আধুনিক অসমীয়া গল্প-সাহিত্যৰ অবিসম্বাদী সম্ৰাট সৌৰভ কুমাৰ চলিহাই তেওঁৰ ‘জ্যামিতি’ নামৰ অগতানুগতিক গল্পটোৰ (তেওঁৰনো কোনটো গল্পই বা গতানুগতিক!) সামৰণিৰ ফালে কৈছে, ‘কোনো স্থিৰতা নাই, কোনো কথাই ‘লাষ্ট-ৱৰ্ড’ নহয়, কোনো উপপাদ্যই চৰম সত্য নহয়– One thing is certain and rest all lies; that time flies...' হয়, সময় গৈ থাকে মাথোঁ; আমাৰ প্ৰাণাধিক চেনেহৰ কবি, কলা-সমালোচক, অনুবাদক, সম্পাদক, গদ্যকাৰ, শিক্ষক নীলমণি ফুকন ঢুকাবৰ আজি সম্পূৰ্ণ এবছৰ হ’ল; সৌৰভ কুমাৰ চলিহা ঢুকাবৰো বাৰ বছৰৰ অধিক হ’ল৷ মইতো প্ৰাতঃস্মৰণীয় দুয়োজনৰ স্নেহধন্য আছিলোঁ; অকৃতজ্ঞ অসমীয়াই তেওঁলোকক কেতিয়াবা পাহৰিলেও মইতো কোনোকালে পাহৰিব নোৱাৰিম৷ কাৰ্যতঃ দুয়োজন আজি সোঁশৰীৰে অদৃশ্য যদিও, তেওঁলোক দুয়োজনতো মোৰ অস্তিত্বৰ একো একোটা বৃহৎ অংশ! সুদীৰ্ঘ প্ৰায় তিনি দশক ধৰি নীলমণি ফুকনৰ সুসান্নিধ্যত (তেওঁৰ সান্নিধ্য সদায়ে সুখকৰ) থাকি কত বিচিত্ৰ কথা পাতিলোঁ– কিমান বাৰেৰহণীয়া কথা জানিলোঁ, শিকিলোঁ, বুজিলোঁওঃ জ্ঞাতে-অজ্ঞাতে সমৃদ্ধও হ’লোঁ (নে একে ঠাইতে ৰৈ থাকিলোঁ; ঈশ্বৰেহে জানে!) কিজানি৷

পাহৰোঁ বুলিয়েই জানো কথাবোৰ পাহৰিব পাৰি; ’২৩ৰ ১৮ জানুৱাৰীৰ পুৱা নীলমণি ফুকনৰ কনিষ্ঠ পুত্ৰ, কবি অমিতাভ ফুকনৰ এটা অপ্ৰত্যাশিত এছ এম এছ পালোঁ, ‘দেউতাৰ গাটো ভাল নহয়’– উধাতু খাই দৌৰি তেওঁৰ ওচৰ পালোঁগৈ; তেওঁৰ গাটো হেঁচুকিলোঁ, ডাঙৰ ডাঙৰকৈ ‘ফুকন ছাৰ’ বুলি চিঞৰিলোঁ; তেওঁৰ কোনো সঁহাৰি নাপালোঁ! তৎক্ষণাৎ মোৰ স্পেনিছ কবি হুৱান ৰেমন হিমেনেথৰ ‘প্লেটাৰো এণ্ড আই’ৰ ‘দি ডে’থ’ নামৰ অধ্যায়লৈ মনত পৰি গৈছিল; কবিয়ে তেওঁৰ নিত্য সংগী, মৰমৰ প্লেটাৰোক জগাবলৈ যত্ন কৰিছে, ‘মই দেখিলোঁ, প্লেটাৰো তাৰ খেৰৰ বিছনাখনত শুই আছে৷ তাৰ চকু দুটা কোমল আৰু বিষণ্ণ৷ মই তাৰ ওচৰলৈ গৈ মৰমেৰে মাতিলোঁ আৰু তাক থিয় কৰাবলৈও বিচাৰিছিলোঁ...’ অথচ হিমনেথৰ সকলো চেষ্টা বৃথা হৈছিল; আৰু এদল সুদক্ষ চিকিৎসকৰ আপ্ৰাণ চেষ্টা সত্ত্বেও ১৯ জানুৱাৰীৰ দিনৰ ১১ বাজি ৫৫ মিনিটত জি এম চি এইচত নীলমণি ফুকনে আমাক শোক-সাগৰত ডুবাই অন্তৰ্ধান হৈছিল৷ ১৮ জানুৱাৰীত শয্যাগত ফুকনক দেখি মোৰ মনলৈনো কিয় অকস্মাৎ ‘প্লেটাৰো এণ্ড আই’-এ ভুমুকিয়াই থৈ গৈছিল; তাৰো উচিত ব্যাখ্যা আছে৷ গুৱাহাটীৰ ‘নীলাচলপুৰঃ বেজবৰুৱা নগৰ’ চুবুৰিত এসময়ত গল্প-সম্ৰাট সৌৰভ কুমাৰ চলিহা আৰু কাব্যঋষি (শ্ৰদ্ধেয় ড॰ নগেন শইকীয়াৰ মতে ঋষি) নীলমণি ফুকন বাস কৰিছিল৷ দুয়োৰো আছিল পৰস্পৰৰ প্ৰতি অপৰিসীম শ্ৰদ্ধা; মই জধামূৰ্খও সেই একেটা চুবুৰিৰে, সৌভাগ্যবশতঃ; লগালগি হ’লেই ফুকনৰ মোক ধ্ৰুৱক প্ৰশ্ন, ‘সুৰেন মেধিৰ কিবা খবৰ পোৱা নেকি?’; তদ্ৰূপ চলিহাৰো কৌতূহলী প্ৰশ্ন, ‘ফুকন কেনে আছে?’ ফুকনে ‘পাহৰিব নোৱাৰিলোঁ যি’ নামৰ অনন্য সুন্দৰ স্মৃতিকথা-সংগ্ৰহৰ  ‘সৌৰভ কুমাৰ চলিহা’ নামৰ ৰচনাখনত লিখিছে, ‘মই তেওঁক কৈছিলোঁ Platero and I কাব্যগ্ৰন্থখনি অসমীয়ালৈ অনুবাদ কৰাৰ এটা মোৰ ইচ্ছা আছে; কিছু আগো বাঢ়িছিলোঁ৷ তেওঁ ক’লে, মোৰো মন এটা আছে৷ পাছত তেওঁ নকৰিলে, ময়ো মাজে মাজে এটা দুটাকৈ কৰি কৰি সন্তুষ্ট হ’ব নোৱাৰি এসময়ত এৰি পেলালোঁ৷’ সেয়ে ১৮ জানুৱাৰীত প্ৰায় তত-শূন্য নীলমণি ফুকনক তেনেদৰে বিছনাত আৱিষ্কাৰ কৰি মোৰ চাট্‌কৈ ‘প্লেটাৰো এণ্ড আই’ৰ প্লেটাৰোৰ মৃত্যু-দৃশ্যলৈ মনত পৰিছিল; সেইজন নিঃশব্দ নীলমণি ফুকন আছিল আমাৰ বাবে আচহুৱা– ১৯৯২ চনৰ কোনোবা এটা দিনত গুৱাহাটীৰ ৰাজ্যিক কলা বীথিকাত পোনতে তেওঁৰ স’তে চিনাকি হৈছিলোঁ; সেই দিন ধৰি নীলমণি ফুকন বুলিলেই আমাৰ মনলৈ সদায় প্ৰাণোচ্ছ্বল, জ্ঞানপিপাসু, প্ৰচুৰ সংবেদনশীল, সদালাপী আৰু মৰমিয়াল এজন মানুহৰ ছবিহে আহে৷ ৯ জানুৱাৰীত যোৰহাটৰ বৰুৱা চাৰিআলিত অৱস্থিত ‘সহস্ৰাব্দ উদ্যান’খন নতুনকৈ ‘কাব্যঋষি নীলমণি ফুকন স্মাৰক সহস্ৰাব্দ উদ্যান’ বুলি নামকৰণ কৰা হ’ল; তেনে ব্যতিক্ৰমী উদ্যোগৰ বাবে যোৰহাটৰ বিধায়ক হিতেন্দ্ৰনাথ গোস্বামী নি(য়কৈ ভূৰি-ভূৰি প্ৰশংসাৰ যোগ্য– সেই নামকৰণ অনুষ্ঠানৰ নিমন্ত্ৰণী-পত্ৰখনৰ কেইটামান শব্দ উল্লেখৰ লোভ সামৰা নাযায়, ‘তেওঁ কবি আছিল৷ সকলোৰে প্ৰিয় আছিল তেওঁ৷ কবিতা আৰু শৈল্পিক চেতনাৰে আমাৰ বুকুত সিঁচি দিছিল কবিতাৰ কোঁহ-পাত৷ কবিতাৰ বাবেই তেওঁ লাভ কৰিছিল জ্ঞানপীঠ৷ আমাক কৰিলে গৌৰৱান্বিত৷ তেৱেঁই  কবি নীলমণি ফুকন৷ আমাৰ হিয়াৰ আমঠু৷’ এই নিঃকিন লেখকেও সেইদিনাখন ‘নীলমণি ফুকনৰ কাব্য-চেতনা’বিষয়ক এটা বক্তৃতা দিছিলোঁ– তেনে এক স্মৰণীয় অনুষ্ঠান উপহাৰ দিয়া বাবে এই আপাহতে ‘মিলেনিয়াম পাৰ্ক পৰিচালনা সমিতি’, ‘উত্তৰ-পশ্চিম যোৰহাট কবি সন্মিলন’, ‘আশীৰ্বাদ শৈক্ষিক ন্যাস’ আৰু ‘সন্মিলিত মহিলা কানন’ক ধন্যবাদ জ্ঞাপন কৰিলোঁ৷ সঁচাকৈ এটা স্থায়ী কাম হ’ল; যি দ্ৰুতগতিত পৃথিৱীৰ মন-মেজাজ সলনি হ’বলৈ ধৰিছে– কাইলৈ কোনোবাই নীলমণি ফুকনৰ ৰসঘন কবিতা পঢ়িব নে নাই; আমাৰ সন্দেহ! অন্ততঃ বাটৰুৱাই ক্ষণিক ৰৈ পঢ়ি পেলাব, ‘কাব্যঋষি নীলমণি ফুকন স্মাৰক সহস্ৰাব্দ উদ্যান’; তাতো উদয় হয় আৰু এক প্ৰশ্নবোধক! এতিয়া ইংৰাজী ভাষাৰ যি ভয়ংকৰ আগ্ৰাসন; পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ সকলো পথিকে চালে চকুৰোৱা সেই উদ্যানখনৰ প্ৰৱেশ পথত থকা তোৰণৰ অসমীয়া শব্দকেইটা পঢ়িবলৈ সক্ষম হ’বনে? সৌৰভ কুমাৰ চলিহা, নীলমণি ফুকনহঁতে আমৃত্যুতো অসমীয়া ভাষা-সাহিত্যৰ শ্ৰীবৃদ্ধিৰ বাবেই প্ৰাণান্তিক যত্ন কৰি থৈ গ’ল... নিজৰ ভাষা-সাহিত্যক তেওঁলোকে প্ৰাণভৰি ভাল পাইছিল৷ হয়, ১৯৫৩ চনৰ ‘জাৰুৱালীৰ কবিতা’ৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ২০১৮ চনৰ ‘এগৰাকী জাপানী কবিক সুঁৱৰি’লৈকে ধৰিলে