বৌদ্ধিক নেৰেটিভ্
‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্’চলচ্ছিত্ৰখনক লৈ ইতিমধ্যে সৰ্বত্ৰ চৰ্চা হৈছে৷ বিভিন্নজন সমালোচকে ভিন্নধৰণে চলচ্ছিত্ৰখনক সমালোচনা কৰাৰ লগতে বহু লেখক-বুদ্ধিজীৱীৰ কলমে ৰাজ্যিক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় বাতৰিকাকতৰ পৃষ্ঠা ভৰাইছে৷ ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্’ক লৈ লিখা সকলো নিবন্ধ পঢ়া নাই যদিও নিৰ্দিষ্ট কিছু লেখকৰ যিকেইটা নিবন্ধ পঢ়িছোঁ তাৰ পৰা এটা কথাতেই স্পষ্ট হ’ব পাৰিছোঁ যে ‘চিনেমা এখন, কিন্তু দেশ দুখন’৷ কেৱল নিবন্ধই নহয়, ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্’ক লৈ সৃষ্টি হোৱা পৰিৱেশটোৱে তাকেই সূচাইছে৷ নিবন্ধৰ শিৰোনাম আৰু আদিকথা পঢ়ি লেখকৰ মতাদৰ্শক আৰম্ভণিতেই গৰ্ভলৈকে বুজিব পাৰি৷ ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্’ক লৈ সৃষ্টি হোৱা পৰিৱেশটোত সোমাম বুলি ভবা নাছিলোঁ যদিও ২৩ মাৰ্চৰ ‘আমাৰ অসম’ত ড॰ অখিল ৰঞ্জন দত্তই লিখা ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ– ইতিহাস আৰু অতিকথা’শীৰ্ষক লেখাটো পঢ়ি বিষয়টোক লৈ দুৱাষাৰ নিলিখাকৈ থাকিব নোৱাৰিলোঁ৷
সাম্প্ৰতিক সময়ত অসমৰ বৌদ্ধিক চিন্তা আৰু চেতনাত যিসকল লেখক-বুদ্ধিজীৱীয়ে সাৰ-পানী যোগাই আছে, সেইসকলৰ ভিতৰত গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অধ্যাপক ড॰ অখিল ৰঞ্জন দত্ত এজন৷ মতাদৰ্শগতভাৱে ড॰ দত্তৰ বহু কথাৰ লগত মতানৈক্য থাকিলেও মই তেওঁৰ চিন্তা আৰু চেতনাক সন্মান কৰোঁ আৰু তেওঁৰ লেখা আগ্ৰহেৰে পঢোঁ তেওঁৰ বহু কথাৰ লগত একমত নহ’লেও বিভিন্ন বিষয়ক লৈ কৰা তেওঁৰ বহু যুক্তিপূৰ্ণ বিশ্লেষণক মানি লওঁ৷ ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্– ইতিহাস আৰু অতিকথা’শীৰ্ষক লেখাটোৰ ক্ষেত্ৰতো ঠিক তেনেকুৱাই হৈছে৷ এটা আৱেগিক আৰু স্পৰ্শকাতৰ বিষয়ক লৈ কৰা তেওঁৰ চিন্তাৰ লগত বহুক্ষেত্ৰত একমত যদিও তেওঁৰ চিন্তা আৰু চেতনাই কোনোবাখিনিত যেন সেই একে কামেই কৰিবলৈ ওলাইছে৷ সম্পূৰ্ণ নিৰপেক্ষতাৰে আৰম্ভ কৰা লেখাটোৰ কিছু কিছু অংশত লেখক নিৰপেক্ষতাৰ পৰা অলপ হ’লেও বিচলিত হোৱা যেন অনুভৱ হোৱাত কিছু সংযোজনেৰে বিষয়টো সন্দৰ্ভত আমিও কিছু বিশ্লেষণ আগবঢ়াবলৈ যত্ন কৰিলোঁ৷
