জ’হাৰি খিৰিকীৰে নিজকে ভুমুকিয়াই চাওক

জাপানীজ এজন গুৰু ব’কুজুৱে দিনটোৰ অধিক সময় এটা গুহাৰ ভিতৰত ধ্যান কৰি অতিবাহিত কৰিছিল৷ গুহাৰ ভিতৰত এই গুৰুজনে মাজে-সময়ে ব’কুজু, ব’কুজু বুলি নিজৰ নামটো চিঞৰ মাতিছিল আৰু  মই ইয়াতেই আছোঁ বুলি নিজকে উত্তৰ দিছিল৷ 

গুৰু ব’কুজুৰ এই আচৰণে তেওঁৰ শিষ্যসকলক আশ্বৰ্যচকিত কৰিছিল৷ অৱশেষত কৌতূহল দমাই ৰাখিব নোৱাৰি গুৰু ব’কুজুৰ এজন ঘনিষ্ঠ শিষ্যই এদিনাখন তেওঁৰ সেই আচৰণৰ আঁৰৰ ৰহস্যৰ কথা জানিবলৈ ইচ্ছা বেকত কৰিছিল৷ 

শিষ্যজনৰ মনৰ মাজত ঘটি থকা  অহেতুক উদ্বেগৰ উমান পাই গুৰু ব’কুজুৱে এটা কোমল হাঁহি মাৰি কৈছিল– মানুহৰ মনটো বৰ চঞ্চল৷ এজন মানুহৰ মনত আন এজনৰ প্ৰতি অতি সহজতে প্ৰেম, দয়া, ভক্তি অথবা শ্ৰদ্ধাৰ দৰে ইতিবাচক ভাবৰ উদয় নহয়৷ কিন্তু হিংসা, খং, ঘৃণা অথবা উপেক্ষাৰ দৰে নেতিবাচক ভাববোৰে অতৰ্কিতে আমাৰ মন কলুষিত কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ সেইবাবে আমি আমাৰ মনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰখা অতি প্ৰয়োজন৷ মনটোক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ আগতে নিজক নিজে জনা অতি প্ৰয়োজন৷  নিজক জানিব পৰাটো অতি সহজ, কিন্তু জানিবলৈ চেষ্টা কথাটোহে কঠিন৷  কিয়নো আমি নিজে নিজক জানিবলৈ প্ৰয়োজনবোধ নকৰোঁ৷ মোৰ মনটো যেতিয়াই ব্যাকুল হৈ উঠে, অথবা অহেতুক গভীৰ চিন্তাত নিমগ্ন হৈ পৰে, তেতিয়া যাতে মই মোৰ পৰা আঁতৰি নপৰোঁ অথবা দিকভ্ৰান্ত হৈ  নাযাওঁ তাৰ কাৰণে নিজৰ নাম ধৰি নিজক সতৰ্ক কৰোঁ৷ মই কৰা নিজৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰতে মই ইয়াতেই আছোঁ বুলি কৈ নিজৰ সত্তাৰ অস্তিত্ব সক্ৰিয় কৰি তোলোঁ৷ এয়া মোৰ আত্মনিৰীক্ষণৰ স্বকীয় পদ্ধতি মাথোন৷ এইদৰে মই মোৰ মনৰ অস্থিৰতা অথবা চঞ্চলতা আঁতৰাই মনটোক নিজৰ আয়ত্তত ৰাখিবলৈ সক্ষম হওঁ৷

কিছু বছৰৰ পাছত গুৰু ব’কুজু আলৰ বুঢ়া হৈ পৰিছিল৷  আগৰ দৰে তেওঁ গুহাৰ ভিতৰত ধ্যানত মগ্ন হৈ থাকি ভাল পাইছিল৷ কিন্তু তেওঁৰ আচৰণ সম্পূৰ্ণ সলনি হৈছিল৷ তেওঁ আগৰ দৰে নিজৰ নাম উচ্ছাৰণ কৰি মাজে-সময়ে চিঞৰা একেবাৰেই বাদ দিছিল৷ গুৰু ব’কুজুৰ এই পৰিৱৰ্তিত আচৰণৰ বিষয়ে এজন শিষ্যই প্ৰশ্ন কৰাত তেওঁ উত্তৰত কৈছিল, জীৱনৰ অন্তিম সময়ত মই মোৰ ওচৰতে আছোঁ৷ মোৰ মনটো মোৰ সম্পূৰ্ণ আয়ত্তত ৰাখিব পাৰিছোঁ৷ মোৰ মনত আজি কোনো ব্যাকুলতা নাই৷ সেইবাবে মই মোক হেৰুওৱাৰো কোনো ভয় নাই৷ গতিকে মই নিজৰ  নাম ধৰি নিজক সতৰ্ক কৰাৰো প্ৰয়োজন নাই৷

