‘সাংস্কৃতিক চেতনা অবিহনে স্বাধীনতা সম্ভৱ নহয়’

... মানুহৰ সামাজিক, সাংস্কৃতিক যেই-সেই এক অৱস্থালৈ নিবলৈ হ’লেই শক্তি, ক্ষমতা আৰু তাৰ আধাৰ লাগিবই৷ সেই কাৰণেই ৰাজকীয় আৰু যাজকীয় শক্তিয়ে আমালৈ বাঞ্ছিত সাংস্কৃতিক অৱস্থা আনিবলৈ অকৃতকাৰ্য হোৱাত আজি আমি জনশক্তিলৈ ইমান হেঁপাহেৰে চাবলগীয়াত পৰিছোঁ৷ ৰাজকীয় বা যাজকীয় শক্তি বা নকৈ মুখা পিন্ধি ওলোৱা সেই দুই শক্তিৰেই জনতাক ভুৱা দিয়া সংস্কৰণৰ পৰা গণশক্তিৰ হাতলৈ মানৱ সংস্কৃতি সৃষ্টিৰ প্ৰধান আহিলা ৰাষ্ট্ৰক-শাসনতন্ত্ৰক আনিবলৈ যি জনতাৰ প্ৰচণ্ড চেষ্টা, সিয়েই হৈছে গণ-বিপ্লৱ৷ সেই কাৰণেই সংস্কৃতিৰ সৈতে বিপ্লৱৰ সম্বন্ধ  ...

গণশিল্পী হেমাংগ বিশ্বাসে ১৯৪৫ চনত ‘সুৰমা ভেলী কালচাৰেল স্কোৱাড’লৈ এমাহৰো অধিক কাল অসমৰ বিভিন্ন ঠাইত সাংস্কৃতিক অনুষ্ঠান পৰিৱেশন কৰি এপ্ৰিল-মে’ত তেজপুৰলৈ আহিছিল৷ বিখ্যাত আগৰৱালা পৰিয়ালৰ ‘পকী’ ঘৰৰ বৈঠকখানাৰ এচুকত জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালাৰ সৈতে তেতিয়াই হেমাংগ বিশ্বাসৰ প্ৰথম পৰিচয় হয়৷ সেই সময়ত জ্যোতিপ্ৰসাদ অতিকৈ অসুস্থ৷ শয্যাশায়ী জ্যোতিপ্ৰসাদ ভিতৰৰ পৰা ওলাই আহি এখন সৰু পালেঙত হেমাংগ বিশ্বাসৰ ওচৰতে বহি শুনি গৈছিল সাংস্কৃতিক কাহিনীৰ কাৰ্যসূচী ৰূপায়ণৰ কাহিনী৷ অসুস্থ জ্যোতিপ্ৰসাদে সেই কাহিনী শুনি কৈছিল– ‘ময়ো এনে গণ-সংস্কৃতিৰ কথা ভাবি আছিলোঁ৷ আমাৰ দেশত জনতাৰ নতুন সাংস্কৃতিক চেতনা অবিহনে স্বাধীনতা সম্ভৱ নহয়৷’

কংগ্ৰেছী জ্যোতিপ্ৰসাদৰ মুখৰ এই কথা হেমাংগ বিশ্বাসৰ বাবে আছিল অবিশ্বাস্য৷ গণনাট্য সংঘৰ দৃষ্টিভংগীৰ সৈতে সহমত প্ৰকাশ কৰাৰ বাবেই ১৯৪৭ চনৰ এপ্ৰিলত শিলচৰত অনুষ্ঠিত সন্মিলনত ৰূপকোঁৱৰক অসম শাখাৰ প্ৰথম সভাপতি নিৰ্বাচন কৰা হৈছিল৷ সম্পাদক হৈছিল হেমাংগ বিশ্বাস৷ স্বাস্থ্যজনিত কাৰণত ৰূপকোঁৱৰ সন্মিলনলৈ যাব পৰা নাছিল যদিও তেওঁ সেই দায়িত্ব আন্তৰিকতাৰে গ্ৰহণ কৰিছিল৷ সেয়াই আছিল আৰম্ভণি৷ তাৰ পাছত গণনাট্যৰ বিভিন্ন কাৰ্যসূচীৰ জৰিয়তে ৰূপকোঁৱৰ সংঘৰ লগত জড়িত হৈ পৰিছিল৷ হেমাংগ বিশ্বাসৰ লগতো গঢ়ি উঠিছিল ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক৷

সভাপতি নিৰ্বাচিত হোৱাৰ পাছতেই হেমাংগ বিশ্বাসৰ অনুৰোধত অসুস্থ শৰীৰৰেই অসম ছাত্ৰ সন্মিলনত ২৬সংখ্যক বাৰ্ষিক অধিৱেশনৰ কৃষ্টি শাখাৰ সভাপতিত্ব কৰিবলৈ ১৯৪৭ চনৰ ২৪ নৱেম্বৰত ডিব্ৰুগড়ৰ পৰা গুৱাহাটীলৈ আহিছিল৷ অভিভাষণত ৰূপকোঁৱৰে কৈছিল– ‘মানুহৰ সামাজিক, সাংস্কৃতিক যেই-সেই এক অৱস্থালৈ নিবলৈ হ’লেই শক্তি, ক্ষমতা আৰু তাৰ আধাৰ লাগিবই৷ সেই কাৰণেই ৰাজকীয় আৰু যাজকীয় শক্তিয়ে আমালৈ বাঞ্ছিত সাংস্কৃতিক অৱস্থা আনিবলৈ অকৃতকাৰ্য হোৱাত আজি আমি জনশক্তিলৈ ইমান হেঁপাহেৰে চাবলগীয়াত পৰিছোঁ৷ ৰাজকীয় বা যাজকীয় শক্তি বা নকৈ মুখা পিন্ধি ওলোৱা সেই দুই শক্তিৰেই জনতাক ভুৱা দিয়া সংস্কৰণৰ পৰা গণশক্তিৰ হাতলৈ মানৱ সংস্কৃতি সৃষ্টিৰ প্ৰধান আহিলা ৰাষ্ট্ৰক-শাসনতন্ত্ৰক আনিবলৈ যি জনতাৰ প্ৰচণ্ড চেষ্টা, সিয়েই হৈছে গণ-বিপ্লৱ৷ সেই কাৰণেই সংস্কৃতিৰ সৈতে বিপ্লৱৰ সম্বন্ধ৷’

শিৱসাগৰত অনুষ্ঠিত সদৌ শিল্পী সংঘৰ প্ৰথম অধিৱেশনৰ সভাপতি হৈছিল ৰূপকোঁৱৰ৷ সভাপতিৰ অভিভাষণ ‘শিল্পীৰ পৃথিৱী’ আখ্যা দি এমিলজোলাৰ 'I accuse'ৰ সুৰত লিখিছিল– ‘জাতীয় কংগ্ৰেছ গৱৰ্নমেণ্টক প্ৰথমেই সমৰ্থন কৰা এক জনসংস্কৃতিৰ সপোন দেখোঁতা কমিউনিষ্টসকলে কিহৰ বাবে নিৰ্যাতন মূৰ পাতি ল’বলৈ ওলাইছে? দেশলৈ স্বাধীনতা অহাৰ পাছতো কিয় তেওঁলোকে স্বাধীনতাক সন্দেহ কৰিবলগীয়া হৈছে৷... সকলো ৰাষ্ট্ৰ ক্ষমতা হাতত থকা জনশক্তিৰ ওপৰত সুপ্ৰতিষ্ঠিত হৈ থকা বুলি ভবা আমাৰ গৱৰ্নমেণ্টে কিয় দেশত থকা মুষ্টিমেয় চোৰাং কাৰবাৰীক ইমানদিনে উভালি পেলাব পৰা নাই? গৱৰ্নমেণ্টৰ আঁঠুৱা তলৰ মহ, গৱৰ্নমেণ্টৰ দুৰ্নীতিপৰায়ণ কৰ্মচাৰীকো গৱৰ্নমেণ্টে ইমানদিনে কিয় সাংস্কৃতিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিতৰলৈ আনিবলৈ অক্ষম হৈছে? আজীৱন কংগ্ৰেছ কৰ্মী, কোনো ত্যাগলৈ কুণ্ঠা নকৰি কংগ্ৰেছৰ নিৰ্দেশ পালন কৰি অহা শিল্পী মই আজি অন্তৰে অন্তৰে অনুভৱ কৰিছোঁ যে– There is something wrong in the state of Denmark.’