এটা কথাত লেখকৰ লগত সম্পূৰ্ণ একমত যে চলচ্ছিত্ৰখনক চৰকাৰ, শাসকীয় দল আৰু হিন্দুত্ব শক্তিয়ে পোনপটীয়াকৈ পৃষ্ঠপোষকতা কৰাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এই ছবিখনৰ মাজেৰে উপস্থাপন কৰিব বিচৰা নিপীড়িত আৰু বিতাড়িত মানুহৰ বেদনাবোৰ যেন কিছু হ’লেও লঘু হৈ পৰিছে৷ বিষয়টোক প্ৰকাৰান্তে ৰাজনৈতিক বনাই পেলোৱাৰ ফলত বিজেপিৰ বিপৰীত ৰাজনৈতিক আদৰ্শৰ বহু লোকে ছবিখনক লৈ উপলুঙাসূচক মন্তব্য কৰিব পাৰিছে৷ উপলুঙাসূচক মন্তব্য দিয়া বা ছবিখনক ৰাজনৈতিক সমালোচনা কৰা কিমানে ছবিখন চাইছে সেইটোও কিন্তু সন্দেহৰ ভিতৰত৷ কিন্তু বিষয়টোৰ ৰাজনীতিকৰণ নোহোৱা হ’লে ইমান এটা আৱেগিক আৰু স্পৰ্শকাতৰ বিষয়ক লৈ কোনোবাই উপলুঙাসূচক মন্তব্য কৰিবলৈ দহবাৰ চিন্তা কৰিলেহেঁতেন৷ দুদিনমান আগতে ছবিখন চাই অসমৰে এগৰাকী বিধায়িকাই এনেদৰে কান্দিলে যে তেওঁক আৰক্ষীয়ে ধৰি ধৰি নিহে গাড়ীত তুলিবলগীয়া হ’ল৷ কেমেৰাৰ সন্মুখত বিধায়িকাৰ কান্দোন দেখি সামাজিক মাধ্যমত বহুতেই তুচ্ছ-তাচ্ছিল্য কৰিলে৷ বিষয়টোক ৰাজনৈতিক নাটক আখ্যা দিলে৷ ই স্বাভাৱিক৷ কাৰণ কেমেৰাৰ আগত এগৰাকী জনপ্ৰতিনিধিয়ে এনেদৰে কন্দাটো অস্বাভাৱিক৷ কিন্তু লগতে এইটোও সত্য যে ছবিখন চাই প্ৰায়বোৰ দৰ্শকৰে চকু সেমেকি উঠিছে৷ সেয়ে কৈছোঁ যে ছবিখনৰ আৱেগ আৰু ভুক্তভোগীৰ আতিসহ্যক কিছুমান কৰ্ম-কাণ্ডই লাঘৱ কৰিছে৷ কিন্তু সমগ্ৰ দেশৰে এচামে ছবিখনক সাম্প্ৰদায়িক সজাব খোজাৰ বিষয়টো কিন্তু মানি ল’ব নোৱাৰিলোঁ৷ ছবিখন চাই এটা কথাই উপলব্ধি কৰিলোঁ যে ছবিখনৰ বিষয়বস্তু হিন্দু-মুছলমান নহয়৷ ছবিখনৰ বিষয়বস্তু কাশ্মীৰ বা তাৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰসংগও নহয়৷ ছবিখনে ইমানদিনে কেৱল ৰাজনৈতিক মুনাফা লাভৰ সম্বল হৈ থকা কাশ্মীৰী পণ্ডিতসকলৰ লগত হোৱা নিৰ্মম কাহিনীক প্ৰতিফলিত কৰাৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰৰ এচাম তথাকথিত বুদ্ধিজীৱীৰ প্ৰত্যক্ষ সন্ত্ৰাসবাদতকৈও ভয়ংকৰ বৌদ্ধিক নেৰেটিভছক উন্মোচিত কৰিব বিচাৰিছে; আৰু এই বৌদ্ধিক নেৰেটিভছ অংকুৰণৰ পৃষ্ঠভূমি হৈ পৰিছে দেশৰ কিছুসংখ্যক উচ্চ শিক্ষাৰ প্ৰতিষ্ঠান৷ আমি সকলোৱে জানো যে শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সামাজিক