শ্ৰীমদ্ভগৱদগীতাত আত্মোপলব্ধিৰ জ্ঞান নথকা লোকক সবাতোকৈ মূৰ্খ বুলি কোৱা হৈছে৷ চকু থকা সত্ত্বেও তেওঁলোক অন্ধৰ দৰে৷ জীৱনৰ মূল্যবোধৰ প্ৰতি তেওঁলোক অজ্ঞ৷ আত্মনিৰীক্ষণ অবিহনে শাস্ত্ৰজ্ঞানো অসাৰ৷ আমাৰ সমাজত আত্মদৰ্শী আৰু উতনুৱা দুই শ্ৰেণীৰ বিপৰীত প্ৰকৃতিৰ লোক আছে৷  উতনুৱা লোকসকল সাধাৰণতে ভৌতিক সৌন্দৰ্যৰ বাহ্যিক বৈশিষ্ট্যৰ প্ৰতি আকৃষ্ট৷ জীৱনৰ উদ্দেশ্য আৰু মূল্যবোধৰ প্ৰতি তেওঁলোকৰ কোনো অন্তদৃৰ্ষ্টি নাথাকে৷ আনহাতে, অন্তৰ্দশীৰ লোকসকলে তেওঁলোকৰ জীৱনৰ মূল্যবোধ আৰু উদ্দেশ্যৰ বিষয়ে অত্যধিক সতৰ্ক হৈ থাকে৷  স্বাভাৱিকতে তেওঁলোক অতি স্পৰ্শকাতৰ৷ মনৰ ব্যাকুলতাৰ আঁৰত যাতে নিজৰ জীৱনৰ মূল্যবোধ আৰু উদ্দেশ্য হেৰাই নাযায় তাৰ কাৰণে সময়ে সময়ে তেওঁলোকে আত্মনিৰীক্ষণৰ অনুশীলন কৰে৷ সমাজৰ প্ৰত্যেকজন ব্যক্তিৰ বাবে এই অনুশীলন অপৰিহাৰ্য হোৱা দৰকাৰ৷

পাশ্চাত্য দৰ্শনৰ পিতৃস্বৰূপ ছক্ৰেটিছেও ৩৯০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বতে আত্মদৰ্শন তথা আত্মোপলব্ধিৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছিল৷ পৰৱৰ্তীকালত তেওঁৰ শিষ্য প্লেটো আৰু প্লেটোৰ শিষ্য এৰিষ্টটলে আত্মদৰ্শনৰ অনুশীলনৰ পদ্ধতি আৰু তাৎপৰ্যৰ বিষয়ে বিস্তৃত বৰ্ণনা কৰিছিল৷ 

আজিৰ পৰা কিছুদিনৰ আগতে কৰ্প’ৰেট লীডাৰশ্বিপ ডেভেলপমেণ্ট প্ৰগ্ৰামৰ অধীনত আত্মদৰ্শনৰ বিষয়ে এখন কৰ্মশালাত অংশগ্ৰহণ কৰিছিলোঁ৷  সেই কৰ্মশালাত অন্তৰ্ভুক্ত পাঠ্যক্ৰমসমূহৰ ভিতৰত ‘জ’হাৰি খিৰিকী’ নামৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়টো অধ্যয়ন কৰি যথেষ্ট উপকৃত হৈছিলোঁ৷ এই জ’হাৰি খিৰিকী হৈছে মনোবিজ্ঞানত ব্যৱহৃত এটি গুৰুত্বপূৰ্ণ পদ্ধতি৷ ইয়াৰ জৰিয়তে যিকোনো এজন ব্যক্তিয়ে অতি সহজে আত্মোপলব্ধিৰ অনুশীলন কৰিব পাৰে৷ জ’হাৰি খিৰিকীৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে এজনে আনজনৰ বিষয়ে প্ৰতিক্ৰিয়া আদান-প্ৰদান কৰা৷ এই প্ৰতিক্ৰিয়াৰ জৰিয়তেই এজন ব্যক্তিয়ে নিজে নিজৰ স’তে পৰিচয় হ’বলৈ সমৰ্থ হয়৷   ১৯৫০ চনত মাৰ্কিন মনোবিজ্ঞানীদ্বয় যোছেফ লুফ্‌ট আৰু হেৰী ইংগমে উদ্ভাৱন কৰি উলিওৱা এই জ’হাৰি [ Joe+Hary=Johari] খিৰিকীৰ জৰিয়তেই আত্মদৰ্শনৰ অনুশীলনৰ উপৰি এজন ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্বৰ বিকাশ, সামাজিক দক্ষতা বৃদ্ধি, নেতৃত্ব বিকাশ আদি সাধন কৰা হয়৷

