প্ৰতিশব্দৰ এটা ভঁৰাল থকাটো নিশ্চিত কৰা৷ দ্বিতীয় পূৰ্বচৰ্তটো হ’ল মাতৃভাষাত গণিতৰ পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ কিতাপৰ প্ৰকাশ নিশ্চিত কৰা৷ চীনাসকলে মাতৃভাষা মান্দাৰিণত গণিতৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব পৰাৰ এটা প্ৰধান কাৰণ হ’ল সেই ভাষাত উপলব্ধ গণিতৰ প্ৰতিটো বিষয়ৰে হাজাৰ বিজাৰ কিতাপ৷
অসমীয়াত গণিত শিক্ষা লাভৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰধান অসুবিধা হ’ল উপৰোক্ত দুয়োটা পূৰ্বচৰ্তই মানি আমি এতিয়ালৈকে স্বয়ং সম্পূৰ্ণ হ’ব পৰা নাই৷ আমাৰ আনটো অসুবিধা হ’ল যে, প্ৰথমতে মাতৃভাষাত শিকিলেও পৰবৰ্তী পৰ্যায়ত উচ্ছশিক্ষাৰ বাবে মাধ্যম ইংৰাজীলৈ সলনি কৰিবই লাগিব৷ সেয়ে প্ৰতিশব্দ বোৰৰো অসমীয়া আৰু ইংৰাজী দুয়োটাই আয়ত্ত কৰিব লাগিব৷ গতিকে আমাৰ ধাৰণাত মাতৃভাষাৰ মাধ্যমত শিক্ষাদান কৰিলেও প্ৰতিশব্দবোৰ যিমান পাৰি ইংৰাজীতে ৰাখিলে পাছত ছাত্ৰৰ অসুবিধা নহ’ব৷ অৰ্থাৎ ছাত্ৰ আৰু শিক্ষকৰ যোগাযোগৰ মাধ্যম মাতৃভাষা হওক, কিন্তু সাংকেতিক তথা পৰিভাষাগত শব্দবোৰ ইংৰাজীতে থাকক, অন্ততঃ যেতিয়ালৈকে এটা মাতৃভাষা সমৃদ্ধ স্বয়ংসম্পূৰ্ণ ব্যৱস্থা গঢ় লৈ নুঠে৷