মানুহৰ মাজৰ সংঘাতৰ এটা প্ৰধান কাৰণ হ’ল ধৰ্ম৷ ধৰ্মীয় সংঘাতৰ বাবে যিমান মানুহৰ মৃত্যু হৈছে, আন একো কাৰণতে সিমান মানুহৰ মৃত্যু হোৱা নাই৷ আধুনিক পৃথিৱীত ধৰ্মীয় সংঘাত কমি আহিছে৷ এতিয়া মধুমেহ, উচ্ছ ৰক্তচাপ, মটৰ দুৰ্ঘটনা আড়উ আত্মহত্যাৰ বাবে যুদ্ধ-বিগ্ৰহ, সন্ত্ৰাসবাদীৰ আক্ৰমণতকৈ অধিক মানুহ মৰে৷ আধুনিক পৃথিৱীৰ কোনো সমস্যাৰেই ধৰ্মৰ ওচৰত কোনো সমাধান নাই৷ আমাৰ খাদ্য, সংস্থান, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, প্ৰদূষণ আদি কোনো সমস্যাৰেই ধৰ্মই কোনো সমাধান দিব নোৱাৰে৷ কিন্তু ধৰ্মই আজিও সমগ্ৰ পৃথিৱীৰ মানুহক যিমান প্ৰভাৱিত কৰে, আন একো শক্তিয়েই হয়তো সিমান নকৰে৷ মাজতে কমিউনিষ্ট ৰাষ্ট্ৰই ধৰ্মক বিদায় দিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল৷ তাৰ ফলত কমিউনিজ্‌মেই হৈ পৰিছিল নতুন ধৰ্ম, আৰু লেনিন, ষ্টেলিন, মাও আদি হৈ পৰিছিল নতুন দেৱতা৷ সেই নতুন ধৰ্মৰ কিম্ভুত-কিমাকাৰ ৰূপ এটা এতিয়াও উত্তৰ কোৰিয়াত বৰ্তি আছে যদিও আন ঠাইত এই নতুন ধৰ্মৰ বিলোপ  ঘটিছে৷ এতিয়া বজাৰেই আচল ধৰ্ম, টকা আচল ভগৱান আৰু গ্ৰাহকেই আচল ভক্ত৷ এই কথা এতিয়াও আনুষ্ঠানিকভাৱে ঘোষণা কৰা হোৱা নাই আৰু গ্ৰাহক ভক্তসকলেও টকা আৰু বজাৰৰ প্ৰতি অচলা ভক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিলেও নিজ নিজ ধৰ্ম-আচৰণ কৰি আছে আৰু নিজৰ ধৰ্মটোৱেই আটাইতকৈ শ্ৰেষ্ঠ বুলি প্ৰতিপন্ন কৰিবলৈও সকলো প্ৰচেষ্টা চলাই আছে৷ ধৰ্মবোৰেও আধুনিক বজাৰ অৰ্থনীতিৰ স’তে মিলি-জুলি চলি থকাত বিশেষ অসুবিধাৰ সন্মুখীন নোহোৱা যেনেই লাগে৷

ধৰ্মই যদি মানুহৰ মাজত সেতু গঢ়িলেহেঁতেন তেনেহ’লে ৰাম জনমভূমি, বাবৰি মছজিদৰ বিবাদ আদালতৰ মজিয়ালৈ নগ’লহেঁতেন আৰু গ’লেও এলাহাবাদ উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ ২০১০ চনৰ ৰায়ৰ পাছতেই ৰাম জনমভূমি-বাবৰি মছজিদ বিবাদৰ অন্ত পৰিলহেঁতেন৷ সেই ৰায়ৰ যোগেৰে উচ্ছতম ন্যায়ালয়ে বিবদমান তিনিওটা পক্ষ– ৰামলালা, চুন্নী ৱাকফ ব’ৰ্ড আৰু নিৰ্মোহি আখৰাৰ মাজত বিবদমান মাটিটুকুৰা তিনিটা সমান ভাগত ভগাই দিছিল৷ সেই ৰায় মানি ল’লে ৰাম জনমভূমি মন্দিৰ আৰু বাবৰি মছজিদ ওচৰা-উচৰিকৈ পুনৰ নিৰ্মাণ কৰাৰ সুযোগ ওলালহেঁতেন৷ কিন্তু কোনোপক্ষই সেই ৰায় মানি নল’লে৷ এলাহাবাদ উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ এই ৰায়টো ৮ হাজাৰ পৃষ্ঠাৰ আছিল৷ বেছিভাগে মত প্ৰকাশ কৰিলে যে এলাহাবাদ উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ এই ৰায়টো বাস্তৱসন্মত নহয়৷ এইটো যিহেতু মাটিৰ মালিকানাৰ বিবাদ, গতিকে মাটি হয় হিন্দুৱে পাব, নহ’লে মুছলমানে পাব৷ অৰ্থাৎ বিবদমান মাটিটুকুৰাত হয় ৰাম মন্দিৰ নিৰ্মাণ হ’ব, নহয় মছজিদ নিৰ্মাণ হ’ব৷ ইয়াত কোনোধৰণৰ আপোচৰ অৱকাশ নাই৷ এয়াই হ’ল ধৰ্মৰ মাজৰ শান্তিপূৰ্ণ সহাৱস্থানৰ নমুনা! এলাহাবাদ উচ্ছ ন্যায়ালয়ে সকলোকে মিলি-জুলি থাকিবলৈ দি যি ‘অৱাস্তৱ’ ৰায় দিলে, তাক কোনেও মানি নোলোৱাত বিবাদটো নিষ্পত্তিৰ বাবে সৰ্বোচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ মজিয়ালৈ আহিল৷ এলাহাবাদ উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ ৰায় গ্ৰহণযোগ্য নোহোৱাৰ পাছত এই কথা স্পষ্ট হৈ পৰিছিল যে গ্ৰহণযোগ্য সমাধানৰ বাবে বিবদমান মাটিখিনি যিকোনো এটা পক্ষক দিব লাগিব৷