দায়বদ্ধতাই বিশেষ গুৰুত্ব লাভ কৰে৷ বিশ্ববিদ্যালয় অনুদান আয়োগেও উচ্ছশিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সামাজিক দায়বদ্ধতাৰ দিশটোক বিশেষ অগ্ৰাধিকাৰ দিছে৷ সমাজৰ সৈতে উচ্ছ শিক্ষাৰ প্ৰতিষ্ঠানবোৰৰ সম্পৰ্কক বিশ্ববিদ্যালয় অনুদান আয়োগে ‘তৃতীয় দিশ’হিচাপে অভিহিত কৰি উচ্ছ শিক্ষাৰ প্ৰতিষ্ঠানবোৰত এই ‘তৃতীয়টো দিশ’ত বিশেষ অগ্ৰাধিকাৰ দিবলৈ আহ্বান জনাই আহিছে৷ এইক্ষেত্ৰত উচ্ছশিক্ষাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মূল্যায়ন পৰিষদ ‘নাক’[NAAC– National Assessment and Accreditation Council]য়েও কিছুমান ধৰাবন্ধা নিয়ম বান্ধি দিছে৷ কিন্তু লক্ষণীয়ভাৱে সামাজিক দায়বদ্ধতাৰ ক্ষেত্ৰত বিশ্ববিদ্যালয় অনুদান আয়োগৰ এনে পদক্ষেপৰ পাছতো ভাৰতৰ কেইখনমান সৰ্বোচ্ছ স্তৰৰ উচ্ছশিক্ষাৰ প্ৰতিষ্ঠানত সামাজিক শৃংখলাবোধৰ যি শ্মশান-যাত্ৰা আৰম্ভ হৈছে, তাকে দেখি প্ৰত্যেকজন সচেতন নাগৰিক হতচকিত৷ বিশিষ্ট আলোচক ড’গ্লাছ চি নৰ্থে কৈছে, ‘Institutions are the rules of the game in a society’. সমাজৰ বিভিন্ন স্তৰৰ ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ফলস্বৰূপেই বিভিন্ন প্ৰতিষ্ঠান গঢ়ি উঠে৷ কিন্তু যেতিয়া এই প্ৰতিষ্ঠানে বিচ্ছিন্নতাৰ ৰোগত আক্ৰান্ত হ’বলৈ ধৰে, তেতিয়াই আমি বুজিব লাগিব যে ই সমাজ জীৱনৰ গতিপ্ৰৱাহক ধৰি ৰাখিব পৰা নাই৷ ভাৰতত উচ্ছশিক্ষাৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰৰ ক্ষেত্ৰত দেশৰ বহুকেইখন বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অৱদান উল্লেখনীয়৷ শৈক্ষিক তথা বৌদ্ধিক চিন্তাধাৰাৰ প্ৰাণকেন্দ্ৰস্বৰূপ এই বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত দেশ-বিদেশৰ শত-সহস্ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে শিক্ষা লাভ কৰি আছে৷ দেশৰ বিভিন্ন ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক বা বৈজ্ঞানিক মঞ্চত এই বিশ্ববিদ্যালয়সমূহৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে আগবঢ়োৱা যুক্তি বা মন্তব্যক উন্নয়নশীল ভাৰতীয় সমাজখনে কেতিয়াও নুই কৰিব নোৱাৰে৷ এই বিশ্ববিদ্যালয়সমূহৰে বিভিন্নজন ছাত্ৰ-ছাত্ৰী ভাৰত বা বিদেশত বিভিন্ন উচ্চ পদত অধিষ্ঠিত হৈ সামাজিক ব্যৱস্থাটোক সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰাত বিশেষ অৰিহণা যোগাই আহিছে৷
