স্তব্ধ হ’ল কোকিলকণ্ঠ অন্য সুৰলোকলৈ লতা

২৭ দিনৰ যুদ্ধ শেষ, ক’ভিডে কাঢ়ি নিলে কিংবদিন্ত কণ্ঠশিল্পীকো

 দুদিনৰ ৰাষ্ট্ৰীয় শোক

 অৰ্ধনমিত ত্ৰিৰংগা

আমাৰ অসম, ৭ ফেব্ৰুৱাৰীঃ নিয়তিৰ অমোঘ নিৰ্দেশত নিঃশব্দ হৈ পৰিল নাইটিংগেলৰ সুললিত কণ্ঠ৷ সুৰৰ সাম্ৰাজ্যৰ ৰত্নখচিত সিংহাসনৰ পৰা খহি পৰিল ভাৰতৰত্ন৷ উকা হৈ পৰিল আঠটা দশক জুৰি সযতনে গঢ়ি লালিত-পালিত কৰি ৰখা সুৰ আৰু সংগীতৰ মায়াময় অবিজিত সাম্ৰাজ্য৷ আৰৱ সাগৰৰ উত্তাল, চঞ্চল ঢৌক নি(ল কৰি, অযুত অনুৰাগীক নিৰ্বাক কৰি পৃথিৱীৰ মায়া এৰি আঁতৰি গ’ল দেশৰ সুৰৰ অপ্ৰতিদ্বন্দ্বী সম্ৰাজ্ঞী লতা মংগেশকাৰ৷ সোণালী কণ্ঠৰ অধিকাৰী লতা মংগেশকাৰে পাৰ্থিৱ এই ধৰাত এৰি থৈ গ’ল তেওঁৰ মায়াময় কণ্ঠৰে নিগৰাই তোলা ৩০ হাজাৰৰো অধিক অমৰ গীতৰ কণ্ঠ আৰু সুৰৰ মায়াজাল৷ ৯২ বছৰ বয়সত দেওবাৰে মুম্বাইৰ ব্ৰীচকেণ্ডি হাস্পতালত ক’ভিডত আক্ৰান্ত হৈ চিৰবিদায় মাগিলে দেশৰ ‘মল্লিকা  এ তৰন্নুম’ বা ‘কমেডী কুইন’ লতা মংগেশকাৰে৷ ১৯৪২ চনত আৰম্ভ কৰা সংগীত শিল্পীৰ জীৱনৰ পৰা উত্তৰণ ঘটি দেশৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ শিল্পীত পৰিণত হোৱা লতা মংগেশকাৰৰ চিৰবিদায়ৰ লগে লগে সামৰণি পৰিল দেশৰ সংগীতৰ এটা স্বয়ংসম্পূৰ্ণ অধ্যায় আৰু মুহূৰ্ততে বিষাদেৰে ভৰি পৰিল আসমুদ্ৰ হিমাচল৷ তেওঁ গাই গৈছিল– ‘নাম গুম জায়েগা, চেহৰা য়ে বদন জায়েগা, মেৰী আৱাজ হি পেহচান হ্যে...’৷ নিজৰ ‘আৱাজে’ৰে এই চৰাচৰত চিহ্ন ৰাখি সুৰৰ সম্ৰাজ্ঞীয়ে বিদায় লোৱাৰ লগে লগে নিৰ্বাক হৈ পৰিল দেশৰ জনতা৷ সকলো কাম আধাতে এৰি লতা মংগেশকাৰৰ শেষকৃত্যত ভাগ ল’বলৈ মুম্বাইলৈ ৰাওনা হ’ল প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদী৷ শোকৰ লহৰ বাগৰি গ’ল দেশজুৰি৷ এসময়ৰ ৰাজ্যসভাৰ সাংসদৰ আসন শোভিত কৰা [১৯৯৯-২০০৫], দেশৰ সৰ্বোচ্ছ অসামৰিক সন্মান ‘ভাৰত ৰত্ন’ৰে [২০০১] বিভূষিতা, পদ্মবিভূষণ, পদ্মভূষণৰো অধিকাৰী, দাদা চাহেব ফাল্কে {¨ সন্মান অৰ্জন কৰোতা লতা মংগেশকাৰৰ শেষকৃত্য সম্পন্ন হ’ল মুম্বাইৰ শিৱাজী পাৰ্কত৷ আৰৱ সাগৰৰ তীৰত বিলীন হৈ গ’ল  ৮০ বছৰ ধৰি দেশক সংগীতৰ মায়াৰে আৱৰি ৰখা লতা মংগেশকাৰ৷ আশৈশৱ শিল্পী লতা মংগেশকাৰৰ সংগীতৰ কিংবদন্তীময় জীৱন আৰম্ভ হৈছিল জীৱন সংগ্ৰামৰ বাবে নিৰ্বাচন কৰি লোৱা পথৰূপে৷ প্ৰথমে সমানতালে আৰম্ভ হৈছিল গান, অভিনয় দুয়োটায়ে৷ কিয়নো ১৩ বছৰ বয়সতে দীননাথ মংগেশকাৰৰ প্ৰয়াণ ঘটাত বাধ্য হৈ কিশোৰী লতাই নিজৰ চাৰিগৰাকী ভগ্নী আৰু এজন ভ্ৰাতৃৰ সৈতে কষ্টৰ সংসাৰখন অকলেই আগবঢ়াই নিবলৈ বাধ্য হৈছিল৷ অৱশ্যে তাৰ পূৰ্বেই পিতৃৰ হাতত ধৰি অভিনয়ৰ জগতত ভৰি থৈছিল তেওঁ৷ তেতিয়া ক্ষীণ আৰু সৰু কণ্ঠস্বৰৰ লতা মংগেশকাৰ যে ভাৰতৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ কণ্ঠশিল্পীত পৰিণত হ’ব, জীৱনত ৩০ হাজাৰৰো অধিক গীতত কণ্ঠদান কৰিব, তাৰ কোনো প্ৰতিশ্ৰুতি নাছিল৷ আনকি কোনো কোনো সংগীত পৰিচালকে লতা মংগেশকাৰক তেওঁৰ অতি ক্ষীণ স্বৰৰ শব্দৰ বাবে আৰু দুৰ্বল উৰ্দু আৰু হিন্দী উচ্ছাৰণৰ বাবে নিজৰ ছবিত গান গোৱাৰ পৰা বিৰত ৰাখিবলৈ সাহস দেখুৱাইছিল৷ কিন্তু আজন্ম প্ৰতিভা, ৰেৱাজ-অনুশীলন আৰু সৰ্বোপৰি মনৰ অসামান্য জেদেৰে লতা মংগেশকাৰে কম দিনৰ ভিতৰতে হৈ পৰিল দেশৰ অপ্ৰতিদ্বন্দ্বী ‘প্লেবেক ছিংগাৰ’, যাৰ এটা এটা ‘ডেট’ পাবলৈ তেওঁৰ ঘৰৰ সন্মুখত থিয় হৈ অপেক্ষা কৰিবলগীয়া হ’ল সেইসকল সংগীতকাৰ যি এদিন লতা মংগেশকাৰক সংগীতশিল্পী হিচাপে নাকচ কৰাৰ সাহস দেখুৱাইছিল, যি তেওঁৰ হিন্দী উচ্ছাৰণক লৈ ঠাট্টা-মস্কৰা কৰিছিল৷ কোৱা বাহুল্য মাথোঁ, নিজৰ সোণালী কণ্ঠৰ যাদুৰে আসমুদ্ৰ-হিমাচল আঠটা দশক ধৰি আৱেগতাড়িত কৰি ৰাখিলেও কোকিলকণ্ঠীয়ে