নীলমণি ফুকনৰ মুঠ মৌলিক কবিতাৰ সংখ্যা ২৫০টাতকৈ অধিক নহ’ব– অৰ্থাৎ, বছৰি গড়ে তেওঁ তিনিটা বা চাৰিটাতকৈ অধিক কবিতা লিখা নাছিল৷ ৬০-৭০ বছৰীয়া কাব্য-জীৱনলৈ চালে; মৌলিক কবিতাৰ সংখ্যাটো অপেক্ষাকৃত সৰু যেন বোধ হয়৷ কিন্তু, তেওঁ চাৰি শতাধিক দেশী-বিদেশী কবিতাও সাৰ্থকভাৱে অসমীয়ালৈ ভাঙিছে৷ তেওঁ আধুনিক অসমীয়া শিল্প সমালোচনাৰ বাটকটীয়াও৷ শিল্প সমালোচনাত সঘনে ব্যৱহৃত বহু কঠিন ইংৰাজী শব্দৰ তেওঁ বহু গ্ৰহণযোগ্য অসমীয়া প্ৰতিশব্দ আমাক উপহাৰ দি গৈছে৷ এই মুহূৰ্তত মনত পৰা এটা শব্দ হ’ল Palette; ১৯৬৪ চনতে ‘নৱযুগ’ত লিখা এটি আলোচনাত তেওঁ Palette শব্দক অসমীয়ালৈ ভাঙিছে ‘বৰ্ণ-সঁফুৰা’ বুলি; কেনে মৌসনা প্ৰতিশব্দ! আৰু এটা কথা, শিল্পকলাৰ এজন প্ৰকৃত ৰসগ্ৰাহী নীলমণি ফুকনে কটন কলেজলৈ পঢ়িবলৈ আহি ‘কলেজ সপ্তাহ’ উপলক্ষে আয়োজিত কলা প্ৰদৰ্শনীখন চাই বাৰুকৈ অনুপ্ৰাণিত হৈছিল; তেৱোঁ পেস্তেল, চীনা চিয়াঁহী, পানী ৰঙেৰে ছবি আঁকিবলৈ লৈছিল; অৱশ্যে তেওঁ বৰ বেছি দিনলৈ ছবি আঁকি নাথাকিল৷ তেওঁ অঁকা দুখন ৰেখাচিত্ৰ মোৰ ‘ব্যক্তিগত সংগ্ৰহালয়’ৰ মূল্যৱান সম্পদ– মাজে মাজে উলিয়াই চাওঁহক৷ নীলমণি ফুকন অসমীয়া সাহিত্যৰ এজন আগশাৰীৰ গদ্যকাৰো– তেওঁৰ ‘পাতি সোণাৰুৰ ফুল’ বা ‘পাহৰিব নোৱাৰিলোঁ যি’ কোনোবাই এবাৰ পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে শেষ নকৰালৈকে ৰক্ষা নাই; এনে সিবোৰৰ আকৰ্ষণী শক্তি৷ একাধাৰে নাট্যকাৰ, পৰিচালক, অভিনেতা, চিত্ৰকৰ, ভাস্কৰ, জীৱনীকাৰ যুগল দাসে হেনো নীলমণি ফুকনৰ ‘লোক কল্পদৃষ্টি’খন (পৃঃ সংখ্যাঃ ৪৮; ছবিখিনি বাদে) ‘একে বহাতে’ পঢ়ি শেষ কৰিছিল; তেওঁৰ সেইখন পুথিত অসমীয়া মানুহৰ বৰকৈ চকু নপৰিল; কিন্তু নিঃসন্দেহে ‘লোক কল্পদৃষ্টি’ কিতাপখন অসমীয়া সাহিত্যৰ এটি উজ্জ্বল নক্ষত্ৰ হৈ ৰ’ল৷ চকুত নপৰিলেও, নক্ষত্ৰতো নক্ষত্ৰই!