কিন্তু তাৎপৰ্যপূৰ্ণভাৱে কিছু বছৰৰ আগতে এনে এখন অতি উচ্ছমানৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কিছুসংখ্যক ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ কাৰ্যকলাপে সমগ্ৰ দেশবাসীকে হতচকিত কৰি তুলিছিল৷ দেশৰ সংবিধানৰ মন্দিৰস্বৰূপ সংসদ ভৱন আক্ৰমণৰ প্ৰধান অভিযুক্ত আফজল গুৰুৰ ফাঁচিৰ প্ৰতিবাদত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ সংগঠনে আয়োজন কৰা ‘দি কাউণ্ট্ৰী উইডাউট পোষ্ট অফিচ’শীৰ্ষক কাৰ্যসূচীয়ে সমগ্ৰ দেশবাসীকে স্তম্ভিত কৰি তুলিছিল৷ অকল কাৰ্যসূচী পালনেই নহয়, তাৰে কিছুসংখ্যক ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ‘ভাৰত ধবংসৰ দিনলৈকে যুঁজি যাম’,‘পাকিস্তান জিন্দাবাদ’আদি শ্লোগানেৰে কঁপাই তুলিছিল সমগ্ৰ বিশ্ববিদ্যালয় চৌহদ৷ বিশ্ববিদ্যালয়খনৰ তেতিয়াৰ ছাত্ৰ একতা সভাৰ সাধাৰণ সম্পাদকজনে ৰাষ্ট্ৰবিৰোধী শ্লোগান দিছিল নে তেওঁক মিছাকৈ অপবাদ দিয়া হৈছিল তাক ক’ব পৰা নাযায়৷ কিন্তু আফজল গুৰুৰ সমৰ্থনত নেৰেটিভছ তৈয়াৰ কৰাত দেশৰ কেইখনমান বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অৱদান যে অন্যতম ই সৰ্বজনবিদিত৷ বুৰহান বাণীৰ দৰে সন্ত্ৰাসবাদীৰ সমৰ্থনতো ৰাষ্ট্ৰৰ বৌদ্ধিক মহলে এসময়ত কলম তুলি লৈছিল৷ এয়া দুটা উদাহৰণহে মাত্ৰ৷ বিচাৰিলে এনে অনেক উদাহৰণ পাব৷
‘কাশ্মীৰ ফাইলছ্’ত দেখুওৱা অধ্যাপিকা ৰাধিকা মেননৰ চৰিত্ৰটোৱে এই বৌদ্ধিক নেৰেটিভিছটোকে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে; যিটো বৌদ্ধিক নেৰেটিভছৰ চক্ৰবেহুত পৰি ক’ত উদীয়মান ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে নিজৰ জীৱন শেষ কৰি পেলাইছে৷ ৰাধিকা মেননৰ বৌদ্ধিক নেৰেটিভছটোৱে বৰ্তমানৰ প্ৰজন্মক বহুক্ষেত্ৰত সত্যৰ বিপথে পৰিচালিত কৰিছে৷ সমগ্ৰ দেশৰ লগতে অসমতো এনে বৌদ্ধিক নেৰেটিভছৰ প্ৰভাৱ বিৰাজমান৷ এনে নেৰেটিভে এচাম ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ জীৱন শেষ কৰাৰ পৰিৱতেৰ্ আন এচামক নেতা বনোৱাত নিৰন্তৰ সহায় কৰি আহিছে৷ এনে নেৰেটিভৰ ফলত দেশ বা জাতিৰ একো লাভ নহয়৷ সাধাৰণ জনতা কেৱল