জ’হাৰি খিৰিকী মুক্ত, অন্ধ, লুপ্ত আৰু অজ্ঞাত চাৰিখন বিশেষ ক্ষেত্ৰৰ দ্বাৰা সংগঠিত কৰা হয়৷ [ক] মুক্ত ক্ষেত্ৰ ঃ জ’হাৰি খিৰিকীৰ বাঁওফালৰ ওপৰৰ ক্ষেত্ৰখনক মুক্ত ক্ষেত্ৰ বুলি কোৱা হয়৷ এজন ব্যক্তিয়ে নিজে নিজৰ বিষয়ে জনা সকলো তথ্য যিবোৰ আনেও জানে সেই সকলো এই ক্ষেত্ৰখনত উল্লেখ কৰা হয়৷ ব্যক্তি এজনৰ নিজৰ প্ৰতিভা, ক্ষমতা বুদ্ধিমত্তা, শক্তিমত্তা, পৰাক্ৰম, প্ৰত্যাহ্বান আৰু দুৰ্বলতা এখন খোলা কিতাপৰ দৰে এইক্ষেত্ৰত উল্লেখ কৰা থাকে৷ সাৰ্বজনীন এই সকলো তথ্যৰ আধাৰতে এজন ব্যক্তিয়ে নিজে নিজক সহজে চিনিব পাৰে৷ যিসকল ব্যক্তিয়ে সাধাৰণতে সমাজৰ সকলো শ্ৰেণীৰ লোকৰ স’তে সামঞ্জস্য বজাই ৰাখি সহৃদয়তাৰে সহজে মিলা-মিছা কৰে, তেওঁলোকৰ বাবে এই ক্ষেত্ৰখন বৰ বিশাল৷ তেওঁলোকক সমাজত খোলা মনৰ মানুহ বুলি কোৱা হয়৷ [খ] অন্ধ ক্ষেত্ৰঃ জ’হাৰি খিৰিকীৰ সোঁফালৰ ওপৰৰ ক্ষেত্ৰখনক অন্ধ ক্ষেত্ৰ বুলি কোৱা হয়৷ ব্যক্তি এজনে নিজে নজনা কিন্তু আনে জনা নিজৰ প্ৰতিভা, ক্ষমতা, বুদ্ধিমত্তা, শক্তিমত্তা, পৰাক্ৰম,প্ৰত্যাহ্বান আৰু দুৰ্বলতাক এইক্ষেত্ৰত উল্লেখ কৰা হয়৷ সুহৃদ, বিশ্বাসযোগ্য আৰু শুভচিন্তক বন্ধু-বান্ধৱ অথবা আত্মীয়-স্বজনৰ পৰা প্ৰতিক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে লাভ কৰা তথ্যৰ আধাৰত এজন মানুহে তেওঁৰ নিজৰ ভিতৰত লুকাই থকা প্ৰতিভা অথবা কলা-কৌশলৰ স’তে পৰিচয় হ’ব পাৰে৷ সেই বাবে প্ৰত্যেকজন ব্যক্তিৰ বাবে আত্মনিৰীক্ষণৰ অনুশীলনৰ বাবে অন্ধ ক্ষেত্ৰখনৰ তাৎপৰ্য অনেক বেছি৷ আনৰ দৃষ্টিভংগীৰ জৰিয়তে নিজৰ ভিতৰত ভুমুকিয়াই চাবলৈ সুযোগ লাভ কৰিব পৰাটো আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা৷ কাৰণ আমি নিজকে নিজে যিমান জানো আনেও আমাৰ বিষয়ে যে জানে সেইটো ধুৰুপ৷ কিয়নো আমি সকলোৱেই এখন সমাজত একেলগে বাস কৰোঁ৷ গতিকে তেওঁলোকৰ দৃষ্টিকোণৰ দ্বাৰাও নিজক এবাৰ বিচাৰি চোৱা দৰকাৰ৷  