মোৰ নিৰন্তৰ তাগিদাত যেনেদৰে এসময়ত সৌৰভ কুমাৰ চলিহাই গল্প লিখিছিল; তেনেদৰে নীলমণি ফুকনেও কবিতা লিখিছিল৷ মই কুটুৰি থকাত তেওঁ এদিন লিখিছিল ‘টিপচাকিৰ আন্ধাৰত এদিন আইতাই আমাক কৈছিল’ শীৰ্ষক এটা মৰ্মস্পৰ্শী কবিতা; যাৰ শাৰী মই নিদ্বিৰ্ধাই ব্যৱহাৰ কৰিছিলোঁ কেইবাজনে শিল্পী-সাহিত্যিকৰ শ্ৰদ্ধাৰ্ঘ্য লেখাত– বিধিৰ কি বিচিত্ৰ লীলা! নীলমণি ফুকনবিষয়ক এই লেখাৰ শিৰোনামতো তেওঁৰেই কবিতাৰ গভীৰ উপলব্ধিঃ মানুহ নমৰে অ’৷ কি সহজভাৱে কবিয়ে কৈছে, ‘টিপচাকিৰ আন্ধাৰত এদিন আইতাই আমাক কৈছিলয মানুহ নমৰে অ’য সপোনতহে কোনোবাই কেতিয়াবা কাৰোবাকযমৰা দেখে৷’ দুঃখবোধ, বিষাদ, মৃত্যুতো নীলমণি ফুকনৰ কবিতাৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ; আধুনিক সমালোচকে তেওঁৰ বহুমুখী ব্যঞ্জনাময় এই কবিতাৰ ব্যাখ্যা কেনেদৰে কৰিব; মোৰ ক্ষুদ্ৰ মগজুৱে ঢুকি নাপায়৷ মানুহৰ জীৱনত স্মৃতিৰ এক নিৰ্ণায়ক ভূমিকা থাকে সদায়– যি মানুহ অহৰহ আমাৰ স্মৃতিত জী থাকে; সেই মানুহ মৰে জানো? প্ৰিয় মানুহবোৰ সদায় আমাৰ স্মৃতিৰ বৰপীৰাত বহি থাকে; তেওঁলোক তেন্তে ক’ত মৰিল? ফুকনৰ উল্লিখিত কবিতাৰ মাণিকে কালদিয়াত ডুবি মৰিও ৰাতি ৰাতি কৃষ্ণৰ ভাও দি আছে... মোৰ মনতো সৌৰভ কুমাৰ চলিহা আৰু নীলমণি ফুকনবিষয়ক মধুৰ স্মৃতিৰ বৰ্ণিল শোভাযাত্ৰা; সেয়ে তেওঁলোক দুজন মোৰ স্মৃতি-বিভ্ৰম নোহোৱালৈকে সগৰ্বে মোৰ মনত ‘অশান্ত ইলেক্ট্ৰন' আৰু ‘এজোপা গোলাপ ফুল’ হৈ জীয়াই থাকিব৷ মইতো তেওঁলোক দুজনক বাদ দি এটা ‘অচল মুদ্ৰা’!

ফুকনৰ অন্যান্য পৰিচয়ৰ মাজত এটা কথা প্ৰায়ে তল পৰি যায় যে তেওঁ সত্তৰৰ দশকত ‘সংজ্ঞা’ নামৰ সাহিত্য-সংস্কৃতিবিষয়ক এখন তিনিমহীয়া আলোচনী বেছ সফলতাৰে সম্পাদনা কৰিছিল৷ ১৯৭৫ চনত প্ৰকাশিত ‘প্ৰস্তাৱনা সংখ্যা’ৰ সম্পাদকীয়টো মন কৰিবলগীয়া; তেওঁ লিখিছিল, ‘সমাজ এখনত মানসিক প্ৰগতিৰ বাবে একান্তভাৱে প্ৰয়োজনীয় উচ্ছ পৰ্যায়ৰ বৌদ্ধিক চিন্তা আৰু যথাৰ্থ নান্দনিক চেতনাৰ এটি প্ৰাণবান ধাৰা প্ৰবাহিত কৰা আৰু কৰি ৰাখিবলৈ যত্ন কৰাই ‘সংজ্ঞা’ৰ উদ্দেশ্য৷’ আজিৰ তাৰিখত তেনে উচ্ছমানবিশিষ্ট এখন ‘সংজ্ঞা’ ক’ত?

এই দুজনকৈ কৃতবিদ্য, সৃজনীশীল অসমীয়াৰ বছৰ বছৰ ধৰি সুসংগত থাকি আৰু এটা কথা বেছ উপলব্ধি কৰিছোঁ যে তেওঁলোকৰ বাবে কামহে আছিল আগ কথা; সস্তীয়া নামৰ মোহত দৃষ্টিকটু দৌৰত তেওঁলোক কাহানিও নাছিল৷ ফুকনে কথা প্ৰসংগত প্ৰায়ে বিশ্ববৰেণ্য কবি জন কীট্‌ছৰ সমাধি-ফলকত লিখিত এটা বাক্যলৈ আমাক আঙুলিয়াইছিল, ‘ইয়াত এজন পৰি আছে যাৰ নামটো পানীত লিখা হৈছিল৷’ এটা পুৰণি সাক্ষাৎকাৰত চলিহাই কৈছিল, ‘... মই সৌৰভ চলিহা, ময়েই গল্প-লিখক, এনেকৈ যদি মই বহি থাকোঁ I will never be able to write anything...' এনে আত্মোপলব্ধি আজিকালিৰ শিল্পী-সাহিত্যিকৰ মাজত লুপ্তপ্ৰায়!