গণনাট্যৰ সভাপতি হোৱাৰ পাছত ‘জ্যোতিপ্ৰসাদ কমিউনিষ্ট হৈ গ’ল’ বুলি কংগ্ৰেছী মহলত গুণা-গঁথা আৰম্ভ হৈছিল৷ এই কথাত জ্যোতিপ্ৰসাদে ৰং কৰি হেমাংগ বিশ্বাসক কৈছিল– ‘এওঁলোকে মোৰ কুৎসা গাবলৈ গৈ কমিউনিজ্‌মৰ সন্মান বঢ়াই দিছে৷’

বিভিন্ন পক্ষৰ পৰা আক্ৰমণ, বাধা-নিষেধ সত্ত্বেও ৰূপকোঁৱৰ নিজৰ মতাদৰ্শত অবিচল আছিল৷ এলাহাবাদৰ গণনাট্য সংঘৰ অধিৱেশনৰ আহ্বানত সঁহাৰি দি ১৯৪৯ চনত ডিব্ৰুগড়ৰ নালিয়াপুলৰ কলনীত শ্ৰমিক আৰু কৃষক শ্ৰেণীৰ মাজত প্ৰাদেশিক সন্মিলন-শান্তি সন্মিলন অনুষ্ঠিত কৰিছিল৷ ৰূপকোঁৱৰে এক সংক্ষিপ্ত অথচ মূল্যৱান ভাষণ দি সন্মিলন উদ্বোধন কৰিছিল৷ দ্বিতীয় দিনা এক সংঘৰ্ষ হয়৷ সংঘৰ্ষত এজন আৰক্ষী বিষয়াৰ মৃত্যু হয় আৰু আৰক্ষীৰ গুলীত তিতাবৰৰ কৃষক জীয়ৰী বীণা বৰা আৰু নালিয়াপুলৰ এক শ্ৰমিক মহিলাৰ মৃত্যু হয়৷  নালিয়াপুলত আৰক্ষীৰ অত্যাচাৰৰ তীব্ৰ গৰিহণা দি ৰূপকোঁৱৰে কাকতলৈ বিবৃতি দিছিল৷ কিন্তু সেয়া কাকতত প্ৰকাশ নাপালে৷

অসুস্থতাৰ বাবে সেই সন্মিলনলৈ হেমাংগ বিশ্বাস যাব পৰা নাছিল৷ নালিয়াপুলত নেতৃত্ব দিছিল ভাৰতীয় কমিউনিষ্ট পাৰ্টীৰ ডিব্ৰুগড় শাখাৰ নগেন কাকতি, ঊষা দত্ত আদিয়ে৷ সৰ্বভাৰতীয় সম্পাদক নিৰঞ্জন সেন তাত উপস্থিত আছিল৷ তাত গৃহীত হ’বলগীয়া নতুন নীতি সম্পৰ্কে ঊষা দত্তই আগতীয়াকৈ গুৱাহাটীৰ ৰে’লৱে কলনীত থকা হেমাংগ বিশ্বাসলৈ খবৰ পঠাইছিল৷ চিঠিত জ্যোতিপ্ৰসাদৰ ঠাইত তেওঁক সভাপতি পতা হ’ব বুলিও জনাইছিল৷ তেতিয়া নৰিয়াপাটীৰ পৰাই বিশ্বাসে তৎক্ষণাৎ এই পদক্ষেপ আত্মঘাতী হ’ব বুলি পৰামৰ্শও দিছিল৷ তথাপি হেমাংগ বিশ্বাসকেই সভাপতি নিৰ্বাচিত কৰা হৈছিল৷

সভাপতি পদত নাথাকিলেও জ্যোতিপ্ৰসাদ গণনাট্যৰ পৰা আঁতৰি অহা নাছিল৷ গণনাট্যৰ সংস্পৰ্শলৈ আহি জ্যোতিপ্ৰসাদে বহু কথা নতুনকৈ ভাবিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল৷ তেওঁৰ ‘দুষ্কৃতি’ আগতে আছিল সাম্ৰাজ্যবাদ, কিন্তু পাছত তেওঁ তাৰ লগত পুঁজিবাদক সাঙুৰি ল’ব পাৰিছিল৷ সেয়ে কংগ্ৰেছী শাসনক ব্যংগাত্মক ভাষাৰে সমালোচনা কৰি ক’ব পাৰিছিল– যাক প্ৰথমে ভাবিছিলোঁ অন্নপূৰ্ণা বুলি, এতিয়া দেখিছোঁ তেওঁ হ’ল 'Piccadily prostitute'.

