অনুবাদ, জাতি আৰু জাতীয়তাবাদ
৫মাৰ্চৰ বিয়লি ৫ বজাত ৪৫সংখ্যক কলিকতা আন্তৰ্জাতিক গ্ৰন্থমেলাৰ ‘লিটল মেগাজিন’পেভেলিয়নৰ ‘নতুন শতক’প্ৰকাশনৰ বিপণীত ‘জঁটাধাৰী’ৰ নন্দিতা ভট্টাচাৰ্যই কৰা বাংলা অনুবাদখন উন্মোচিত হয়৷ উন্মোচন কৰে কবি, লেখক আৰু অনুবাদক তৃষণা বাচাকে৷ উপস্থিত থাকে লেখক, কবি নীলিম গংগোপাধ্যায়, লেখক, প্ৰকাশক শীৰ্ষেন্দু দত্ত, লেখক সায়ন্তনী দত্ত, প্ৰফেছৰ হিতেশ বিশ্বাস আৰু বাংলা জঁটাধাৰী আৰু অসমীয়া জঁটাধাৰীৰ ষষ্ঠ সংস্কৰণৰ বেটুপাতৰ শিল্পী ৰোষিঞ্চু সান্যাল৷ জঁটাধাৰী উন্মোচন কৰি তৃষণা বাচাকে কয় যে জঁটাধাৰী বহুস্তৰীয় এক ৰাজনৈতিক কথন আৰু ইয়াৰ কথকতাৰ পৰিসৰ অত্যন্ত বহল; কথনশৈলী অনন্য৷ পশ্চিমবংগৰ ওচৰ-চুবুৰীয়া অসমীয়াৰ দৰে চহকী সাহিত্যৰ সোৱাদ ল’বলৈ এনে বহু অনুবাদ হোৱাটো বাঞ্ছনীয়৷ নন্দিতা ভট্টাচাৰ্যৰ অনুবাদৰ ভাষাৰ মৌলিকতাৰ প্ৰশংসা কৰি বাচাকে অনুবাদকৰ আন অনুবাদ সাহিত্যৰ কথাও থাওকতে উল্লেখ কৰে৷ অসমীয়া কিতাপৰ বাংলা অনুবাদৰ অনেক গৌৰৱোজ্জ্বল ইতিহাস আছে৷ তেনেকৈয়ে ভৌগোলিক আৰু সাংস্কৃতিকভাৱে অতি ওচৰৰ এই দুই ভূমি আৰু ভাষাৰ মাজত পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰো আছে এক অনন্য ইতিহাস৷
‘অসমীয়া-বাঙালীৰ সম্পৰ্কটো পতি-পত্নীৰ নিচিনা৷ যুগ-যুগৰ কাজিয়াৰ পাছতো– এৰিবও নোৱাৰে, ধৰিবও নোৱাৰে৷’
‘তাইতো! এটাই ইটোক এৰি থাকিব নোৱাৰে!’