উচ্ছতম ন্যায়ালয়ৰ ৰায়টো ১,০৪৫ পৃষ্ঠাজোৰা৷ মাটিখিনি যিকোনো এটা পক্ষক যিহেতু দিবই লাগিব, আনটো পক্ষ অসন্তুষ্ট হোৱাটো স্বাভাৱিক৷ উচ্ছতম ন্যায়ালয়ৰ প্তজনকৈ ন্যায়াধীশে সৰ্বসন্মতিক্ৰমে যি সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ল, তাক মানি লোৱাৰ আন কি বিকল্প থাকিব পাৰে? বহুতে কৈছে বিষয়টোৰ সৈতে মানুহৰ ধৰ্মীয় অনুভূতি, দীঘলীয়া ঐতিহাসিক ঘটনাৱলী আৰু ৰাজনীতি জড়িত আছে৷ তেনেহ’লে আদালতৰ বাহিৰত ধৰ্মীয়ভাৱে, সামাজিকভাৱে বা ৰাজনৈতিকভাৱে বিষয়টোৰ নিষ্পত্তি নহ’ল কিয়? কিয় সকলোপক্ষ গৈ আদালতৰ শৰণাপন্ন হ’ব লগা হ’ল? আদালতৰ হাতত কি এনে যাদুৰ কাঠী আছে যে কোনো পক্ষকে অসন্তুষ্ট নকৰাকৈ মাটিখিনি এটা পক্ষক গটাব? এই বিবাদে আকৌ এবাৰ প্ৰমাণ কৰিলে যে ধৰ্মই বিভিন্ন ধৰ্ম অনুসৰণ কৰা মানুহৰ মাজত সেতু নগঢ়ে, সংঘাতৰহে সৃষ্টি কৰে, আৰু সেই সংঘাতৰ অৱসান ঘটাব পৰা সামৰ্থ্যও ধৰ্মৰ নাই৷ ধৰ্মই সৃষ্টি কৰা সংঘাতৰ অৱসান ঘটে ৰাষ্ট্ৰশক্তিৰ হস্তক্ষেপ আৰু যুদ্ধৰ মাজেৰে৷ আমৰ সৌভাগ্যই বুলিব লাগিব যে  ন্যায়ালয়ৰ মজিয়াত বিবাদৰ মীমাংসা হ’ল৷ 