নীলমণি ফুকন জীয়াই থাকোঁতেই তেওঁৰ ইচ্ছাত তেওঁলৈ বিভিন্নজনে লিখা নিৰ্বাচিত চিঠিৰ সংগ্ৰহটো ‘পত্ৰগুচ্ছ’ নামেৰে প্ৰকাশ পাইছিল; সুহূদ আপোনজনক বিতৰণৰ উদ্দেশ্যে প্ৰকাশিত কিতাপখনৰ কোনো বিক্ৰীমূল্যও নাই৷ প্ৰায় এশখন চিঠিৰ সেই সংগ্ৰহযোগ্য কিতাপখন পঢ়িলেও অবাক হ’ব লাগে– অসমৰতো হয়ে; তেওঁৰ দেশ-বিদেশৰো কত শিল্পী-সাহিত্যিকেৰে যে আত্মীয়তা আছিল৷ সুনীল গংগোপাধ্যায়, ভৱেশ স্যানাল, জয়ন্ত মহাপাত্ৰ, কাজুও আজমাই, শিৱনাৰায়ণ ৰায় (এইজন বিশিষ্ট চিন্তাবিদৰ আকৌ মহান দাৰ্শনিক বাৰ্টেণ্ড ৰাছেলৰ যোগাযোগ আছিল!), সীতাকান্ত মহাপাত্ৰ, প্ৰণৱ ৰঞ্জন ৰায় প্ৰমুখ্যে বৰেণ্য ব্যক্তিসকলৰ সৈতে তেওঁৰ সুসম্পৰ্ক আছিল৷ সৰলতা আৰু সততাকে মানুহৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ গুণ বুলি বিশ্বাস কৰা নীলমণি ফুকনে ‘পাহৰিব নোৱাৰিলোঁ যি’ত লিখিছে কেনে সোণসেৰীয়া কথা, ‘আজিকালি যে কাৰোবাক কাৰোবাক প্ৰশ্ন সোধা হয় আপুনি যদি এটা নিৰ্জন দ্বীপত থাকিব লগা হয় লগত কি কি নিব৷ মানুহ নথকা নিৰ্জন দ্বীপ এটাত খুব বেছি এদিন-এৰাতি থকাটোৱেই মোৰ বাবে অসম্ভৱ হ’ব৷ পগলা হৈ যাম৷’ তেওঁ মানুহক প্ৰাণভৰি ভাল পাইছিল৷ নীলমণি ফুকনৰ স’তে কটোৱা সকলো সময় আমাৰ এই অৰ্থহীন জীৱনৰ পৰম প্ৰাপ্তি আছিল– নীলমণি ফুকনে জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা ঢুকাওঁতে চকুলো টুকিছিল৷ ময়ো নীলমণি ফুকন ঢুকাওঁতে অৱলীলাক্ৰমে কান্দিছিলোঁ; প্ৰায় প্ৰতিটো দিনতে কিবা নহয় কিবা অনুসংগত তেওঁলৈ (আৰু অৱশ্যেই সৌৰভ কুমাৰ চলিহালৈও) মোৰ মনত পৰে আৰু তেতিয়া অজানিতে মোৰ জাপানী কবি হিতোমাৰোৰ নীলমণি ফুকনে স্বয়ং অনুবাদ কৰা এটা কবিতাৰ অংশটোলৈও মন-পখিলা উৰা মাৰে, ‘ইগামি পাহাৰৰ ওপৰতয ৰান্ধনি-বেলি মাৰ গ’ল৷ যধূসৰ হৈ আহিল পোহৰ৷ যভাবিছিলোঁ মই এটা টান মানুহ৷ যচকুলোৰে তিতিলয মোৰ পাতল চোলাৰ দুয়োখন হাত৷’