ভুক্তভোগীয়েই হৈ থাকে,পৰিৱৰ্তে এচাম নেতা হয়৷ ‘অসম আন্দোলন’ৰ পৰা ‘কা’বিৰোধী আন্দোলনলৈকে অলেখ উদাহৰণ আমাৰ চকুৰ সন্মুখত৷ অখিল ৰঞ্জন দত্তই তেওঁৰ লেখাত ৰাধিকা মেননৰ চৰিত্ৰক কষ্টকল্পিত চৰিত্ৰ বুলি উল্লেখ কৰি কৈছে যে এজন অধ্যাপকৰ চিন্তা-কৰ্মৰ ঔৰসত সৃষ্টি লাভ কৰা কাশ্মীৰৰ প্ৰসংগই ইমানদিনৰ ৰাজনৈতিক ইতিহাসক নস্যাৎ কৰিছে৷ ই আচলতে অসমৰ সংযুক্ত মুক্তি বাহিনীৰ সংগ্ৰাম পৰাগ কুমাৰ দাসৰ চিন্তাকৰ্মই সৃষ্টি কৰা সন্ত্ৰাসবাদ বুলি কোৱাৰ সমাৰ্থক৷ এইক্ষেত্ৰত মই লেখকৰ লগত একেবাৰেই একমত হ’ব নোৱাৰিলোঁ৷ ছবিখনত দেখুওৱা ৰাধিকা মেননৰ চৰিত্ৰটোৱে কেৱল এগৰাকী অধ্যাপক ৰাধিকা মেননক দেখুওৱা নাই; পৰিৱৰ্তে ই দেশৰ অখণ্ডতাৰ প্ৰতি ভাবুকি হৈ পৰা নেৰেটিভছটোক সাৰপানী দি জীয়াই ৰখা বৌদ্ধিক চক্ৰান্তটোকহে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে৷‘আমাৰ অসম’ৰ নিবন্ধটোত অধ্যাপক ড॰ দত্তই তীক্ষ্ণ বুদ্ধিসম্পন্ন যুৱক কৃষ্ণই নিজৰ মাক-বাপেকৰ পৰিচয় পোৱাৰ পৰা কিয় বঞ্চিত হ’ল বুলি যিকেইটা প্ৰসংগ উল্লেখ কৰিছে, সেইকেইটা আচলতে ইমান সহজতে বিশ্লেষণ কৰিব পৰা বা সন্দেহ কৰিব পৰা প্ৰসংগ নহয়৷ এজন ব্যক্তিয়ে জীৱিতকালত নিজৰ নাতিয়েকক ভয়ংকৰ অতীতৰ কথা কিয় নক’লে, বা নাতিয়েকে নিজৰ পিতৃ-মাতৃৰ ঘাতকবোৰ কিয় ইমানদিনে নিবিচাৰিলে তাক বিশ্লেষণ কৰাটো সহজ নহয়৷
কিন্তু এটা কথাত একমত যে কাশ্মীৰী পণ্ডিতসকল ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা প্ৰতাৰিত৷ তেওঁলোকক কেৱল ৰাজনৈতিক উদ্দেশ্যতে ব্যৱহাৰ কৰি থকা হ’ল৷ অনুচ্ছেদ ৩৭০ৰ বাতিলে সমস্যা কিছু লাঘৱ কৰিলেও সেই পণ্ডিতসকলক সসন্মানে পুনৰ সংস্থাপন দিয়া বিষয়টোক চৰকাৰে গম্ভীৰভাৱে ল’ব লাগে৷ মানুহৰ মনৰ বেদনাক মৰ্মে মৰ্মে উপলব্ধি কৰি সাম্প্ৰদায়িক সম্প্ৰীতি স্থাপন কৰিব পাৰিলেহে শান্তি ঘূৰাই পোৱা সম্ভৱ৷ লগতে নৱপ্ৰজন্মই নিজৰ বিচাৰ-বুদ্ধিক বেলেগৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হ’বলৈ নিদি যিকোনো বিষয়ৰ বস্তুনিষ্ঠ বিশ্লেষণ কৰিবলৈ যত্নপৰ হোৱা দৰকাৰ৷ নিৰপেক্ষতাৰ মুখা পিন্ধি কেৱল পক্ষপাতিত্বৰে সমাজত বিভেদৰ বীজ সিঁচা এচাম তথাকথিত বুদ্ধিজীৱীৰ বৌদ্ধিক চাতুৰ্যতাৰ পৰা নিজকে বচাই ৰাখিব পাৰিলেই নিজৰ আৰু দেশৰ সকলোৰে ভাল হ’ব৷