নিজৰ কোনো গানেই দ্বিতীয়বাৰ শুনিব নোৱাৰিছিল৷ নিজে গোৱা কালজয়ী গীতো দুবাৰ শুনিলে লতা মংগেশকাৰে নিজেই সেই গীতত অজস্ৰ ভুল বিচাৰি পাইছিল আৰু সেয়া সংশোধনৰ তেতিয়া কোনো উপায় নাছিল৷ কিয়নো লতা মংগেশকাৰৰ সুললিত কণ্ঠৰ একো একোটা গীত মুকলি হোৱাৰ পাছতেই তেওঁৰ অযুত অনুৰাগীয়ে অন্তৰেৰে আদৰি লৈছিল৷ কোকিলৰ দৰে কণ্ঠৰ অধিকাৰী লতা মংগেশকাৰৰ জন্ম হৈছিল ১৯২৯ চনৰ ২২ নৱেম্বৰত, তেতিয়াৰ ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ ইন্দোৰত৷ পিতৃ দীননাথ মংগেশকাৰ আছিল প্ৰখ্যাত মাৰাঠী আৰু কংকনী সংগীতজ্ঞ আৰু মাতৃ সেৱন্তী আছিল তেতিয়াৰ ব’ম্বে প্ৰেচিডেন্সিৰ আলনেৰৰ গুজৰাটী পৰিয়ালৰ কন্যা৷ বিয়াৰ পাছত লতাৰ মাতৃৰ নাম সেৱন্তীৰ পৰা সুধামতীলৈ পৰিৱৰ্তন কৰা হৈছিল, যিদৰে লতাৰ নামো পৰিৱৰ্তিত হৈছিল৷ জন্মৰ সময়ত লতা মংগেশকাৰৰ নাম হেমা৷ পাছত তেওঁৰ সংগীতজ্ঞ পিতৃ দীননাথ মংগেশকাৰে নিজৰেই ভাও-বন্ধন নামৰ এখন নাটকৰ চৰিত্ৰ ‘লতিকা’ৰ নামটো ভাল পাই নিজৰ জ্যেষ্ঠ কন্যাৰ নাম ৰাখিলে লতিকা বা লতা বাঈ মংগেশকাৰ৷ কালৰ সোঁতত ‘বাঈ’ হেৰাই গ’ল আৰু ‘লতা’ জিলিকি ৰ’ল উজ্বল ৰত্নৰ দৰে ৯২টা বছৰ৷ পৰিয়ালৰ জ্যেষ্ঠ লতাৰ ভগ্নী আছিল মীনা, আশা, ঊষা আৰু ভ্ৰাতৃ হূদয়নাথ৷ তেওঁলোকক সৰুৰে পৰা পিতৃ-মাতৃৰ দৰে আৱৰি ৰাখি ডাঙৰ কৰিছিল স্বয়ং লতাই নিজেই৷ পাঁচ বছৰ বয়সতে লতাই তেওঁৰ পিতৃৰ নাটকত অভিনয় কৰিছিল৷ কিন্তু ১৩ বছৰ বয়সত পিতৃৰ মৃত্যু হোৱাত পাৰিবাৰিক বন্ধু মাষ্টাৰ বিনায়কৰ সংস্থাত মাৰাঠী ছবিত শিশু শিল্পী হিচাপে অভিনয় জীৱন আৰম্ভ কৰে লতা আৰু ভগ্নী আশাই৷ ১৯৪২ চনত তেওঁ মাৰাঠী ছবি ‘কিটি হাছাল’ত প্ৰথমে নেপথ্য শিল্পী হিচাপে কণ্ঠদান কৰে৷ কিন্তু ছবিৰ পৰা সেই গান বাদ পৰিছিল৷ ১৯৪৫ চনত তেওঁ বিনায়কৰ সংস্থাৰ সৈতে পৰিয়ালসহ তেতিয়াৰ মুম্বাইলৈ স্থায়ীভাৱে আহে আৰু আৰম্ভ হয় ধ্ৰুপদী সংগীতৰ তালিম৷ একেলগে অন্নসংস্থানৰ বাবে চলি থাকিল মাৰাঠী, হিন্দী ছবিত নেপথ্য শিল্পীৰ কাম৷ তিনি বছৰ পাছত বিনায়কৰ মৃত্যু হ’ল আৰু লতা পুনৰ নিঠৰুৱা হ’ল৷ তেতিয়া লতা মংগেশকাৰক কাষ চপাই ল’লে সংগীতজ্ঞ শশধৰ মুখাৰ্জীয়ে৷ কিন্তু ‘শ্বহিদ’ ছবিৰ বাবে প্ৰযোজক শশধৰে লতাক নাকচ কৰিলে তেওঁৰ ক্ষীণস্বৰৰ কণ্ঠৰ বাবে৷ ১৯৪৮ চনত লতা মংগেশকাৰক বলীউডৰ ‘বিগ ব্ৰেক’ দিয়ে সংগীতজ্ঞ হাইদৰে৷ ‘মজবুত’ ছবিত লতা মংগেশকাৰৰ কণ্ঠত হিট হয় ‘দিল তেৰা তোড়া’ শীৰ্ষক গীতটো৷ তাৰ পাছৰ পৰা আৰু লতা মংগেশকাৰে নেপথ্য শিল্পী হিচাপে বলীউডৰ সংগ্ৰাম কৰিব লগা হোৱা নাছিল৷ সংগ্ৰাম কৰিবলগীয়া হৈছিল ছবিৰ প্ৰযোজক-পৰিচালক আৰু সংগীত পৰিচালকে, লতাৰ দ্বাৰা এটা গান গোৱাবৰ বাবে ‘ডেট’ বিচাৰি৷ কৃতজ্ঞ লতা মংগেশকাৰে হাইদৰক তেওঁৰ সংগীতময় জীৱনৰ ‘গডফাডাৰ’ বুলি দ্বিধাহীন ভাষাৰে স্বীকৃতি দিছিল৷ ১৯৪৯ চনত লতা মংগেশকাৰক ‘মহল’ ছবিৰ ‘আয়েগা আনেৱালা’ শীৰ্ষক গীতটোৰে আকাশস্পৰ্শা জনপ্ৰিয়তা প্ৰদান কৰে৷ জনপ্ৰিয়তাৰ সেই সুউচ্ছ শিখৰৰ পৰা তেওঁ আৰু কোনো দিনে অৱৰোহণ কৰিবলগীয়া হোৱা নাছিল৷ আমৃত্যু ৰৈ গৈছিল সংগীতৰ হিমালয়ৰ শীৰ্ষৰ এভাৰেষ্টত৷ পৰৱৰ্তী জীৱনত লতা মংগেশকাৰে তেওঁতকৈ বয়সত কনিষ্ঠ অনেক সংগীত পৰিচালকৰ পৰিচালনাত সংগীত পৰিৱেশন কৰিছিল৷ তাৰ ভিতৰত সৰ্বাধিক জনপ্ৰিয় গীত গাইছিল তেওঁ ৰাহুল দেৱ বৰ্মনৰ পৰিচালনাত৷ অৱশ্যে তাৰো পূৰ্বে তেওঁ আৰ ডি বৰ্মনৰ পিতৃ শচীন দেৱ বৰ্মনৰ পৰিচালনাত অলেখ গীত বাণীবন্ধ কৰিছিল৷ ৫০ আৰু ৬০১ দশকত লতা আৰু নৌছাদো পৰস্পৰৰ সংগীত জীৱনৰ পৰিপূৰক আছিল৷ নৌছাদৰ পৰিচালনাত গীত গোৱাৰ পূৰ্বে তেওঁ হেমন্ত কুমাৰ, সলিল চৌধুৰী, খায়াম, ৰবি, ছাজাদ হুছেইন, ৰোছন, কল্যাণজী-আনন্দজী, বসন্ত দেশাই, হংসৰাজ বেহেল, মদন মোহন, ঊষা খান্নাৰ পৰিচালনাত গীত গাইছিল৷ সত্তৰ দশকটো আছিল লতা মংগেশকাৰৰ সংগীত জীৱনৰ সোণালী দশক, য’ত তেওঁ লক্ষ্মীকান্ত-প্যাৰেলাল, আৰ ডি বৰ্মনৰ পৰিচালনাত অনেক যুগজয়ী সংগীতত কণ্ঠদান কৰিছিল৷ অৱশ্যে তাৰো পূৰ্বে অভিমানৰ ‘প্ৰিয়া বিনা’, শৰ্মিলীৰ ‘খিলতে হ্যে গুল য়হা’ ইত্যাদি কালজয়ী গীতেৰে নিজৰ কণ্ঠ শ্ৰোতাৰ কাণত স্থায়ী কৰি থৈছিল৷ চিৰকুমাৰী লতা মংগেশকাৰে আজীৱন নিজৰ ভগ্নী-ভ্ৰাতৃক আঁকোৱালি ৰাখিছিল আৰু ত্যাগ কৰিছিল আনুষ্ঠানিক শিক্ষা গ্ৰহণ৷ জীৱনত তেওঁ এদিনেই স্কুললৈ গৈছিল আৰু লগত লৈ গৈছিল ভগ্নী আশাক৷ কিন্তু শিক্ষকে ভগ্নী আশাক লগত লৈ যাবলৈ নিদিয়াৰ বাবে তেওঁ আৰু দ্বিতীয় দিনাৰ পৰা স্কুলত ভৰি নিদিলে৷ ফলত তেওঁৰ আনুষ্ঠানিক শিক্ষা অসমাপ্ত হৈয়ে ৰ’ল৷ অৱশ্যে ভগৱানপ্ৰদত্ত কণ্ঠস্বৰ আৰু অক্লান্ত ৰেৱাজ-অনুশীলনেৰে তেওঁ সংগীতৰ ক্ষেত্ৰত নিজৰ যি পৰিমাণৰ উচ্ছতালৈ লৈ গৈছিল, তাৰ পৰা আনুষ্ঠানিক শিক্ষাৰ ডিগ্ৰীৰ উচ্ছতা তেনেই ক্ষুদ্ৰ যেন হৈ পৰিছিল৷ কিংবদন্তী লতা মংগেশকাৰ আজীৱন চিৰকুমাৰী হৈ আছিল সঁচা, পিছে যৌৱনত তেওঁ প্ৰেমত পৰিছিল ডুংগাৰপুৰৰ ৰাজকুমাৰ, ক্ৰিকেটাৰ ৰাজ সিং ডুংগাৰপুৰৰ৷ কিন্তু ৰজাৰ পৰিয়াললৈ সাধাৰণ ঘৰৰ কন্যা বিয়া কৰাই নিব নোৱাৰি ৰাজ সিং ডুংগাৰপুৰো চিৰকুমাৰ হৈ থাকিল৷ চিৰকুমাৰীৰ ব্ৰত নেৰিলে লতায়ো৷ অৱশ্যে জীৱনৰ এটা সুন্দৰ সময় লতা মংগেশকাৰ ভাৰতৰ সোণালী কণ্ঠৰ অধিকাৰী, অসমৰ ভূপেন হাজৰিকাৰো ঘনিষ্ঠ আছিল৷ ভূপেন হাজৰিকাৰ সহধৰ্মিণী প্ৰিয়ম্বদা এম পেটেলে সুধাকণ্ঠৰ মৃত্যুৰ পাছত সেই অধ্যায় মুকলি কৰাত চৰম বিতৰ্কৰ সৃষ্টি হৈছিল, আদালতলৈয়ো গৈছিল লতা মংগেশকাৰ৷ কিন্তু আজি তেওঁৰ মহাপ্ৰয়াণৰ লগে লগে সামৰণি পৰিল সেই জ্ঞাত-অজ্ঞাত তথ্যৰ, যি হৈ পৰিব ভৱিষ্যত জীৱনৰ ‘মিথ’, কাৰোবাৰ বাবে ‘ফেয়াৰী টেল’৷