[গ] গুপ্ত ক্ষেত্ৰঃ  জ’হাৰি খিৰিকীৰ বাঁওফালৰ তলৰ ক্ষেত্ৰখনক লুপ্ত ক্ষেত্ৰ বুলি কোৱা হয়৷ ব্যক্তি এজনে নিজে জনা কিন্তু আনে নজনা নিজৰ প্ৰতিভা, ক্ষমতা, বুদ্ধিমত্তা, শক্তিমত্তা, পৰাক্ৰম, প্ৰত্যাহ্বান আৰু দুৰ্বলতাক এইক্ষেত্ৰত উল্লেখ কৰা   হয়৷ কেতিয়াবা আমাৰ মাজত লুকাই থকা প্ৰতিভা তথা কলা-কৌশলৰ কথা সমাজৰ আন মানুহৰ জ্ঞাত নহ’বও পাৰে৷ সমাজৰ বাকী মানুহে নজনা সেই সকলো তথ্যক লুপ্ত ক্ষেত্ৰখনত উল্লেখ কৰা হয়৷ কেতিয়াবা আনৰ ভ্ৰান্ত ধাৰণাৰ বলি নহ’বলৈ নিজৰ অপ্ৰকাশিত প্ৰতিভা অথবা কলা-কৌশল প্ৰদৰ্শনৰ প্ৰয়োজনীয়তা আহি পৰে৷  তেতিয়া প্ৰতিক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে এই সুযোগ লাভ কৰিব লাগে৷ আনৰ ভুল দৃষ্টিকোণৰ দ্বাৰাও নিজৰ ক্ষতি হোৱাৰ পৰা নিজকে বচাই চলাটোও অতি দৰকাৰ৷ কেতিয়াবা অৱশ্যে নিজৰ  কিছুমান প্ৰতিভা,  প্ৰত্যাহ্বান অথবা বিচক্ষণতা আনৰ আগত প্ৰকাশ নকৰাটোও বুদ্ধিমানৰ কাম হ’ব পাৰে৷  সেইটো নিৰ্ভৰ কৰিব ব্যক্তিজনৰ আত্মনিৰীক্ষণ আৰু প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত৷  

[ঘ] অজ্ঞাত ক্ষেত্ৰঃ জ’হাৰি খিৰিকীৰ সোঁফালৰ তলৰ ক্ষেত্ৰখনক অজ্ঞাত ক্ষেত্ৰ বুলি কোৱা হয়৷ ব্যক্তি এজনে নিজৰ লগতে আনেও নজনা নিজৰ প্ৰতিভা, ক্ষমতা, বুদ্ধিমত্তা, শক্তিমত্তা, পৰাক্ৰম, প্ৰত্যাহ্বান আৰু দুৰ্বলতাক এইক্ষেত্ৰত উল্লেখ কৰা হয়৷ সাধাৰণতে নিজৰ মাজত লুকাই থকা এই বিশেষত্বসমূহ নিজৰ ভিতৰত নিষ্ক্ৰিয় হৈ থাকে৷ যেতিয়াই আমি কোনো নতুন কামত হাত দিওঁ, তেতিয়া আমাৰ নিজৰ ভিতৰত নিি©য় হৈ থকা প্ৰতিভা অথবা পাৰদৰ্শিতা সক্ৰিয় হৈ উঠে আৰু কাৰ্য সম্পাদন কৰাত সহায়ক হৈ পৰে৷ সেইবাবে আমি কেতিয়াও কোনো কামকে আগতে কেতিয়াও কৰা নাই বুলি চেষ্টা নকৰাকৈয়ে পিছহুঁহকি আহিব নালাগে৷ তেনে কৰিলে আমি আমাৰ নিষ্ক্ৰিয় হৈ থকা প্ৰতিভাৰ সৈতে মুখামুখি হোৱাৰ সুযোগ হেৰুওৱাৰ  সম্ভাৱনা থাকি যাব৷  এটা কথা ধুৰুপ যে আমি কৰা প্ৰতিটো নতুন কামেই আমাৰ সকলো সক্ৰিয়-নিষ্ক্ৰিয় প্ৰতিভা বিকাশত যথেষ্ট সহায় কৰে৷ মাথোন আমি তাৰ কাৰণে অলপ দায়বদ্ধতাৰে আত্মনিৰীক্ষণ কৰা দৰকাৰ৷