মোৰ কথাষাৰত সন্মতি জনালে নন্দিতাদিয়ে৷ দিৰ হাঁহিমুখীয়া মুখখনত কথাষাৰে জেউতি চৰালে আৰু আৰম্ভ হ’ল আমাৰ অন্তহীন বাৰ্তালাপ৷ পুৱাৰ পৰা ৰাতি দুপৰলৈ ৰাজনীতিৰ পৰা সমাজনীতিলৈ, দৈনন্দিনৰ পৰা অতীত, ভৱিষ্যতলৈ– নন্দিতাদিৰ ছোৱালী বৃন্দায়ো ভাগ ল’লে৷ হাৰ্ভাৰ্ডত মাইক্ৰ’-বায়’লজীৰ প’ষ্টডক্টৰেট পৰ্যায়ৰ গৱেষক বৃন্দা অৱশ্যে অনুবাদক আৰু লেখকৰ দৰে কথাচহকী নহয়৷ অল্পভাষী৷ ছবি আঁকে৷ ওঁঠত মিচিকীয়া হাঁহি বিৰিঙাই কথা শুনি থাকে, ভাগ লয়৷ কলিকতীয়া বিৰিয়ানীৰ বৈশিষ্ট্যৰ কথা ক’লে৷ অতদিনে ‘আৰচালান’ৰ বিৰিয়ানী খাইছোঁ বুলি বাহাদুৰী মাৰি থকা মুখখনত চেঁচাপানী পৰিল! বৃন্দাই কৈ দিওঁতেহে বুজিলোঁ কম মচলাৰে ৰন্ধা কলিকতীয়া বিৰিয়ানীৰ সোৱাদ কেনে অনন্য! নন্দিতাদিয়ে চিতল মাছ, ইলিচ নিজে ৰান্ধি খুৱালে৷ চিতলৰ প্ৰকাণ্ড এচকল মাছ পাতত দি ক’লে, ‘পৌষ-সংক্ৰান্তিৰ সময়ত, মাঘ বিহুৰ আগে-পিছে চিতল বিচাৰি বিচাৰি খাঁও... আগৰে অভ্যাস!’গুৱাহাটীৰ জীয়ৰী আৰু প্ৰাক্তন কটনিয়ান নন্দিতাদিয়ে প্ৰায়ে এনে ‘পুৰণি অভ্যেসে’ৰ কথা দোহাৰে৷ পশ্চিমবংগৰ ৰাজনীতিৰ ‘আচল-নকল ৰংবোৰৰ’কথাই বেছিকৈ পতা হ’ল৷ ‘দূৰৈৰ পাহাৰ শুৱনি’মনে মনে ভাবিলোঁ৷ আৰু ‘দেশ-ভাগ’ৰ কথা পাতি থাকোঁতে ভাবিলোঁ, ‘অসমে ৫০১ দশকৰ পৰা কৈ থকা বহু কথাই দেখোন এতিয়া ‘বংগ’য়ো [মুকলিকৈ] ক’ব বিচাৰিছে!...দেশ-ভাগৰ কথা কোৱা কিতাপৰ কথা ওলাল৷ অতীন বন্দোপাধ্যায়ৰ ত্ৰিলজীৰ পৰা হুমায়ুনৰ মধ্যাহ্নলৈকে [নন্দিতাদি অৱশ্যে মোৰ দৰে হুমায়ুনৰ বৰ বিশেষ ‘ফেন’নহয়৷ মই আকৌ এজন নিঃকিন পাঠক হ’বলৈ ভাল পাওঁ৷ এই কথাক লৈ গৰ্বও কঁৰো৷ কেৱল হুমায়ুন বুলিয়ে নহয়, পঢ়ি ভাল লগাৰ পৰা পঢ়ি থাকিব পৰালৈকে সকলো লিখাই পঢ়িব পাৰোঁ৷ পঢ়াটো বেছিভাগ সময়তে বিলাস [বিশেষকৈ কাহিনী পঠন]৷ অনুশীলনৰ বাবে পঢেঁ.াতেহে ক্ৰিটিকেল ৰিডিঙৰ কথা আহে৷ এই পৃথকীকৰণৰ অভ্যাসৰ বাবেই হয়তো তথাকথিত বিদ্যায়তনিক লিখা-পঢ়াৰ বাধ্যবাধকতা থকাৰ পাছতো পাঠক হিচাপে নিজৰ ‘চেনিটী বাহাল আছে৷] পিছদিনা এসময়ৰ প্ৰেছিডেঞ্চীৰ ছাত্ৰী বৃন্দাৰ লগত কলেজ ষ্ট্ৰীটত টহল দিবলৈ গ’লোঁ৷ আগৰাতি ‘লেখক আৰু অনুবাদকৰ’কথাত মনে মনে থাকি ভাগ লৈ থকা বৃন্দাই সুধিলে,‘অ’ই বাংলাদেশেৰ লেখকেৰ বইটাৰ নাম কি চিলো?’
