ব্ৰাত্যজনৰ কণ্ঠ বিভুৰঞ্জন চৌধুৰী
আজিৰপৰা চল্লিছ বছৰৰো আগৰ কথা৷ বহিৰাগত বিতাড়ন আন্দোলনৰ উক্মুকনি আৰম্ভ হৈছে৷ আন্দোলনৰ আগশাৰীৰ প্ৰবীণ নেতা এজনে বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীক হেনো কৈছিল,–‘আমি আন্দোলন কৰিছোঁ গম পাইছানে নাই? তোমালোক বাঙালী, বিহাৰী, মাৰোৱাৰী আটায়ে যাব লাগিব এতিয়া অসমৰ পৰা–৷’ তেতিয়াৰ সাতাইছ-আঠাইছ বছৰীয়া যুৱক বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীয়ে হেনো উত্তৰ দিছিল,– ‘যাবলগীয়া হ’লে নিশ্চয় যাম৷ কিন্তু যোৱাৰ আগতে আপোনালোক আন্দোলন কৰাসকলে মোৰপৰা জ্যোতিসংগীত, বিষ্ণু ৰাভাৰ গীত, পাৰ্বতিপ্ৰসাদৰ গীত শিকি ল’ব লাগিব, অসমৰ শ্ৰমিক কৃষকৰ প্ৰাচীন গীত, মাছমৰীয়াৰ গীত, আনকি চৰ্য্যাগীতো শিকিব লাগিব৷ ভূপেন হাজৰিকাৰ কমকৈ প্ৰচাৰিত বহুসংখ্যক অপূবৰ্ গীত–যিবিলাক আপোনালোকৰ বহুতে হয়তো কেতিয়াও শুনাই নাই, তেনে গীতো মোৰ জনা আছে৷’
ধেমালিতে ক’লেও বিভুদাই কোৱা এই কথাখিনি সঁচা আছিল৷ হয়, বহুতো খাটি তেজৰ অসমীয়াক স্তব্ধ কৰি দিব পৰাকৈ বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীৰ হৃদয়ৰ মণিকূটত সজাই থোৱা আছিল এনে বহু অত্যাশ্চৰ্য সম্পদ৷ সময়ৰ লগে লগে তাৰ পৰিমাপ বাঢ়িছিল, গুণ বাঢ়িছিল, সংগত ব্যৱহাৰেৰে তাৰ অন্তল¹ন জেউতি হাজাৰজনৰ হৃদয়ত গঁথা হৈ ৰৈছিল– জীৱন জগাই তোলাৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰে, বিনিময়ত কোনোকালে কোনোদিনে নাছিল কোনো ৰূপালী চিকমিকনিৰ চুক্তিপত্ৰ৷ সহজ সুগম পথ হেলাৰঙে এৰি আশীৰ সেই দুৰ্গম দিনত তেওঁ বাছি ল’লে জীৱনৰ বাট৷ উগ্ৰ জাতীয়তাবাদীৰ নৃশংস আক্ৰমণত মৃতদেহ হৈ পৰি ৰোৱা সুকুমাৰ শিল্পী ব্ৰজেন চন্দৰ হত্যাকাণ্ডৰ সাক্ষী হৈ থিয় দিলে নিৰ্ভয়ে৷ গণনাট্য সংঘৰ গণসংগীত বাহিনী তিল তিলকৈ আকৌ গঢ়ি তুলিলে সযতনে৷ অসমৰ চুকে-কোণে, আৰু অসমৰ বাহিৰলৈও সেই বাহিনীৰ নেতৃত্ব দি সেই দুঃসময়তো তেওঁ বলিষ্ঠ কণ্ঠেৰে বিয়পাই দিলে মানৱতাৰ গান, সমতাৰ গান৷ সাম্যপথৰ সতীৰ্থসকলৰ বুকুতো সঞ্চয় কৰিলে সাহস৷ মেলি দিলে দুখন হাত–
মেলি দিলোঁ দুখন হাত/অযুত জনেৰে মিলি হ’ল শক্তিশালী/জীৱন যুঁজৰ অভিলাষ৷ /এই ৰাতি পুৱালেই আমাক সাবটি ল’ব/ফুলি উঠা ফুল আৰু দেশৰ মাটিৰ/কেঁচা সুবাস৷
ভাৰতীয় গণনাট্য সংঘৰ গুৱাহাটী শাখাৰ সেই সময়ৰ [১৯৮০-১৯৮৫] গণসংগীতৰ দলটোৰ এজন সদস্যৰূপে মোৰ অন্তৰ্ভুক্তি কোনোকালেই নজহা-নপমা এক অমূল্য সম্পদৰূপে মোৰ সমগ্ৰ জীৱনকালত বিবেচিত হ’ব৷ অতি নিঃকিন শিক্ষাৰ্থী হৈও সেই সুঘটনাৰ ফলত মই প্ৰত্যক্ষদৰ্শী হ’বলৈ সুযোগ পাইছিলোঁ বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীৰ প্ৰবাদপ্ৰতীম সংগীত পৰিচালনাৰ৷ সম্পূৰ্ণ শুদ্ধ হোৱা বুলি পতিয়নযোগ্য হোৱাৰ পাছতো পুনঃ পুনঃ আওৰাই এটি গীত আমাৰ কণ্ঠৰ লগতে হৃদয়তো প্ৰতিষ্ঠা কৰাবলৈ তেওঁ চেষ্টা কৰিছিল৷ সুউচ্ছ উচ্ছতাৰপৰা তীক্ষ্ণ দৃষ্টিৰে তেওঁ শাসন কৰিছিল আমাৰ নিয়মানুৱৰ্তিতাক, আদৰ্শৰ প্ৰতি আনুগত্যক৷ নিজৰ শৈশৱৰেপৰা তেওঁ চিনি ল’ব জানিছিল কঠিন শ্ৰমৰ শিল্প৷ সেই কষটিশিলা তেওঁ আমালৈও আগবঢ়াইছিল অকাতৰে৷ পাৰমাণৱিক বোমাই ছিন্নভিন্ন কৰা প্ৰশান্তপাৰৰ সাগৰিকাৰ জগৎ তেওঁ শংখচিলৰ দুচকুৰে সঠিকভাৱে বৰ্ণনা কৰিব পাৰিছিল৷ কোনো শ্ৰমিক বা বিদ্ৰোহী কৃষকৰ কলিজাৰ তেজেৰে ৰঙা হোৱা আন্ধাৰ কাৰাগাৰ, উত্তাল সাগৰক প্ৰতিদ্বন্দ্বী কৰি লোৱা কোনো মাছমৰীয়াৰ প্ৰাণপাত সংগ্ৰাম তেওঁৰ কণ্ঠত মূৰ্ত হৈ উঠিছিল৷ ৰাতিৰ আন্ধাৰত একুৰা জোঁৰ লৈ প্ৰতিজ্ঞাবদ্ধ ডাকোৱালৰ দুখ-যন্ত্ৰণা, এন্ধাৰ কাতিৰ নিশা এখনি নৈৰ পাৰত কোনোবা নিনাও পানেইৰ বুকুত জাগি উঠা অগ্নিস্ফুলিংগ তেওঁৰ কণ্ঠেৰে জুই একুৰা হৈ জ্বলি উঠিছিল৷
তেওঁ আছিল হেমাংগ বিশ্বাস, সলিল চৌধুৰী, সুকান্ত ভট্টাচাৰ্য, ভূপেন হাজৰিকাৰ সুযোগ্য উত্তৰাধিকাৰী, সঠিক বাৰ্তাবাহক৷ নিজস্ব মৌলিক অজস্ৰ সৃষ্টিৰ গৰাকী হৈও এই মহান গণসংগীত শিল্পীয়ে আমাক সোঁৱৰাই দিছিল সমগ্ৰ জীৱন পুনৰাবৃত্তি কৰিবলৈ সলিল চৌধুৰীৰ এই গান,– ‘ও আলোৰ পথযাত্ৰী, এ যে ৰাত্ৰি, এখানে থেমো না, এ বালুচৰে আশাৰ তৰণী তোমাৰ যেন বেঁধো না–’
এই গণনাট্য সংঘৰ মজিয়াত সেই সুঘটনাৰ সুবাদতে আমি আকৌ প্ৰত্যক্ষ কৰিবলৈ পালোঁ ৰূপকোঁৱৰ জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালাৰ নাট ‘নিমাতী কইনা৷’ এই নাটৰ প্ৰযোজনা, বিশেষকৈ সংগীত পৰিচালনাই এনে এক শিখৰত আৰোহণ কৰিছিল যে ই বহুজনৰ মানসপটত এতিয়াও কিম্বদন্তী হৈ আছে৷ পৃথিৱীৰ মূক, মূঢ়, দুৰ্গতজনৰ কণ্ঠত ভাষা জগোৱা জ্যোতিপ্ৰসাদৰ নাটকৰ সেই ৰূপকোঁৱৰ আৰু নিমাতী কইনাৰ ৰূপকধৰ্মিতাৰ আঁৰত থকা প্ৰকৃত আৱেদন বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীৰ কণ্ঠত অলৌকিক মহিমাৰে স্পষ্ট হৈ ভাস্বৰ হৈ উঠিছিল৷ ৰূপকোঁৱৰৰ ৰূপত নেপথ্যৰ আঁৰৰ তেওঁৰ সংলাপ নিক্ষেপণে আমাৰ দৰে সদ্য-কৈশোৰপ্ৰাপ্তৰপৰা আৰম্ভ কৰি বৃদ্ধজনৰো হৃদয়ত চিৰকালৰ বাবে গাঁথি দিব পাৰিছিল জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালাৰ প্ৰশ্নাতীত মহত্ত্বক৷
তেনেদৰেই ‘ৰক্তকৰৱী’, ‘প্ৰফেছৰ মাম্লক’ আদি নাটকতো আমি প্ৰত্যক্ষ কৰিছিলোঁ বিভুৰঞ্জন চৌধুৰীৰ প্ৰতিভা আৰু শিল্পৰ প্ৰতি আনুগত্যক৷ অবাক হৈ চাইছিলোঁ ‘গায়ন’ নাটকৰ অভিনয়৷ ৰত্না [ৰেণু] চৌধুৰী আৰু পৰৱৰ্তীকালত সীমা সেনগুপ্তৰ সৈতে তেওঁ অভিনয় কৰা নাটখন আজি চল্লিছ বছৰৰ পাছতো মোৰ মানসপটত জিলিকি আছে তেওঁলোকৰ প্ৰতিভা আৰু আন্তৰিকতাই সৃষ্টি কৰা স্থিৰ হৈ ৰোৱা চিত্ৰবোৰৰ বাবে৷
প্ৰচুৰ পঢ়া-শুনা কৰিছিল তেওঁ, অভিজ্ঞতা আছিল অফুৰান৷ গণনাট্য সংঘৰ অন্য সদস্যসকলৰ সৈতে হোৱা আজৰি সময়ৰ ৰসাল আড্ডাবিলাকো আছিল অতিশয় মনোগ্ৰাহী আৰু বুদ্ধিদীপ্ত৷
তেওঁৰ অসুস্থতাৰ খবৰ পাই আমি সকলো মানসিকভাৱে ভাগি পৰিছিলোঁ৷ তাৰ মাজতে কবি হীৰেন ভট্টাচাৰ্যৰ জন্মদিন উপলক্ষে আয়োজন কৰা বিভুদাৰ কণ্ঠসংগীতৰ এটি অনুষ্ঠানত উপস্থিত হৈছিলোঁ৷ বিভুদাৰ একক অনুষ্ঠান,–এটাৰ পাছত এটাকৈ তেওঁ গাই গ’ল জ্যোতিপ্ৰসাদ, বিষ্ণু ৰাভা আৰু স্বৰচিত গীত–গণসংগীত৷ আগৰ দৰেই৷ মনটো আনন্দত ভৰি পৰিল৷ কালান্তক অসুখটোৱে তেওঁৰ কণ্ঠক কষ্ট দিব পৰা নাই৷ সেই আনন্দেৰেই অনুষ্ঠানৰ শেষত বিভুদাক দেখা কৰিলোঁ৷ মোৰ কথা তেওঁ তলমূৰকৈ শুনিলে, অলপ ৰৈ বিষণ্ণ কণ্ঠেৰে ক’লে,–‘তোমালোকে গম পোৱা নাই, মই কিন্তু বুজি পাইছোঁ মোৰ গান মই বিচৰা মতে গাব পৰা নাই৷’ এনেতে দেখিলোঁ দৰ্শকৰ আসনৰপৰা কেইবাজনো কম বয়সীয়া তৰুণ উঠি আহিছে, ব্যাকুলতা আৰু মুগ্ধতাৰে তেওঁলোকে আমাক সুধিলে,–‘এনেকুৱা গানবোৰ ক’ত পায়? আমি আকৌ এনে গান শুনিব খোজোঁ৷’
ব্যক্তিকেন্দ্ৰিক প্ৰচাৰমুখিতাৰপৰা সততে দূৰৈত থকা বিভুদাৰ গীতসমূহৰ একক সংকলন সঁচাকৈয়ে বৰ সুলভ নহয়৷ গণনাট্য সংঘই সংকলন কৰা গণসংগীতৰ কেছেট, চিডি আদিত তেওঁৰ কেইটিমান গীত আছে৷ এই সম্পৰ্কে সুধীসকলে হয়তো মনোযোগ দিব৷