ৰূপকোঁৱৰৰ নেতৃত্বত গণনাট্য সংঘই অসমত ঠন ধৰি উঠিছিল৷ দৰাচলতে সেয়া আছিল বিকাশৰ যুগ৷ এই সময়তে ‘১৫ আগষ্ট আৰু তাৰ পাছত’, ‘পাহাৰৰ প্ৰতিধবনি’ আদি ছায়া-নাট, ‘মাছমৰীয়া জীৱন’, ‘ওজা আৰু ভূত’ প্ৰভৃতি নৃত্যনাট্য আৰু বহু নতুন গানৰ লগতে কবিতাৰ সৃষ্টি হয়৷ গণনাট্যত মঞ্চস্থ কৰিবলৈ জ্যোতিপ্ৰসাদে শ্বহীদ কনকলতাৰ জীৱনৰ আধাৰত নাটক এখন ৰচনা কৰিছিল যদিও অসম্পূৰ্ণ হৈ ৰ’ল৷

জীৱনৰ শেষকালছোৱাত গণনাট্য সংঘৰ লগত জড়িত হৈ অসুস্থ আৰু ভগ্ন শৰীৰেৰেই ৰূপকোঁৱৰে দেহে-কেহে, মনে-প্ৰাণে উন্নতিকল্পে কাম কৰিছিল৷ তথাপি বামপন্থী সংকীৰ্ণ নীতি গ্ৰহণ কৰি জ্যোতিপ্ৰসাদক পাৰ্টী আৰু গণনাট্যৰ মাজৰ এটা অংশই বুৰ্জোৱা চাহ-বাগিচাৰ মালিক হিচাপে মূল্যায়ন কৰিছিল৷ ১৯৪৮ চনত অনুষ্ঠিত ভাৰতীয় কমিউনিষ্ট পাৰ্টীৰ অসম শাখাৰ প্ৰাদেশিক সন্মিলনত অসমত ট্ৰেড ইউনিয়ন গঢ়াৰ এগৰাকী পথিকৃৎ, ডিব্ৰুগড়ৰ ডাক্তৰ বিনয় চক্ৰৱৰ্তীয়ে ৰসিকতা কৰি কৈছিল– ‘কমৰেড, অসমৰ গণনাট্য সংঘক আই পি টি এ নকৈ আইটিপিএ কোৱা উচিত৷ বৰ্তমান তাত টী-প্লেণ্টাৰসকলৰ ৰাজত্ব চলি আছে৷ শ্বিলং আইপিটিএৰ প্ৰেছিডেণ্ট হ’ল চাহ মালিক প্ৰফুল্ল বৰুৱা, যোৰহাট আইপিটিএৰ প্ৰেছিডেণ্ট হ’ল চাহ মালিক কুলধৰ চলিহা, ডিব্ৰুগড়ৰ আইপিটিএৰ প্ৰেছিডেণ্ট হ’ল চাহ মালিক অপূৰ্ব বৰদলৈ আৰু সদৌ অসম গণনাট্যৰ সভাপতি হ’ল সুবিখ্যাত শিল্পী জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা৷ কিন্তু তেওঁ এজন চাহ বাগিচাৰ মালিক৷ সেই কাৰণে মই আইপিটিএ নাম সলাই আইটিপিএ–Indian Tea Planters' Association ৰখাৰ প্ৰস্তাৱ কৰিছোঁ৷’

ভাৰতীয় গণনাট্য সংঘৰ মজিয়ালৈ প্ৰথমে আদৰি অনা ৰূপকোঁৱৰ জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালাৰ প্ৰতি গণশিল্পী হেমাংগ বিশ্বাসৰ কিন্তু আছিল গভীৰ শ্ৰদ্ধা, ভক্তি, বিশ্বাস আৰু সমীহৰ ভাব৷ তেওঁৰ দৃষ্টিত ৰূপকোঁৱৰ আছিল মহান, যুগমানৱ৷ বিপ্লৱী জনতাৰ প্ৰেমিক শিল্পী জ্যোতিপ্ৰসাদে জনতাৰ পথ বাছি লোৱাত কেতিয়াও ভুল কৰা নাছিল৷ সেয়ে তেৱেঁই আগভাগ লৈ ১৯৫৩ চনত ১৭ জানুৱাৰীত গুৱাহাটীৰ নবীন বৰদলৈ হলত প্ৰথমবাৰৰ বাবে পালন কৰিছিল ‘ৰূপকোঁৱৰ দিৱস’৷