অনুবাদ আৰু সাংস্কৃতিক প্ৰেক্ষাপট
দেওবাৰৰ পুৱা৷ কলেজ ষ্ট্ৰীটৰ বেছিভাগ দোকানেই বন্ধ৷ ‘মধ্যাহ্ন’বিচাৰি ঘূৰিলোঁ অলপপৰ৷ তাৰপাছত বই মেলাতে বিচৰা ভাল হ’ব বুলি আন কিতাপৰ চিকাৰত নামিলোঁ৷ ‘চাকি’ৰ কম্প্লিট কালেকচনৰ পুৰণি সংস্কৰণ এটা হাতত লৈ লিৰিকি-বিদাৰি চাই থাকোঁতে বৃন্দাই ক’লে,‘মই জানা অনুবাদত হেৰাই যোৱা কথাবোৰৰ কথা বেছিকৈ ভাবোঁ! মৌলিক লেখাৰ সোৱাদ অনুবাদত ক’তনো পাবা! অনুবাদে সাংস্কৃতিক প্ৰেক্ষাপটৰ পৰা পাঠকক বিতাৰিত কৰে৷ কিন্তু দুখৰ কথা যে এসময়ৰ একেখন বংগৰে আজিৰ আনটো পাৰৰ দেশভাগৰ দৰদ-বিৱৰণীবোৰ আমি নাই পঢ়া! আৰু দুখৰ কথা যে পতি-পত্নীৰ যুগমীয়া সম্পৰ্কত থকা, সাংস্কৃতিকভাৱে আমাৰ নিচেই ওচৰৰ অসমীয়া বা উড়িয়া সাহিত্যও আমি নাই পঢ়া!’বৃন্দাৰ কথাকেইটাই চুই গ’ল৷ কাৰণ ময়ো মেশ্চড্ পটেট’ত হেৰাই যোৱা আল-পিটিকাৰ সোৱাদক লৈ অত্যন্ত সচেতন৷ বৃন্দাই কোৱা ওচৰা-উচৰি সাংস্কৃতিক বিন্যাসৰ সাহিত্যৰ অনুবাদ আৰু তাৰ পঠনৰ গুৰুত্বৰ কথা ভাবোঁতে এটা কথা অনুভৱ কৰিলোঁ যে ভাৰতীয় ভাষাবোৰৰ মাজত অনুবাদ বেছিকৈ হ’ব লাগে৷ এইক্ষেত্ৰত নেচনেল বুক ট্ৰাষ্ট অৱ ইণ্ডিয়াৰ দৰে অনুষ্ঠানে এসময়ত এক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল যদিও শেহতীয়াকৈ নানটা [ৰাজনৈতিক?] কাৰণত সেই প্ৰচেষ্টা প্ৰায় নোহোৱা হোৱাৰ দৰেই৷ ঠেক ৰাজনৈতিক গণ্ডীৰ মাজত সোমাই পৰা এনে ‘চৰকাৰী’অনুষ্ঠানৰ ভূমিকাক লৈ ভাৰতীয় ভাষাবোৰে পৰস্পৰৰ মাজত পঠনৰ এক পৰিৱেশ গঢ়ি তুলিবলৈ কিমান নিৰ্ভৰ কৰিব পাৰে, সিও সন্দেহজনক৷
ভাষা, জাতীয়তাবাদঃ কিছু আন্তঃপ্ৰসংগঃ
কিন্তু ইও ঠিক যে বৰ্তমানৰ এনে হতাশাগ্ৰস্ত প্ৰেক্ষাপটতেই ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ মাজত এক জোৰদাৰ সম্পৰ্ক স্থাপনৰ প্ৰয়োজনীয়তা আহি পৰিছে৷ ভাৰতীয় বহুভাষিক জাতীয়তাৰ প্ৰশ্নটো এই সময়তে পুনৰ উত্থাপন হোৱাটো বাঞ্ছীয় বুলি ধাৰণা হয়, এই কাৰণেই যে ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ মাজেৰে প্ৰতিফলিত হৈ অহা ভাৰত আৰু ভাৰতীয়ৰ ভিন ভিন ধাৰণাৰ পুনৰ বিবেচনাই হয়তো [বৰ্তমান] হঠকাৰী হৈ উঠা ভাৰতীয় ৰাষ্ট্ৰব্যৱস্থাৰ এক নিৰ্মোহ আত্মবিশ্লেষণৰ সুযোগ আনি দিব পাৰে৷ অসমৰ প্ৰেক্ষাপটত অম্বিকাগিৰীৰ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰাথমিক আঁচনিৰ কথা এইখিনিতে উল্লেখ কৰিব পাৰি৷ শেহতীয়াকৈ পাৰ্থ চেটাৰ্জীয়ে [২০২০ চনৰ ডিচেম্বৰত] ৰুটগাৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে আয়োজন কৰা এটা বিদ্যায়তনিক ভাষণত নেচন ষ্টেট’ৰ বিপৰীতে বিভিন্ন ভাৰতীয় ভাষাৰ ভেটিৰে প্ৰকাশ পোৱা ‘পিপল নেচন’ৰ এক সংজ্ঞা আগবঢ়াই এনেদৰে ব্যাখ্যা কৰে যে শেহতীয়াকৈ প্ৰসাৰিত হ’ব ধৰা বৃহত্তৰ ‘ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ’ৰ ছত্ৰছায়াত ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰক্ৰিয়াটো সম্পূৰ্ণ হোৱা বুলি এটা শেষ সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাৰ আগতে ভাৰতীয় ভাষাৰ জৰিয়তে [ভেটিত] প্ৰকাশ পোৱা বিভিন্ন অসহংত ‘জাতীয়তা’ও যে ভাৰতত বিৰাজমান আৰু ভিন্ন হৈও এনে জাতীয়তাবোৰেও যে সমান্তৰালকৈ সংহতিৰ ফাললৈও ধাৱিত হোৱাৰ প্ৰৱণতা দেখুৱায়, তাৰ খতিয়ান লোৱাটো প্ৰয়োজনীয়৷ এই প্ৰসংগত অসমৰ কথা ক’বলৈ যাওঁতে চেটাৰ্জীয়ে ইতিহাসবিদ অমলেন্দু গুহৰ ‘লিটল নেচনেলিজ্ম’ৰ কথা কৈছে আৰু কৈছে যে অসমত ‘পিপল নেশ্যন’ৰ ধাৰণা গঢ় লোৱাৰ গুৰিতে আছে ঊনবিংশ শতিকাত ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসকে আৰোপ কৰা বাংলা ভাষা আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰে পৰা অসমৰ খেতিপ্ৰধান অঞ্চললৈ আহিব ধৰা বাংলাভাষী খেতিয়কৰ বিবাদজনক প্ৰব্ৰজনৰ প্ৰশ্ন৷ আমাৰ আলোচনাৰ প্ৰসংগত অসমৰ পিপল নেছনৰ ধাৰণাৰ ‘খতিয়ান লোৱাটো’অতি জৰুৰী কথা৷ ‘পিপল নেচন’ৰ ধাৰণাটো অম্বিকাগিৰীৰ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰাথমিক আঁচনিত স্পষ্টভাৱে প্ৰতিফলিত হৈছে৷ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰাথমিক আঁচনি ভাষাভিত্তিক এক সংঘীয় ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰস্তাৱ অনা হৈছে আৰু আজিৰ ক্ৰমপ্ৰসাৰিত [সৰ্বগ্ৰাসী] ভাৰতীয় ৰাষ্ট্ৰগঠনৰ প্ৰেক্ষাপটত এনে ভিন ভিন [জাতি]ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণা-প্ৰস্তাৱৰ এক গুৰুতৰ খতিয়ান ৰখাটো নিতান্তই প্ৰয়োজনীয়৷ কাৰণ এনে খতিয়ানেহে পৰস্পৰৰ প্ৰতি সন্মানজনক হৈ উঠাৰ এক পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিব৷ অসমীয়া-বাঙালীৰ যুগমীয়া পতি-পত্নীৰ কাজিয়াখনৰ কাৰ্যকাৰণৰ বিজ্ঞাসন্মত নিৰ্মোহ বিশ্লেষণ আৰু এই কাজিয়াৰ ইতিহাসৰ চেতনাইহে পৰস্পৰৰ প্ৰতি সহনশীল-সন্মানজনক হৈ উঠিবলৈ সহায় কৰিব৷ সেইদৰে জৰুৰী দক্ষিণ ভাৰতৰ ‘দ্ৰাবিড়ীয়ান আন্দোলন’,টেলেংগানাৰ জন্ম, খালিস্তানৰ বাবে হোৱা আন্দোলন, মাৰাঠী জাতীয়তাবাদৰ উত্থানৰ খতিয়ান ৰখাটোও৷ আৰু এনে কৰিবলৈ ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ মাজত কথা-বতৰা হোৱাটো নিতান্তই প্ৰয়োজনীয়৷ ইয়াৰ বাবে অনুবাদ এক শক্তিশালী মাধ্যম৷ পৰস্পৰৰ ভাষা শিকিবলৈও [অন্ততঃ প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ এটা সম্যক ধাৰণা থাকিব লাগে] চেষ্টা কৰিব লাগে৷ আৰু এই অনুশীলন আৰম্ভ কৰিবলৈ অসমৰ দৰে আন এক উৰ্বৰ ভূমি ক’তো নাই৷ অসমত বিদ্যালয় পৰ্যায়ত জনজাতীয় ভাষাৰ পাঠ্যক্ৰম আৰম্ভ কৰাটো বৰ আদৰণীয় পদক্ষেপ৷ একে সময়তে ‘সাহিত্য সভা’ৰ দৰে অনুষ্ঠানেও বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে৷ মোৰ মনত পৰে, মোৰ দেউতা যেতিয়া নাৰায়ণপুৰ শাখা সাহিত্য সভাৰ সভাপতি হৈ আছিল, তেতিয়া চুবুৰীয়া মিচিং সাহিত্য সভা আৰু দেউৰী সাহিত্য সভা’ৰ সহযোগত পৰস্পৰৰ ভাষা শিকিবৰ বাবে সাপ্তাহিক শ্ৰেণী পাতিছিল৷ দেউতাই নিজে মিচিং আৰু দেউৰী বুজে, বহুখিনি ক’বও পাৰে৷ নেপালীও বুজে, অলপ-অচৰপ ক’বও পাৰে৷ [ইয়াৰ গুৰিত আছে অৱশ্যে ৪২ বছৰে গাঁও অঞ্চলত ডাক্তৰী কৰি অহাৰ তেওঁৰ অভিজ্ঞতা৷ দেউতাই এবাৰ কোৱা মনত পৰে যে কেনেকৈ নিজৰ ভাষাত ‘আপোনাৰ কি হৈছে’বুলি সুধিলে বেমাৰীৰ সৰু-সুৰা বেমাৰবোৰ আধা ভাল হোৱাৰ উপক্ৰম হয়৷]৷ বাংলা ফৰ্ফৰাই ক’ব পাৰে৷ শিলচৰ চিকিৎসা মহাবিদ্যালয়ত পঢ়াৰ সূত্ৰে ‘চিলেটীয়া’,‘কলিকতীয়া’দুয়োটাই ক’ব পাৰে৷ বাঙালী কিতাপৰ স’তে আশৈশৱ চিনাকি দেউতাকৰ পুথিভঁড়ালৰ জহত৷ সেই চিনাকিয়ে নি নি সেইদিনা কলিকতাৰ ‘বই মেলা’আৰু ‘কলেজ ষ্ট্ৰীট’পোৱাবৰ বেলিকা, নন্দিতাদি আৰু বৃন্দাৰ স’তে এনেদৰেই সাহিত্য, সমাজ-ৰাজনীতি, দৈনন্দিন, অতীত-ভৱিষ্যৎ ঘোদালিলোঁ৷ এসপ্তাহ পাৰ হ’ল৷ আজি আকৌ ঘোদালিবলৈ মন গ’ল৷ ধাৰণা হ’ল এনে ব্যক্তিগত ঘোদালনীয়েই হয়তো আজিৰ সময়ত কেতবোৰ প্ৰাসংগিক প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিব পাৰে৷