বিবাদ হৈছিল, কাৰণ হিন্দুপক্ষই তাত এটা ৰাম মন্দিৰ সাজিব বিচাৰিছিল আৰু মুছলমান পক্ষই নিৰ্মাণ কৰিব বিচাৰিছিল মছজিদ৷ দু্‌য়োপক্ষই ভগৱান ৰাম আৰু আল্লাৰ নামত সংঘাতত লিপ্ত হৈছিল৷ মৰিবলৈ বা মাৰিবলৈ সাজু হৈছিল৷ বিষয়¸টোক লৈ ৰাজনীতি হ’ল৷ বহুতো মানুহে কিছুমান ‘অৱাস্তৱ’ সমাধান আগবঢ়াইছিল৷ সেই স্থানত এখন শিক্ষানুষ্ঠান গঢ়াৰ কথা কৈছিল, চিকিৎসালয় গঢ়াৰ কথা কৈছিল, এখন অনাথ আশ্ৰম গঢ়াৰ কথা কৈছিল, ঠাইখিনিক চৰকাৰে অধিগ্ৰহণ কৰি তাক এক পুৰাতাত্ত্বিক স্থানৰূপে ঘোষণা কৰাৰ কথা কৈছিল৷ ধৰ্মৰ নামত সংঘাত নিবিচৰা কিছুমান মুছলমানে কৈছিল, ঠাইখিনি হিন্দুক ৰাম মন্দিৰ সাজিবলৈ দিব লাগে, কিছুমান হিন্দুৱে কৈছিল– ঠাইখিনি মুছলমানক দি বাবৰি মছজিদৰ পুনৰ নিৰ্মাণ কৰিব লাগে৷ কিন্তু নিজৰ নিজৰ ভগৱানৰ অধিকাৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে জীৱন দিবলৈ সাজু থকাসকলে এনেধৰণ ‘অৱাস্তৱ’ ‘আৱেগিক’ সমাধানৰ প্ৰস্তাৱৰ প্ৰতি সঁহাৰি নিদিয়াই স্বাভাৱিক৷

আধুনিক পৃথিৱীত আনুষ্ঠানিক ধৰ্মৰ প্ৰাসংগিকতা কি? ধৰ্ম আৰু আধ্যাত্মিকতাৰ মাজৰ সম্পৰ্ক কি? ধৰ্ম অবিহনেই আধ্যাত্মিকতা সম্ভৱ নহয় নেকি? বিপৰীতে আধ্যাত্মিকতাহীন ধৰ্ম সম্ভৱ নেকি? আচাৰ-অনুষ্ঠানখিনি বাদ দিলে, সেইবোৰৰ বাহিৰত ধৰ্মৰ নিজৰ কিবা স্বাধীন অস্তিত্ব আছেনে?  

দুটা ৰূপৰ ঈশ্বৰ আছে৷ এজন হ’ল বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ, জীৱনৰ পৰম ৰহস্যময়তাই যিটো শক্তিৰ অৱস্থিতিৰ কথা মনলৈ আনে, সেই শক্তিৰ প্ৰতিভূ ভগৱানজন; আৰু আনজন হ’ল সমাজৰ বাবে নিয়ম প্ৰণয়ন কৰা ভগৱানজন৷ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ, জড় আৰু জীৱজগতৰ  স্ৰষ্টা আৰু  নিয়ন্তা ঈশ্বৰে ছোৱালীৰ কাপোৰৰ দৈৰ্ঘ্যক লৈ মূৰ ঘমায় বুলি, বামুণ-শূদিৰ, হিন্দু-মুছলমানৰ বিভেদ সৃষ্টি কৰে বুলি ভাবিবলৈ সঁচাকৈয়েই টান৷ আনুষ্ঠানিক ধৰ্মবোৰে এফালে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ নিয়ন্ত্ৰক পৰম ৰহস্যময় ভগৱানৰ কথা কয়, আৰু তাৰ লগতে তেওঁক কিছুমান সামাজিক নিয়মৰ প্ৰণেতাৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে৷ সেই নিয়মবোৰে ক্ষমতাশালী-সম্পদশালী শ্ৰেণীটোৰ সামাজিক, আৰ্থিক আৰু ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থক সুৰক্ষিত কৰে৷ 

বিশ্বব্ৰহ্মণ্ডৰ নিয়ন্ত্ৰক পৰম ৰহস্যময় শক্তিটোৰেই নাম যদি ভগৱান হয়, আৰু সেই ভগৱানৰ উপলব্ধিয়েই যদি ধৰ্ম হয়, তেনেহ’লে ৰাম জন্মভূমি, বাবৰি মছজিদৰ বিবাদ হোৱাৰ কোনো অৱকাশ নাছিল৷ কিন্তু এই বিবাদ আজি ভাৰতৰ জীয়া ইতিহাস৷ আনুষ্ঠানিক ধৰ্ম পৰমাৰ্থিক সাধনাতকৈ পাৰ্থিৱ সাধনাত অধিক ব্যস্ত হৈ পৰাৰ বাবেই এনে বিবাদ হয় আৰু পাৰ্থিব বিবাদ নিস্পত্তি কৰাৰ বাবে গঠন কৰা আদালত ভগৱানৰ মাটিৰ বিবাদৰ মাজত সোমাব লগা হয়৷ এয়া ন্যায়পালিকাৰ জয় হ’লেও হ’ব পাৰে, কিন্তু এয়া ধৰ্মৰ পৰাজয়৷